Od Redaktora Lista opisowa odmian roślin rolniczych Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne jest dziewiętnastą edycją publikacji, wydawan

Transkrypt

1

2

3

4

5 Od Redaktora Lista opisowa odmian roślin rolniczych Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne jest dziewiętnastą edycją publikacji, wydawanej przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) od roku 2000, przy czym od roku 2012 jest oferowana jako oddzielna pozycja wydawnicza. Wyniki badań odmian roślin zbożowych, w tym kukurydzy, są publikowane w odrębnej Liście. Listę kierujemy do bardzo szerokiej grupy odbiorców. Głównymi jej adresatami są użytkownicy odmian, przede wszystkim rolnicy i producenci rolni, hodowcy odmian, przedsiębiorstwa i służby nasienne. Zawiera ona także ważne informacje istotne dla przemysłu przetwórczego. Lista może być pomocna dla służb upowszechniania postępu rolniczego, jak również może stanowić materiał informacyjny dla dydaktyki rolniczej. Lista opisowa odmian roślin rolniczych Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne zawiera liczbowe wyniki badań wartości gospodarczej (WGO) odmian zarejestrowanych oraz opisy odmian wpisanych do Krajowego rejestru w roku Wyniki pochodzą z doświadczeń prowadzonych w ramach systemu Porejestrowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO), a dla odmian nowych także, lub wyłącznie z doświadczeń rejestrowych. Uzupełnieniem treści Listy są materiały ilustrujące graficznie różne, ważne w obrębie gatunków, aspekty ich uprawy. Lista ukazuje się corocznie, po podjęciu decyzji rejestrowych. Wydawca i autorzy są otwarci na wszelkie uwagi i pomysły Czytelników odnośnie treści, jak i formy Listy. Spożytkujemy je przy tworzeniu kolejnej edycji tego wydawnictwa. Słupia Wielka 2018

6

7 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE (mgr inż. J. Zych) BURAK (mgr inż. W. Janiak, mgr inż. K. Piecuch) Burak cukrowy ZIEMNIAK (dr inż. T. Lenartowicz) OLEISTE (mgr inż. J. Broniarz, mgr J. Paczocha) Rzepak. Wstęp Rzepak jary Rzepak ozimy PASTEWNE BOBOWATE GRUBONASIENNE. WSTĘP (mgr inż. A. Osiecka).. 99 Bobik (mgr M. Bińkowski, mgr inż. A. Osiecka) Groch siewny (mgr M. Binkowski, mgr inż. A. Osiecka, dr inż. E. Stuczyńska) Łubin wąskolistny (mgr M. Binkowski, mgr inż. A. Osiecka) Łubin żółty (mgr M. Binkowski, mgr inż. A. Osiecka) Soja (mgr M. Binkowski, mgr inż. A. Osiecka) BOBOWATE DROBNONASIENNE. WSTĘP (dr inż. E. Stuczyńska) 146 Koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) Lucerna siewna. 151 WIECHLINOWATE. WSTĘP (dr inż. E. Stuczyńska). 154 Życica wielokwiatowa westerwoldzka MIĘDZYPLONY (mgr inż. J. Broniarz). 164 Rzodkiew oleista (międzyplon ścierniskowy) LISTA ZACHOWUJĄCYCH ODMIANY ORAZ REPREZENTANTÓW ZACHOWUJĄCYCH s.

8

9 Wprowadzenie Odmiana jest uznawana za jeden z głównych czynników warunkujących wzrost produkcji roślinnej we współczesnym rolnictwie. Postęp odmianowy osiągany jest drogą zamierzonych zmian genetycznych, mających warunkować poprawę określonych właściwości rolniczych i użytkowych odmian roślin uprawnych. Najczęściej kojarzony jest ze wzrostem plonowania, ale obejmuje również wiele innych cech stanowiących o wartości gospodarczej odmian (WGO), w tym przede wszystkim jakość plonu, odporność lub tolerancję na różne czynniki biotyczne (choroby, szkodniki) i abiotyczne (niskie i wysokie temperatury, zakwaszenie gleby, niedobór lub nadmiar opadów itp.) ograniczające plonowanie, a także inne specyficzne cechy, decydujące o właściwościach rolniczo-użytkowych odmian. Pożądaną właściwością nowych odmian jest również możliwość szybkiej regeneracji po wystąpieniu stresu. Jest to istotne w obliczu zmieniającego się klimatu i coraz częściej występujących ekstremalnych zjawisk pogodowych. Udoskonalone odmiany powinny przyczynić się w pierwszej kolejności do racjonalizacji (zmniejszenia) poziomu nawożenia mineralnego oraz ograniczenia liczby zabiegów ochrony roślin, by jak najlepiej spełniać oczekiwania integrowanych systemów ochrony i produkcji roślin. Muszą więc lepiej wykorzystywać składniki pokarmowe znajdujące się w glebie oraz cechować się dużą odpornością na najważniejsze choroby, a także niektóre szkodniki. Coraz powszechniejsza staje się świadomość możliwości wykorzystania konkretnych odmian do tworzenia mieszanek międzyodmianowych w obrębie danego gatunku lub mieszanek międzygatunkowych, w celu zwiększenia bioróżnorodności upraw i ograniczania nasilenia niektórych agrofagów. Urzędowe badania wartości gospodarczej odmian przed zarejestrowaniem prowadzone są prawie wyłącznie w sieci stacji (SDOO) i zakładów (ZDOO) doświadczalnych oceny odmian (rys. 1), natomiast doświadczenia realizowane w ramach systemu Porejestrowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO) prowadzone są także w innych instytucjach (jednostki hodowli roślin, ośrodki doradztwa rolniczego, instytuty, szkoły rolnicze itp.), co daje rocznie ponad 50 dodatkowych lokalizacji. Wszystkie doświadczenia dla poszczególnych gatunków prowadzone są według jednolitych metodyk, które podlegają bieżącej weryfikacji merytorycznej i w miarę potrzeby są aktualizowane lub tworzone nowe wersje.

10 8 Rys. 1. Rozmieszczenie stacji i zakładów doświadczalnych oceny odmian Należy podkreślić dużą zależność kształtowania się właściwości odmian od warunków środowiska, w jakich są uprawiane. Prezentowane w Liście wyniki odmian są średnią z wielu środowisk, różniących się warunkami klimatyczno-glebowymi. Oznacza to, że w określonych warunkach (zwłaszcza skrajnie odmiennych) różnice między odmianami mogą znacznie odbiegać od tych podanych w niniejszym opracowaniu. Szczególnie dotyczy to podstawowej cechy, jaką jest plon,

11 gdyż jest to cecha warunkowana poligenicznie. Doskonałym przykładem tych uwarunkowań są wyniki po zimach z lokalnie dużymi spadkami temperatury powietrza i gleby (np. 2012, 2016) dla niektórych odmian rzepaku ozimego, które w rejonach wymarzania dają wyjątkowo małe plony nasion i w efekcie mniejsze niż zwykle średnie plony dla kraju. Z kolei odmiany o większej zimotrwałości uzyskują w tych sezonach wegetacyjnych, nienotowane w przeszłości, bardzo dobre wyniki plonowania. Prezentowana Lista opisowa odmian roślin rolniczych Burak, ziemniak, oleiste i włókniste, pastewne obejmuje wszystkie ważne gospodarczo gatunki wymienionych grup roślin, dla których prowadzone są systematyczne badania w ramach PDO. Dla gatunków o mniejszym znaczeniu gospodarczym oraz dla większości gatunków roślin pastewnych (bobowate drobnonasienne, wiechlinowate trawy, inne pastewne) badania w ramach PDO podejmowane są okresowo i publikowane w Liście po zakończeniu cyklu badań. Bieżące, szczegółowe wyniki badań z odmianami roślin pastewnych wieloletnich publikowane są w wydawnictwie Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych. W obecnej edycji Listy, spośród gatunków roślin pastewnych wieloletnich, zamieszczono wyniki tylko jednej zakończonej serii doświadczeń z życicą wielokwiatową westerwoldzką, a z grupy pastewne inne z rzodkwią oleistą. Ponadto podano charakterystykę pojedynczych nowych odmian koniczyny łąkowej (czerwonej) i lucerny siewnej, a także ogólną informację o tych gatunkach. Lista zawiera komentarz ułatwiający interpretację wyników i poruszający aktualne problemy danego gatunku (formy), a także charakterystyki odmian wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 oraz liczbową charakterystykę podstawowych cech rolniczych i użytkowych odmian. We wszystkich tabelach kolejność odmian podano alfabetycznie w przyjętych grupach. Pierwsze tabele każdego opracowania zawierają wykaz odmian wpisanych do Krajowego rejestru na dzień 30 kwietnia 2018 roku. W tabelach 1 podano także bardzo ważną informację dla producentów rolnych, tj. o krajowej lub wspólnotowej ochronie prawnej poszczególnych odmian. W Liście zamieszczono wyniki doświadczeń polowych PDO i rejestrowych (dla nowych odmian) z lat lub Czteroletni okres prezentowanych wyników jest konsekwencją małego odsetka badanych odmian zarejestrowanych (burak cukrowy) lub sto- 9

12 10 sunkowo dużej zmienności sezonowej (ziemniak, rośliny bobowate grubonasienne). Informacje dotyczące okresu badań podano we wstępie dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków oraz są uwidocznione w tabelach nr 2 każdego opracowania. Uzupełnieniem wyników doświadczeń polowych są oceny innych ważnych cech, określanych w każdym sezonie wegetacyjnym lub tylko w 2-3 letnich urzędowych badaniach przed zarejestrowaniem odmiany, w tym uzyskanych od podmiotów współpracujących z COBORU. Punktem odniesienia dla porównań między odmianami badanymi w różnych seriach doświadczeń są jednolite wzorce odmianowe, wyznaczane na każdy sezon wegetacyjny przez specjalistów centrali COBORU. Wyniki jednej lub kilku cech głównych podawane są dla poszczególnych lat badań, natomiast pozostałe jako średnia wieloletnia. Dla ułatwienia oceny odmian, na pierwszym miejscu w tabelach podano, albo wartości wzorca wieloodmianowego, albo średnią wszystkich badanych odmian z Krajowego rejestru. Zwłaszcza w drugim przypadku łatwo ocenić prezentowane odmiany, gdyż wartości zbliżone do średniej oznaczają przeciętną ocenę danej cechy, niezależnie od rzeczywistych wyników odmianowych. Na przykład, w skali 9 o ocena około 6,0 przy średniej 6 i ocena około 8,0 przy średniej 8 oznacza w obu przypadkach przeciętną (średnią) ocenę dla odmiany dla obu cech. Przygotowując informacje o odmianach w celach marketingowych zaleca się posługiwanie średnią jako najlepszym punktem odniesienia dla opisywanych odmian. Podana w dolnej części tabel informacja oznacza liczbę doświadczeń, z których pochodzą wyniki danej cechy w przyjętym dla danego gatunku wieloleciu. W przypadku, np. odporności na choroby i szkodniki, wyleganie itp. liczba doświadczeń dodatkowo informuje również o powszechności występowania danego zjawiska. W tabelach wynikowych pominięto odmiany niebadane w żadnym roku wspomnianego wielolecia. Brak odmiany w tych zestawieniach najczęściej oznacza nie najlepszą już wartość gospodarczą i/lub małe, względnie malejące, znaczenie na rynku nasiennym. Materiał liczbowy czasami uzupełniany jest graficznie, co daje pogląd na zagadnienia ogólniejsze, związane z określoną rośliną uprawną. Listę zamyka wykaz adresowy zachowujących w przypadku odmian krajowych lub ich reprezentantów dla odmian zagranicznych. W zdecydowanej większości przypadków zachowującymi odmian krajowych są ich hodowcy, czyli właściciele.

13 Dla cech wyrażonych w skali dziewięciostopniowej, stopień 9 oznacza ocenę najkorzystniejszą, 5 średnią, natomiast 1 najmniej korzystną. Autorami Listy są specjaliści dwóch pracowni Zakładu Badania i Oceny Wartości Gospodarczej Odmian COBORU Pracowni WGO Roślin Okopowych i Kukurydzy oraz Pracowni WGO Roślin Pastewnych, Oleistych i Włóknistych. Przy opracowywaniu Listy korzystano przede wszystkim z wyników własnych badań wartości gospodarczej odmian, uzupełniając je o niektóre cechy morfologiczne (Zakład Badania i Oceny Odrębności, Wyrównania i Trwałości Odmian) oraz dane o ochronie prawnej odmian i ich zachowujących/reprezentantach (Biuro Rejestracji i Ochrony Praw do Odmian). Autorzy Listy wyrażają przekonanie, że będzie ona pomocna w podejmowaniu korzystnych decyzji na różnych szczeblach funkcjonowania odmiany (nasiennictwo, produkcja rolna, przetwórstwo) oraz przybliży najbardziej istotne problemy dotyczące zaprezentowanych gatunków roślin rolniczych. 11

14 12 BURAK Burak cukrowy Powierzchnia uprawy buraka cukrowego w latach wynosiła średnio 189 tys. ha, natomiast w ostatnim dwuleciu zwiększyła się, osiągając w 2016 roku 203 tys. ha, a w 2017 roku 232 tys. ha (dane Związku Producentów Cukru w Polsce; ZPC). Znaczne zwiększenie areału uprawy w Polsce związane jest ze zniesieniem od 1 października 2017 roku limitowania produkcji cukru w EU. Nowe regulacje prawne, znoszące kwotowanie, uelastyczniają wielkość produkcji buraków stosownie do potrzeb przemysłu cukrowniczego. Pozytywnym zjawiskiem w dłuższym okresie jest zmniejszenie wahań rocznych plonów z plantacji produkcyjnych, przy ich wyraźnej tendencji wzrostowej, na poziomie znacznie przekraczającym wartości z poprzednich dekad. Szczególnie duże plony (w t z ha) korzeni notowano w latach: , , , i W roku 2015 długi okres dotkliwej posuchy w lecie wpłynął znacznie na obniżenie plonu korzeni. Jednak nawet przy takim przebiegu pogody udało się uzyskać średnio w kraju 55 t korzeni z ha. Plantacje buraka cukrowego obsiewane są w większości nasionami odmian zarejestrowanych w Polsce. Mimo ograniczonego zapotrzebowania na nasiona i importu pewnej ilości nasion odmian ze wspólnotowego katalogu CCA, niezarejestrowanych w naszym kraju, liczba odmian buraka cukrowego w Krajowym rejestrze (KR) jest duża i wykazuje nawet niewielką tendencję wzrostową. W roku 2014 w KR figurowało 90 odmian, w 2015 roku 96, w , w , w kwietniu Udział w rejestrze odmian pochodzących z krajowej hodowli od roku 2010 utrzymuje się na poziomie 24-33%. Udział ten dla roku 2017 wynosił 24%. Zarejestrowane odmiany pochodzą z dwóch krajowych i siedmiu zagranicznych firm hodowlanonasiennych (tab. 1). W roku 2017 z Krajowego rejestru skreślono 12 odmian, o małym lub malejącym znaczeniu w uprawie. Wśród skreślonych były 3 odmiany krajowe. Podobnie jak w Krajowym rejestrze, także w doświadczeniach rejestrowych liczebnie dominowały odmiany zagraniczne: (85%), (82%), (85%), (85%), (85%), pochodzące z siedmiu firm hodowlanych. W roku 2018, łącznie w dwóch seriach rejestrowych, badane są 84 odmiany, w tym 12 krajowych. Postęp hodowlany nowo rejestrowanych odmian wyraża się polepszeniem ich zdrowotności oraz zwiększeniem zdolności plonotwór-

15 czych, przy dobrej jakości technologicznej plonu (wysoka zawartość cukru, niska zawartość składników melasotwórczych). Podobnie jak w produkcji, wyniki plonowania w doświadczeniach podlegają wahaniom w latach, przy wzrostowym trendzie w wieloleciu; średnioroczny przyrost plonów korzeni w doświadczeniach PDO w piętnastoleciu wyniósł 11,6 dt z ha. W tym okresie tylko w roku 2005 średni plon korzeni był mniejszy niż 650 dt z ha, natomiast w sześciu latach przekroczył 800 dt z ha. Plony w produkcji zwiększały się średnio aż o 18 dt z ha rocznie. Poziom plonów w doświadczeniach jest o wiele wyższy niż w produkcji, jednak przyrost plonów średnio w latach jest znacznie mniej wyraźny (rys. 1). Efektem zwiększania plonu korzeni i dobrej jakości przerobowej jest wzrostowa tendencja plonu cukru. W omawianym okresie w doświadczeniach odmianowych trend wzrostowy plonu cukru osiągnął wartość 1,85 dt z ha rocznie, ale jego zawartość w korzeniach zmniejszyła się o 0,05% rocznie (rys. 2). W związku z koniecznością ograniczenia zużycia pestycydów w rolnictwie, w uprawie buraka coraz większego znaczenia nabierają cechy odpornościowe odmian. Tendencje tę potwierdza fakt, że w latach wszystkim zarejestrowanym odmianom (z wyjątkiem jednej wpisanej w roku 2012) hodowcy przypisują odporność na rizomanię. Z roku na rok zwiększa się liczba odmian badanych przed zarejestrowaniem i rejestrowanych o większej odporności na chwościka buraka, tolerancji na mątwika burakowego i inne patogeny (zgorzel siewek, rizoktonia korzeni). Stopień odporności, zwłaszcza na chwościka buraka, jest jednak różny u poszczególnych odmian. Wykaz i liczbową charakterystykę zarejestrowanych odmian buraka cukrowego podano w tabelach 1-4. Dane zamieszczone w tabelach 2, 3, 4 opracowano na podstawie wyników doświadczeń odmianowych z czterolecia , przy czym wyniki trzech głównych cech użytkowych (plon korzeni, zawartość cukru i plon cukru) oraz wyniki oceny porażenia przez chwościka buraka i oceny wschodów polowych podano z każdego roku badań. Wyniki odmian nowo zarejestrowanych pochodzą z innych serii doświadczeń (rejestrowych), dlatego zostały odpowiednio przetransformowane. Przy waloryzacji cech podanych w charakterystyce opisowej nowo zarejestrowanych odmian, stosowano porównanie z wzorcem zbiorowym składającym się z czterech odmian, które występowały zarówno w doświadczeniach rejestrowych, jak i porejestrowych. Poziom 13

16 14 średni oznacza zbliżony do wzorca, niezależnie od bezwzględnej wartości liczbowej cechy. Określenia typów użytkowych odmian podane w ich charakterystykach mają znaczenie orientacyjne i ogólnie informują o wartości technologicznej odmian, bez uwzględnienia zawartości składników technologicznie szkodliwych. Oznaczają: typ cukrowy (C) odmiana o zawartości cukru około 0,5% powyżej średniej z wszystkich odmian; typ plenny (P) odmiana o zawartości cukru co najmniej 0,5% niższej od średniej i jednocześnie o dużych plonach korzeni (znaczenie w produkcji odmian typu P jest obecnie ograniczone); typ normalny (N) odmiana pośrednia pod względem cukrowości i plenności. Charakterystyka odmian buraka cukrowego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 (wszystkie odmiany są diploidalne, z deklarowaną odpornością na rizomanię) Bryza (d. SV1718) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka powyżej średniej. BTS 3865 (d. B6053) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni bardzo duży, plon cukru duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i sodu średnia, potasu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. BTS 6430 (d. B6054) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru na poziomie wzorca, zawartość azotu szkodliwego dość niska, potasu powyżej średniej, sodu średnia.

17 Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. BTS 9975 (d. B6055) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego średnia, potasu powyżej średniej, sodu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Dobrava KWS (d. 6K653) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru powyżej wzorca. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego średnia, potasu powyżej średniej, sodu niska. Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. Eliska KWS (d. 6K698) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego poniżej średniej, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka powyżej średniej. Tolerancyjna na mątwika burakowego (deklaracja hodowcy). Emu (d. SV1717) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni powyżej wzorca, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dość dobra; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego poniżej średniej, potasu dość niska, sodu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia. 15

18 16 FD Coach (d. FD16B1044) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni średni, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru na poziomie wzorca, zawartość azotu szkodliwego i sodu średnia, potasu poniżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Higgs (d. ST12614) Odmiana typu normalnego do normalno-cukrowego (N-NC). Plon korzeni na poziomie wzorca, plon cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia. Jagiellon (d. PPW 5615) Odmiana typu normalnego do normalno-plennego (N-NP). Plon korzeni duży, plon cukru powyżej średniego. Jakość technologiczna gorsza od wzorca; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego dość wysoka, potasu średnia, sodu powyżej średniej. Odporność na chwościka buraka średnia. Jagienka (d. KTA1523) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni średni, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru na poziomie wzorca, zawartość azotu szkodliwego, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka średnia. Jaromir (d. KTA1524) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni duży, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego, potasu i sodu średnia. Odporność na chwościka buraka duża.

19 Leandrus (d. ST12610) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni średni, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna dobra; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego, sodu i potasu niska. Odporność na chwościka buraka dość mała. Przy uprawie odmiany w warunkach sprzyjających chwościkowi należy przewidzieć bardziej intensywną ochronę. Pacific (d. MA2205) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru powyżej wzorca. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i potasu średnia, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. Traper (d. SV1721) Odmiana typu normalnego do normalno-cukrowego (N-NC). Plon korzeni powyżej wzorca, plon cukru dość duży. Jakość technologiczna średnia; zawartość cukru powyżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego i sodu średnia, potasu powyżej średniej. Odporność na chwościka buraka dość duża. Tolerancyjna na mątwika burakowego (deklaracja hodowcy). Tur (d. SV1720) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni i cukru powyżej wzorca. Jakość technologiczna gorsza od wzorca; zawartość cukru poniżej wzorca, zawartość azotu szkodliwego powyżej średniej, potasu średnia, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. Tolerancyjna na mątwika burakowego (deklaracja hodowcy). Vinnare (d. HI1442) Odmiana typu normalnego (N). Plon korzeni powyżej wzorca, plon cukru na poziomie wzorca. Jakość technologiczna gorsza od wzorca; zawartość cukru na poziomie wzorca, zawartość azotu szkodliwego powyżej średniej, potasu średnia, sodu dość wysoka. Odporność na chwościka buraka średnia. 17

20 18 Rys. 1. Burak cukrowy. Powierzchnia uprawy oraz plon korzeni w produkcji i doświadczeniach PDO COBORU Rys. 2. Burak cukrowy. Plon technologiczny i zawartość cukru w doświadczeniach PDO COBORU

21 Tabela 1 Burak cukrowy. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiana Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Ploidalność Odporność na patogeny (deklaracja hodowcy) Abondamax x/ n Rh 2 Abrax x/ n Rh 3 Admiral n Rh 4 Agent x/ n Rh 5 Agronom x/ n Rh 6 Alarm x/ n Rh 7 Alegra n Rh 8 Amazonia n Rh 9 Ambassador x/ n Rh 10 Ardan x/ n Rh 11 Argument x/ n Rh 12 Basilius n Rh 13 Belino x/ n Rh 14 Bernache n Rh 15 Boryna x/ n Rh 16 Bravo n Rh 17 Bravura n Rh 18 Bryza n Rh 19 BTS n Rh 20 BTS n Rh 21 BTS n Rh 22 BTS n Rh 23 BTS n Rh 24 BTS 710 x/ n Rh 25 BTS n Rh 26 BTS n Rh 27 BTS n Rh 28 Candimax n Rh 29 Contenta n Rh,N 30 Danube x/ n Rh 31 Denzel n Rh 32 Desperado x/ n Rh 33 Diplomat n Rh 34 Dobrava KWS n Rh 35 Doppler n Rh 36 Dylan x/ n Rh,N 37 Eliska KWS n Rh,N 38 Emu n Rh 19

22 20 cd. tabeli Exotique n Rh,N 40 Fala n Rh 41 Fantazja n Rh 42 Farmer x/ n Rh 43 Fauvette x/ n Rh 44 FD Coach n Rh 45 FD Taekwondo n Rh,N 46 Fighter x/ n Rh 47 Gallant x/ n Rh 48 Gardenia KWS x/ n Rh 49 Gellert n Rh 50 Graciana KWS n Rh 51 Hammond n Rh 52 Higgs n Rh 53 Hunor x/ n Rh 54 Huzar x/ n Rh 55 Igloo n Rh 56 Jadeit n Rh 57 Jagger n Rh 58 Jagiellon n Rh 59 Jagienka n Rh 60 Jagusia x/ n Rh 61 Jampol n Rh 62 Janka x/ n Rh 63 Janosik x/ n Rh 64 Jaromir n Rh 65 Jasiek x/ n - 66 Kagu n Rh 67 Korab x/ n - 68 Krajan n Rh 69 Kujavia n Rh 70 Lancaster n Rh,N 71 Lavenda KWS x/ n Rh 72 Leandrus n Rh 73 Liberata KWS x/ n Rh 74 Livius n Rh 75 Maksym n Rh 76 Manitou n Rh 77 Marenka KWS n Rh 78 Marinus n Rh 79 Marynia n Rh 80 Mazur n Rh 81 Melodia n Rh

23 cd. tabeli Mélusine n Rh 83 Mesange n Rh 84 Milton n Rh 85 Narcos x/ n Rh 86 Niven n Rh 87 Ozon n Rh 88 Pacific n Rh 89 Panorama KWS n Rh,N 90 Piast n Rh 91 Picobella KWS n Rh 92 Pikador n Rh 93 Polanin n Rh 94 Polmar n Rh 95 Polonez x/ n - 96 Primavera KWS x/ n Rh 97 Scout x/ n Rh 98 Silezja n Rh 99 Silvetta x/ n Rh 100 Sinan x/ n Rh 101 Sobieski n Rh 102 Sombrero n Rh 103 Splendor x/ n Rh 104 Sukcesja KWS n Rh 105 SY Belana x/ n Rh 106 Tadeusz x/ n Rh 107 Tapir n Rh 108 Tarim x/ n Rh 109 Telimena n Rh 110 Tipi x/ n Rh,N 111 Toleranza KWS n Rh,N 112 Traper n Rh,N 113 Tur n Rh,N 114 Tuwim x/ n Rh 115 Vangelis x/ n Rh 116 Vinnare n Rh 117 Vistula x/ n Rh 118 Zawisza x/ n Zeltic n Rh,N Kol. 1: x/ odmiana niebadana w latach ; w wykazie nie wymieniono trzech odmian przeznaczonych wyłącznie na eksport do państw trzecich Kol. 4: 2n odmiana diploidalna, 3n odmiana triploidalna Kol. 5: Rh deklarowana przez hodowcę odporność na rizomanię (wirus BNYVV) N deklarowana przez hodowcę tolerancja na mątwika burakowego (Heterodera schachtii) 21

24 22 Tabela 2 Burak cukrowy. Plon korzeni odmian i zawartość cukru Lp. Odmiana Zawartość cukru Plon korzeni oczy- polarymetryczna szczo- nego % wzorca % Wzorzec: dt z ha, % ,4 18,4 19,1 18,9 16,5 1 Admiral ,8 16,5 2 Alegra 95 18,1 15,8 3 Amazonia ,3 18,7 18,9 16,6 4 Basilius ,3 16,0 5 Bernache ,4 18,7 16,6 6 Bravo ,5 18,4 16,1 7 Bravura ,8 18,6 19,3 17,1 8 Bryza* ,3 18,2 16,6 9 BTS ,4 18,2 19,3 18,9 16,6 10 BTS ,4 16,1 11 BTS ,9 18,8 16,3 12 BTS 3865* ,1 18,2 16,2 13 BTS 6430* ,3 18,5 16,6 14 BTS ,6 18,8 16,3 15 BTS ,5 16,0 16 BTS 9975* ,2 18,3 16,4 17 Candimax ,3 18,0 18,6 16,4 18 Contenta ,5 18,4 18,4 15,8 19 Denzel ,1 19,3 16,9 20 Diplomat ,0 18,0 18,5 16,3 21 Dobrava KWS* ,5 18,6 16,7 22 Doppler ,8 18,9 18,6 16,4 23 Eliska KWS* ,5 18,5 16,8 24 Emu* ,2 18,2 16,6 25 Exotique ,8 18,6 19,3 17,1 26 Fala ,5 18,3 19,0 19,0 16,8 27 Fantazja ,1 18,7 16,6 28 FD Coach* ,3 18,5 16,7

25 23 cd. tabeli 2 Lp. Odmiana Wzorzec: dt z ha, % Plon korzeni Zawartość cukru polarymetryczna % wzorca % oczyszczonego ,4 18,4 19,1 18,9 16,5 29 FD Taekwondo ,2 18,9 19,3 16,7 30 Gellert 96 19,0 16,8 31 Graciana KWS ,3 16,0 32 Hammond ,5 18,5 19,2 19,3 16,9 33 Higgs* ,4 18,7 16,8 34 Igloo ,7 18,8 16,4 35 Jadeit ,8 18,4 19,1 18,5 16,8 36 Jagger ,9 18,6 19,5 19,3 17,2 37 Jagiellon* ,3 17,9 16,2 38 Jagienka* ,4 18,5 16,7 39 Jampol ,6 16,2 40 Jaromir* ,1 18,0 16,2 41 Kagu ,2 17,7 18,9 19,2 16,6 42 Krajan ,7 18,1 19,2 18,9 16,8 43 Kujavia ,9 18,8 19,4 17,2 44 Lancaster ,2 18,5 15,9 45 Leandrus* ,1 18,0 16,5 46 Livius ,0 18,6 16,4 47 Maksym ,9 18,3 16,2 48 Manitou 98 19,0 16,8 49 Marenka KWS ,1 18,8 18,9 16,5 50 Marinus ,3 19,5 17,1 51 Marynia ,1 18,0 18,8 16,3 52 Mazur ,3 18,3 18,9 16,7 53 Melodia ,7 16,3 54 Mélusine ,3 18,1 18,7 16,5 55 Mesange ,1 19,2 16,8 56 Milton ,3 16,0 57 Niven ,9 18,7 16,5

26 24 cd. tabeli 2 Lp. Odmiana Wzorzec: dt z ha, % Plon korzeni Zawartość cukru polarymetryczna % wzorca % oczyszczonego ,4 18,4 19,1 18,9 16,5 58 Ozon ,9 18,4 16,1 59 Pacific* ,6 18,3 16,7 60 Panorama KWS ,5 18,2 18,9 18,8 16,6 61 Piast ,9 15,5 62 Picobella KWS ,8 16,6 63 Pikador 96 18,8 16,5 64 Polanin ,6 19,0 18,1 16,0 65 Polmar ,5 19,3 19,3 17,0 66 Silezja ,6 19,2 19,1 16,9 67 Sobieski ,9 18,8 18,3 16,1 68 Sombrero ,1 18,3 18,8 16,5 69 Sukcesja KWS ,9 18,7 16,2 70 Tapir ,4 19,2 16,4 71 Telimena ,9 15,4 72 Toleranza KWS ,7 18,5 19,0 18,9 16,7 73 Traper* ,4 18,7 16,7 74 Tur* ,1 18,1 16,4 75 Vinnare* ,4 18,3 16,6 76 Zeltic ,4 18,0 15,7 Liczba doświadczeń Kol.1: wzorzec: 2017 Fala, Hammond, Marynia, Panorama KWS; 2016 Fala, Hammond, Panorama KWS, Silezja; 2015 Hammond, Mesange, Panorama KWS, Silezja; 2014 Manitou, Mesange, Panorama KWS, Szach; * odmiana wpisana do Krajowego rejestru w roku 2018 (wyniki z serii doświadczeń rejestrowych)

27 25 Tabela 3 Burak cukrowy. Technologiczny i biologiczny plon cukru odmian Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru Wzorzec, 139,2 147,9 112,4 147,9 155,1 162,9 124,5 163,0 dt z ha 1 Admiral Alegra Amazonia Basilius Bernache Bravo Bravura Bryza* BTS BTS BTS BTS 3865* BTS 6430* BTS BTS BTS 9975* Candimax Contenta Denzel Diplomat Dobrava KWS* Doppler Eliska KWS* Emu* Exotique Fala Fantazja FD Coach*

28 26 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru Wzorzec, 139,2 147,9 112,4 147,9 155,1 162,9 124,5 163,0 dt z ha 29 FD Taekwondo Gellert Graciana KWS Hammond Higgs* Igloo Jadeit Jagger Jagiellon* Jagienka* Jampol Jaromir* Kagu Krajan Kujavia Lancaster Leandrus* Livius Maksym Manitou Marenka KWS Marinus Marynia Mazur Melodia Mélusine Mesange Milton Niven

29 27 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Plon technologiczny cukru % wzorca Plon biologiczny cukru Wzorzec, 139,2 147,9 112,4 147,9 155,1 162,9 124,5 163,0 dt z ha 58 Ozon Pacific* Panorama KWS Piast Picobella KWS Pikador Polanin Polmar Silezja Sobieski Sombrero Sukcesja KWS Tapir Telimena Toleranza KWS Traper* Tur* Vinnare* Zeltic Liczba doświadczeń Kol. 1: objaśnienia jak pod tabelą 2

30 28 Tabela 4 Burak cukrowy. Cechy technologiczne i rolnicze odmian Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % Wzorzec 15,0 37,8 2,4 7,7 7,1 8,2 8, Admiral 15,0 37,0 1,9 8, Alegra 17,2 38,9 2,6 8, Amazonia 14,4 36,1 2,1 7,4 8,4 8, Basilius 16,1 38,1 2,0 8, Bernache 15,5 36,7 2,2 6,9 8, Bravo 16,3 38,0 2,4 8,3 8, Bravura 13,7 34,4 2,2 7,6 7,2 8, Bryza* 14,2 36,5 2,2 7,6 7, BTS ,6 39,4 2,7 7,1 6,4 7,5 7, BTS ,6 37,8 2,7 8, BTS ,8 42,0 2,9 8,1 7, BTS 3865* 15,7 43,4 2,1 7,6 6, BTS 6430* 13,3 40,0 2,5 7,3 6, BTS ,1 38,8 2,6 8,4 8, BTS ,7 41,5 2,9 8, BTS 9975* 14,7 40,0 2,0 7,2 6, Candimax 14,1 36,7 2,4 7,8 7,1 8, Contenta 16,1 42,3 3,3 6,7 8,2 8, Denzel 14,3 36,7 2,1 8,0 8, Diplomat 14,3 37,5 2,3 7,5 7,0 8, Dobrava KWS* 14,7 40,8 1,8 7,0 7, Doppler 13,9 33,8 2,7 7,1 8,1 8, Eliska KWS* 13,7 38,5 2,2 7,9 7, Emu* 13,9 34,6 2,1 7,6 7, Exotique 15,3 34,7 1,8 7,3 6,7 8, Fala 14,1 33,4 1,8 7,9 7,3 7,9 8, Fantazja 15,1 38,0 2,2 7,8 7, FD Coach* 15,8 35,8 2,1 7,4 7,

31 29 cd. tabeli 4 Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % Wzorzec 15,0 37,8 2,4 7,7 7,1 8,2 8, FD Taekwondo 16,6 36,1 2,2 6,9 7,9 7, Gellert 15,6 37,4 2,1 7, Graciana KWS 15,7 39,1 2,3 8, Hammond 14,1 37,4 2,1 7,6 6,9 8,1 8, Higgs* 14,9 38,4 2,1 7,6 6, Igloo 15,4 37,8 2,3 8,2 8, Jadeit 14,5 35,9 1,9 7,6 7,1 8,0 7, Jagger 13,4 34,8 2,0 7,8 7,3 8,3 8, Jagiellon* 17,0 39,6 2,8 7,6 7, Jagienka* 14,6 38,4 2,7 7,2 7, Jampol 15,9 40,2 2,9 8, Jaromir* 14,0 39,7 2,7 7,8 7, Kagu 14,3 36,0 2,2 7,7 7,0 7,9 8, Krajan 14,3 35,5 2,2 7,4 6,8 8,1 8, Kujavia 14,5 35,8 2,0 7,6 7,1 8, Lancaster 15,8 38,4 2,5 8,2 7, Leandrus* 12,4 34,1 1,7 7,1 6, Livius 13,6 34,4 2,9 7,0 8, Maksym 13,6 35,7 2,2 6,8 8, Manitou 14,5 37,7 2,2 8, Marenka KWS 15,3 36,8 2,8 7,7 8,1 8, Marinus 14,4 37,1 2,0 8,2 7, Marynia 15,9 38,8 2,9 7,4 6,9 8, Mazur 13,3 34,9 2,7 7,5 7,0 8, Melodia 16,5 40,4 2,4 7, Mélusine 13,9 35,8 2,2 7,7 7,3 8, Mesange 14,6 37,1 2,1 8,2 8, Milton 16,8 39,0 2,4 8, Niven 12,1 34,1 1,8 6,7 8,

32 30 cd. tabeli 4 Lp. Odmiana N K Na Porażenie przez chwościka buraka Polowa zdolność wschodów (PZW) mval/1000g skala 9 o % Wzorzec 15,0 37,8 2,4 7,7 7,1 8,2 8, Ozon 13,7 36,7 2,8 7,1 8, Pacific* 15,6 36,7 3,3 7,5 6, Panorama KWS 13,7 37,5 1,8 7,9 7,0 8,3 8, Piast 18,3 40,7 2,8 7, Picobella KWS 14,0 37,2 2,8 8, Pikador 16,2 37,8 2,1 8, Polanin 17,1 40,4 3,0 7,0 8,3 7, Polmar 14,1 35,7 2,2 7,1 8,3 8, Silezja 14,1 35,8 2,0 7,1 8,2 8, Sobieski 16,6 39,8 2,7 6,9 8,3 7, Sombrero 14,4 37,6 2,2 7,8 7,2 8, Sukcesja KWS 16,7 44,3 3,1 8,2 8, Tapir 14,3 38,3 2,4 8,4 8, Telimena 18,1 41,2 2,7 7, Toleranza KWS 14,4 38,6 1,8 8,0 7,1 8,3 8, Traper* 15,2 41,7 2,6 7,8 7, Tur* 16,4 36,8 3,2 7,2 6, Vinnare* 16,0 36,8 3,2 7,6 7, Zeltic 16,5 39,6 2,9 8,3 8, Liczba doświadczeń Kol. 1: objaśnienia jak pod tabelą 2 Kol. 2: N azot -aminowy Kol. 5: chwościk buraka dane z warunków z ochroną chemiczną Kol. 6: ocena około 3 tygodnie po terminie pierwszych wschodów

33 ZIEMNIAK W roku 2017 ziemniak był uprawiany w Polsce na powierzchni 329 tys. ha (wg GUS). Dane nie uwzględniają areału uprawy ziemniaków w ogrodach przydomowych. W porównaniu do roku 2016 nastąpiło niewielkie zwiększenie obszaru uprawy. Szacunkowy plon w produkcji krajowej wyniósł 289 dt z ha i był niższy o 5 dt z ha w porównaniu do roku Powierzchnia produkcji nasiennej ziemniaka w roku 2017 zwiększyła się w porównaniu do roku poprzedniego o 85 ha (5,5%). Według danych Głównego Inspektoratu Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) powierzchnia plantacji nasiennych zakwalifikowanych polowo wyniosła ogółem 5961 ha (rys. 1), a ocenie poddane były 204 odmiany. Warto zaznaczyć, że 39,2% tej powierzchni zajmowały odmiany niewpisane do Krajowego rejestru (KR), pochodzące ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). 31 Rys. 1. Powierzchnia plantacji nasiennych ziemniaka zakwalifikowanych polowo w latach Reprodukcja materiału sadzeniakowego dla 79,8% odmian wpisanych do KR nie przekroczyła 1% areału nasiennego. Tak mały udział plantacji nasiennych w ogólnej powierzchni uprawy ziemniaka wyklucza możliwość wymiany sadzeniaków przynajmniej co 4 lata, co jest podstawowym warunkiem zwiększenia plonów w produkcji. Brak właściwego poziomu produkcji nasiennej powoduje, że postęp

34 32 hodowlany w plenności i jakości reprezentowany przez nowe odmiany jest prawie zupełnie niewykorzystany. W efekcie złej sytuacji na rynku nasiennym, plony w produkcji są o ponad połowę mniejsze niż uzyskiwane w doświadczeniach odmianowych COBORU, w których używane są sadzeniaki kwalifikowane (rys. 2). Rys. 2. Powierzchnia uprawy ziemniaka oraz plony w produkcji krajowej i doświadczeniach COBORU w latach W roku 2017, na wniosek zachowujących, z KR skreślono cztery odmian (Bogatka, Gracja, Stasia oraz Oman), natomiast dla dwóch odmian (Anabelle oraz Cecile) wygasł okres wpisu. Ponadto przedłużono wpis w KR na kolejny okres 10 lat dla czterech odmian: Aruba, Finezja, Kuras oraz Zuzanna. W pierwszych czterech miesiącach 2018 roku nie skreślono żadnej odmiany, natomiast do Krajowego rejestru wpisano trzy nowe odmiany ziemniaka.

35 Według stanu na 30 kwietnia 2018 Krajowy rejestr liczył 100 odmian, a jego strukturę przedstawia poniższe zestawienie: Grupa wczesności Zagraniczne Typ bardzo wczesnwczesne późne średnio- średnio- Krajowe użytkowy późne wczesne liczba odmian w KR jadalne przetwórstwo* skrobiowe razem liczba % * - odmiany jadalne przeznaczone głównie do przetwórstwa na frytki lub czipsy Informacje i wyniki zawarte w Liście dotyczą stanu prawnego odmian, ich produkcji nasiennej, plenności i struktury plonu, właściwości konsumpcyjnych, przydatności do przetwórstwa spożywczego oraz odporności na najważniejsze choroby i szkodniki. W tabelach zamieszczono wyniki zarejestrowanych odmian, które w ostatnim czteroleciu ( ) uczestniczyły w badaniach co najmniej jeden rok (tab. 2-4). Wyniki głównych cech użytkowych odmian podano z poszczególnych lat, a pozostałe cechy w formie odpowiednio uśrednionej. Ze względu na różny okres badań omawianych odmian oraz udział w różnych rodzajach doświadczeń (rejestrowych i porejestrowych) wyniki zostały odpowiednio przetransformowane. Właściwości konsumpcyjne odmian określane są na podstawie testów, przeprowadzanych w pięciu stacjach i zakładach doświadczalnych oceny odmian (SDOO i ZDOO) przez co najmniej trzyosobowe zespoły. Od roku 2014 nie przeprowadza się oceny konsumpcyjnej odmian skrobiowych. Ocena przydatności odmian do produkcji frytek i czipsów określana jest w laboratorium SDOO w Karzniczce, a cukry redukujące oznacza LCh-T w SDOO Słupi Wielkiej w próbach pobranych z trzech doświadczeń. W LCh-T w Słupi Wielkiej określana jest również zawartość glikoalkaliodów. Powyższe właściwości i analizy wykonuje się tylko w czasie trwania 2-3 letnich badań rejestrowych. Wyniki cech jakościowych odnosi się do odmian wzorcowych, najczęściej dwóch dla grupy wczesności. Niektóre cechy morfologiczne podano na podstawie badań OWT. 33

36 34 Oceny odporności na mątwika ziemniaczanego i podstawowe choroby oraz właściwości odmian dokonano zarówno w oparciu o badania własne, jak i innych jednostek w ramach badań statutowych lub na zlecenie COBORU: mątwik ziemniaczany na podstawie badań laboratorium IHAR- PIB Radzików lub O/Bydgoszcz (dla odmian zagranicznych na podstawie badań laboratorium kraju pochodzenia); rak ziemniaka na podstawie badań laboratorium IHAR-PIB Radzików lub O/Bydgoszcz; zaraza ziemniaka na podstawie dwuletnich doświadczeń specjalnych, przeprowadzonych obecnie w 8 w punktach doświadczalnych COBORU; czarna nóżka, parch ziemniaka od 2005 roku nie prowadzi się oceny odporności; wyniki zamieszczone w opracowaniu (tab. 5) pochodzą z doświadczeń rejestrowych sprzed tego okresu wirusy na podstawie badań zleconych, wykonanych przez IHAR-PIB O/Młochów (od 2005 roku nie prowadzi się laboratoryjnej oceny odporności na wirusa M, a od roku 2014 na wirusa liściozwoju); stopień wrażliwości odmian na metrybuzynę stosowaną po wschodach ziemniaka na podstawie badań Pracowni Ochrony Ziemniaka ZNiOZ IHAR-PIB O/Bonin; informacje dotyczące właściwości przechowalniczych odmian na podstawie badań Zakładu Przechowalnictwa i Przetwórstwa Ziemniaka IHAR-PIB O/Jadwisin.

37 35 Charakterystyka odmian ziemniaka wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Ismena (d. ZAH 23215) Odmiana jadalna wczesna, w typie konsumpcyjnym sałatkowym do ogólnoużytkowego, o dość dobrym smaku. Bulwy duże, okrągłoowalne, o regularnym kształcie, oczka bardzo płytkie, skórka żółta, miąższ jasnożółty. Plenność średnia, duży udział frakcji handlowej w plonie ogólnym. Odporność na wirusa Y duża, na zarazę ziemniaka dość mała. Odmiana odporna na mątwika ziemniaczanego Ro1, odporna na patotyp 1(D1) raka ziemniaka. Gardena (d. ZAH 23515) Odmiana jadalna średniowczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym do lekko mączystego, o przeciętnym smaku. Bulwy dość duże, owalne, regularność kształtu poniżej przeciętnej, oczka bardzo płytkie, skórka żółta, miąższ żółty. Plenność słaba, udział frakcji handlowej w plonie ogólnym około 80%. Odporność na wirusa Y dość duża. Podstawowym walorem tej odmiany jest duża do bardzo dużej odporność na zarazę ziemniaka. Odmiana odporna na mątwika ziemniaczanego Ro1, odporna na patoytp 1(D1) raka ziemniaka. Irmina (d. ZAH 23415) Odmiana jadalna średniowczesna, w typie konsumpcyjnym ogólnoużytkowym do lekko mączystego, o przeciętnym smaku. Bulwy duże, okrągłoowalne, o regularnym kształcie, oczka bardzo płytkie, skórka żółta, miąższ żółty. Plenność średnia, dość duży udział frakcji handlowej w plonie ogólnym. Odporność na wirusa Y dość duża, na zarazę ziemniaka dość mała. Odmiana odporna na mątwika ziemniaczanego Ro1.

38 36 Tabela 1 Ziemniak. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok Zachowu- wpisania jący/repre- zentant do Krajowego (numer rejestru adresowy) Powierzchnia plantacji nasiennych zakwalifikowanych polowo (wg PIORiN) % ha jadalne bardzo wczesne 1 Berber x/ * Denar ,2 191,5 182,6 190,5 242,5 3 Fresco x/ ,6 34,2 45,2 51,4 48,0 4 * Impala ,5 29,5 30,6 33,3 29,3 5 * Impresja * Ingrid x/ ,0 10,9 7 Irys x/ ,1 6,5 5,0 5,5 6,0 8 * Justa ,0 1,9 10,5 9 * Lord ,6 156,1 174,1 174,9 211,2 10 * Miłek ,1 4,5 12,5 20,9 27,7 11 Riviera ,3 78,6 81,6 64,1 46,1 12 * Tacja * Tonacja ,0 1,3 0,1 14 * Viviana ,1 6,6 6,1 12,3 9,0 - jadalne wczesne 15 * Altesse ,1 8,1 4,1 4,1 4,7 16 * Amora x/ ,1 4,0 17 * Aruba ,1 3,0 1,3 6,9 1,4 18 * Augusta x/ ,0 1,0 2,9 3,3 4,8 19 * Bellarosa ,9 114,3 87,3 72,9 104,2 20 Bila x/ ,1 4,9 1,5 3,5 11,0 21 * Bohun ,0 2,6 22 * Carrera x/ ,3 20,2 22,8 31,4 38,8 23 * Etola x/ ,8 0,5 24 * Gwiazda ,7 42,9 54,6 45,8 22,8 25 * Ignacy ,6 36,7 43,9 24,1 11,0

39 37 cd. tabeli cd. jadalne wczesne 26 * Innovator x/ ,4 617,5 534,5 547,0 475,4 27 Ismena * Lady Claire x/ ,3 137,0 158,7 96,5 79,7 29 Lady Rosetta ,0 178,0 176,4 180,9 173,0 30 Latona x/ * Lawenda ,3 32 * Madeleine ,5 31,4 35,7 35,5 27,3 33 * Magnolia ,1 4,1 0,6 0,1 34 * Michalina ,2 12,7 12,0 20,4 29,3 35 * Owacja ,3 19,5 28,4 34,0 82,1 36 Stokrotka ,0 0,0 37 * Vineta ,5 385,2 444,1 437,4 501,4 38 * Aldona Almera x/ jadalne średniowczesne 40 * Ametyst ,0 2,0 1,5 4,5 5,2 41 Asterix x/ ,2 13,0 12,8 18,7 14,3 42 Bojar * Cekin ,1 6,3 7,7 16,4 15,7 44 * Dali x/ ,4 4,9 7,0 45 * Ditta x/ ,1 5,2 5,7 7,2 6,2 46 * Etiuda x/ ,0 1,9 1,0 2,8 0,7 47 * Finezja ,1 5,4 2,4 7,8 9,0 48 * Folva x/ Gardena * Gawin ,0 2,0 2,0 5,0 18,6 51 * Honorata ,0 4,7 2,8 52 Irga x/ ,0 57,8 65,8 72,3 79,8 53 Irmina * Jurata x/ ,0 1,9 2,5 55 * Jurek ,2 12,1 6,3 0,9 56 * Laskara ,2 10,7 5,4 3,0 0,5 57 * Lech ,4

40 38 cd. tabeli cd. jadalne średniowczesne 58 * Malaga ,1 5,7 7,1 11,2 5,7 59 * Manitou ,5 2,3 60 * Mazur ,1 8,0 4,7 0,4 0,1 61 * Oberon ,1 3,6 5,1 6,9 4,8 62 * Orchestra ,4 24,1 25,0 11,0 5,1 63 * Otolia x/ ,0 0,5 0,5 0,1 64 * Sagitta x/ ,2 12,1 26,1 25,4 23,6 65 Sante x/ ,0 8,8 6,6 66 * Satina ,0 60,9 66,9 94,7 117,1 67 * Tajfun ,2 131,9 156,5 172,9 188,7 68 * Victoria x/ ,6 14,8 69 * VR 808 x/ ,5 86,9 87,5 91,4 63,0 - jadalne średniopóźne 70 Bryza x/ ,2 10,6 10,2 16,2 15,8 71 * Eurostar x/ * Fianna x/ * Jelly ,2 72,1 68,0 72,3 104,8 74 * Mondeo ,5 3,0 75 * Syrena ,6 1,1 1,2 - skrobiowe wczesne 76 * Cedron ,1 3,2 6,9 9,6 11,2 - skrobiowe średniowczesne 77 * Boryna ,1 68,2 34,2 7,1 2,0 78 * Glada ,2 72,6 125,9 98,9 59,8 79 Harpun ,6 37,8 75,7 53,1 30,1 80 * Jubilat ,6 93,7 96,8 63,9 16,5 81 * Kaszub ,6 36,5 36,0 13,7 2,0 82 * Kuba x/ ,0 58,7 57,6 112,9 89,2 83 * Mieszko ,1 5,4 0,4 3,1

41 39 cd. tabeli cd. skrobiowe średniowczesne 84 * Pasat ,3 15,6 9,3 38,7 45,2 85 * Rumpel ,2 13,9 13,0 3,0 2,6 86 * Szyper ,2 9,3 14,2 2,8 0,7 87 * Widawa ,0 1,2 1,4 88 * Zuzanna ,9 113,5 145,2 94,5 46,1 - skrobiowe średniopóźne 89 * Amarant ,2 10,8 1,0 90 Ikar x/ ,3 18,4 17,0 10,9 22,2 91 * Pasja Pomorska ,1 7,6 6,6 4,0 16,4 - skrobiowe późne 92 Bzura x/ ,1 5,6 93 * Gandawa x/ ,0 1,0 9,5 19,1 12,2 94 * Hinga ,0 58,4 65,1 70,4 49,8 95 * Inwestor ,2 9,1 19,2 57,7 79,9 96 * Jasia x/ ,6 37,2 87,2 77,6 41,5 97 * Kuras ,5 87,1 56,7 45,0 39,3 98 * Pokusa ,1 4,1 17,3 10,4 1,8 99 * Rudawa x/ ,7 41,1 21,2 48,0 37,8 100 * Skawa x/ ,20 188,4 160,7 93,2 39,2 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) 5960,8 5876,6 5567,1 5243,3 Kol. 1: * - odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy; x/ - odmiana niebadana w latach

42 40 Tabela 2 Ziemniak odmiany jadalne bardzo wczesne. Plon ogólny 40 dni od wschodów Plon ogólny Lp. Odmiana % wzorca 1 2 Wzorzec, dt z ha Denar Impala Impresja 98 4 Justa 92 5 Lord Miłek Riviera Tacja Tonacja * * 10 Viviana Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w doświadczeniach porejestrowych Kol. 2: * " w latach 2014 i 2015 odmiana badana w grupie wczesnej

43 41 Tabela 3 Ziemniak odmiany jadalne. Plon, frakcja handlowa i zawartość skrobi w bulwach Lp. Odmiany Plon ogólny Plon handlowy Frakcja handlowa % wzorca % bardzo wczesne Zawartość skrobi Wzorzec, dt z ha Denar ,8 2 Impala ,5 3 Impresja ,1 4 Justa ,0 5 Lord ,0 6 Miłek ,1 7 Riviera ,2 8 Tacja ,9 9 Tonacja ,4 10 Viviana ,0 wczesne Wzorzec, dt z ha Altesse ,0 12 Aruba ,5 13 Bellarosa ,5 14 Bohun ,8 15 Gwiazda ,5 16 Ignacy ,5

44 42 cd. tabeli cd. wczesne 17 Ismena ,0 18 Lady Rosetta ,4 19 Lawenda ,2 20 Madeleine ,0 21 Magnolia ,1 22 Michalina ,7 23 Owacja ,6 24 Stokrotka ,8 25 Vineta ,0 średniowczesne Wzorzec, dt z ha Aldona ,2 27 Ametyst ,4 28 Bojar ,9 29 Cekin ,2 30 Finezja ,1 31 Gardena ,6 32 Gawin ,8 33 Honorata ,3 34 Irmina ,7 35 Jurek ,4 36 Laskara ,2

45 43 cd. tabeli cd. średniowczesne 37 Lech ,1 38 Malaga ,5 39 Manitou ,5 40 Mazur ,3 41 Oberon ,5 42 Orchestra ,3 43 Satina ,6 44 Tajfun ,6 średniopóźne 45 Wzorzec, dt z ha Jelly ,1 47 Mondeo ,4 48 Syrena ,3 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w określonej grupie wczesności w doświadczeniach porejestrowych

46 44 Tabela 4 Ziemniak odmiany skrobiowe. Plon bulw, plon skrobi, zawartość skrobi Plon ogólny bulw Plon skrobi Zawartość skrobi Lp. Odmiany % wzorca % wczesne i średniowczesne Wzorzec, dt z ha ,0 19,6 1 Cedron* ,9 2 Boryna ,8 22,2 20,9 3 Glada ,9 19,4 18,1 4 Harpun ,8 20,2 20,1 19,0 5 Jubilat ,7 21,8 21,3 20,1 6 Kaszub ,6 22,8 21,6 21,4 7 Mieszko ,5 20,8 19,1 8 Pasat ,2 20,4 18,6 9 Rumpel ,3 10 Szyper ,8 20,8 11 Widawa ,7 12 Zuzanna ,2 20,8 20,6 18,5 średniopóźne i późne Wzorzec, dt z ha ,3 107,5 72,4 86,7 20,3 21,4 20,0 18,8 13 Amarant** ,6 20,3 19,9 14 Hinga ,2 22,4 21,5 21,2 15 Inwestor ,3 21,7 20,3 19,3 16 Kuras ,4 20,9 19,1 18,3 17 Pasja Pomorska** ,2 20,6 19,1 18,4 18 Pokusa ,8 Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w grupie wczesności w doświadczeniach porejestrowych; * - odmiana wczesna, ** - odmiana średniopóźna,

47 45 Tabela 5 Ziemniak. Odporność na podstawowe choroby oraz inne właściwości odmian Lp. Odmiany Y Wirusy Zaraza liścio- ziemniaka M zwoju (liście) Czarna nóżka Parch zwykły Porażenie chorobami przechowalniczymi Przechowywalność Okres spoczynku bulw skala 9-stopniowa Wrażliwość na metrybuzynę - jadalne bardzo wczesne 1 Berber św 2 Denar , św 3 Fresco bw 4 Impala ,9 1 5 Impresja Ingrid ,1 7* 9 św 7 Irys pw 8 Justa , św 9 Lord , mw 10 Miłek , św 11 Riviera Tacja Tonacja Viviana ,5 7* 9 8* bw - jadalne wczesne 15 Altesse , mw 16 Amora ,5 17 Aruba , św 18 Augusta św 19 Bellarosa , mw

48 46 cd. tabeli Bila ,5 8, św 21 Bohun pw 22 Carrera * 8* 9* św 23 Etola ,4 7* 9* 8* mw 24 Gwiazda ,1 7* 7* 7* św 25 Ignacy ,0 św 26 Innovator , pw 27 Ismena 8 3,5 28 Lady Claire * 8* św 29 Lady Rosetta Latona Lawenda 8 4 św 32 Madeleine 8 2,5 9* mw 33 Magnolia 8 4, mw 34 Michalina ,6 6* 8* 1* św 35 Owacja , św 36 Stokrotka 7 2,5 37 Vineta , pw - jadalne średniowczesne 38 Aldona 8 5 nw 39 Almera ,8 7* 8 9 św 40 Ametyst Rm 6 7,8 4* 3 6* mw 41 Asterix ,5 7 8, św 42 Bojar 8 4,5 43 Cekin , pw

49 47 cd. tabeli Dali mw 45 Ditta św 46 Etiuda ,7 7* 6 mw 47 Finezja 9 7 8Rm 4,5 7, * 48 Folva ,5 7 mw 49 Gardena Gawin ,8 8 9* św 51 Honorata ,4 6* 9 św 52 Irga , pw 53 Irmina 8 3,5 54 Jurata Jurek ,5 7,8 8* 8 św 56 Laskara , mw 57 Lech 8 5 św 58 Malaga 8 7 3, św 59 Manitou * mw 60 Mazur mw 61 Oberon ,5 8,2 8* 8 św - cd. jadalne średniowczesne 62 Orchestra ,7 mw 63 Otolia 7 7 4,5 mw 64 Sagitta ,9 5* 7 św 65 Sante pw 66 Satina , nw 67 Tajfun , św

50 48 cd. tabeli Victoria , VR ,1 6* 9 św - jadalne średniopóźne 70 Bryza mw 71 Eurostar pw 72 Fianna ,5 6 8 św 73 Jelly , św 74 Mondeo św 75 Syrena ,5 7, mw - skrobiowe wczesne 76 Cedron skrobiowe średniowczesne 77 Boryna 7 7 5,5 8,3 9* 7 św 78 Glada , św 79 Harpun Jubilat ,2 9* 9* 9* św 81 Kaszub ,9 8* 6 św 82 Kuba , mw 83 Mieszko św 84 Pasat ,5 7, bw 85 Rumpel , św 86 Szyper św 87 Widawa Zuzanna , nw

51 49 cd. tabeli skrobiowe średniopóźne 89 Amarant 8 6,5 90 Ikar ,5 5,5 7, mw 91 Pasja Pomorska , św - skrobiowe późne 92 Bzura Gandawa , pw 94 Hinga , św 95 Inwestor ,3 6 5* 6 św 96 Jasia , św 97 Kuras , św 98 Pokusa ,5 9 pw 99 Rudawa ,5 8, mw 100 Skawa , mw Kol. 2: wyniki opracowane na podstawie badań zleconych wykonanych przez IHAR-PIB o/młochów; skala 9 : 9 odporność bardzo duża, 5 odporność średnia, 1 odporność bardzo mała; Rm odmiana reaguje nekrotycznie na szczepienie PVM, co wskazuje na obecność genu Rm Kol. 2-9: brak danych Kol. 6-8: * badania w toku, informacja może ulec zmianie Kol. 7: przechowywalność (wg Zakładu Przechowalnictwa i Przetwórstwa Ziemniaka IHAR-PIB) oznacza sumę strat w ciągu 6 miesięcy przechowywania (ubytki naturalne + porażenie chorobami przechowalniczymi + kiełki) Kol. 8: skala 9 : 9 długi okres spoczynku, 1 krótki okres spoczynku Kol. 9: stopień wrażliwości odmian na metrybuzynę stosowaną po wschodach ziemniaka (na podstawie badań Pracowni Ochrony Ziemniaka ZNiOZ IHAR-PIB O/Bonin): nw niewrażliwa, mw mało wrażliwa, św średnio wrażliwa, pw dość wrażliwa, bw bardzo wrażliwa

52 50 Tabela 6 Ziemniak. Odporność odmian na patotypy raka ziemniaka i mątwika ziemniaczanego Lp. Odmiany Rak ziemniaka (patotypy) Mątwik ziemniaczany (patotypy); skala 9 1(D1) 2(CH1 8(F1) 2(G1) 3(M1) 6(O1) 18(T1) Ro1 Ro2 Ro3 Ro4 Ro5 Pa1 Pa2 Pa jadalne bardzo wczesne 1 Berber Denar Fresco Impala Impresja Ingrid Irys Justa Lord Miłek Riviera Tacja Tonacja Viviana + +

53 51 cd. tabeli jadalne wczesne 15 Altesse Amora Aruba Augusta Bellarosa Bila Bohun Carrera Etola Gwiazda Ignacy Innovator Ismena Lady Claire Lady Rosetta + 30 Latona Lawenda Madeleine + 33 Magnolia Michalina Owacja Stokrotka Vineta + +

54 52 cd. tabeli jadalne średniowczesne 38 Aldona 8 39 Almera Ametyst Asterix Bojar Cekin Dali Ditta Etiuda Finezja Folva Gardena Gawin Honorata Irga Irmina 9 54 Jurata Jurek Laskara Lech Malaga Manitou + 60 Mazur + +

55 53 cd. tabeli cd. jadalne średniowczesne 61 Oberon Orchestra Otolia Sagitta Sante Satina Tajfun Victoria VR jadalne średniopóźne 70 Bryza Eurostar Fianna Jelly Mondeo Syrena skrobiowe wczesne 76 Cedron skrobiowe średniowczesne 77 Boryna Glada Harpun Jubilat Kaszub + +

56 54 cd. tabeli cd. skrobiowe średniowczesne 82 Kuba Mieszko Pasat Rumpel Szyper Widawa Zuzanna skrobiowe średniopóźne 89 Amarant Ikar Pasja + - skrobiowe późne 92 Bzura Gandawa Hinga Inwestor Jasia Kuras Pokusa Rudawa Skawa Kol. 2-8: + odmiana odporna Kol. 9-16: odporność w skali 9 : 9 bardzo duża, 5 średnia, 1 bardzo mała; + odmiana odporna, lecz stopień odporności nie jest określony w skali 9 ; wyniki opracowane na podstawie badań IHAR-PIB Radzików

57 55 Tabela 7 Ziemniak. Cechy morfologiczne i ocena właściwości konsumpcyjnych odmian Barwa kwiatów Kształt bulw Ocena regularności kształtu Ocena głębokości oczek Wielkość bulw Barwa skórki Barwa miąższu Smak Typ konsumpcyjny Lp. Odmiany Przydatność do przetwórstwa frytki czipsy skala 9 o skala 9 o jadalne bardzo wczesne 1 Berber czf oow 7,5 7,5 7 ż jż 7,5 B 2 Denar b oow ż jż 7 AB 3 Fresco b oow ż jż 7 B + 4 Impala b ow 8 7,5 9 ż jż 7 AB 5 Impresja b oow 7,5 7,5 7 ż jż 7 A-AB 6 Ingrid b oow 7,5 7,5 7 ż jż 7 B 7 Irys b pow 7 6,5 6 ż b 7 B 8 Justa b oow ż ż 7 B-BC + 9 Lord b oow 6,5 7 8 ż jż 7 AB 10 Miłek b oow 7 6,5 8 ż jż 6,5 BC 11 Riviera jczf o 7,5 7,5 7 ż jż 6,5 A-AB 12 Tacja b oow 7,7 7,7 7 ż jż 6,6 B 13 Tonacja b oow 7,5 7,7 8 ż jż 6,7 AB 14 Viviana jczf oow 7,5 7,0 8 ż jż 7 AB

58 56 cd. tabeli jadalne wczesne 15 Altesse b ow 7,5 7,5 8 jbż ż 7 AB 16 Amora b oow ż jż 7 B-BC + 17 Aruba b ow 7,5 7,5 6 ż kr 6,5 B 18 Augusta czf oow 7,5 7,5 8 ż ż 7 BC + 19 Bellarosa czf oow 7,5 7 9 cz ż 7 B 20 Bila czf+ oow ż ż 7 B 21 Bohun b oow 7 6,5 7-9 ż jż 7,1 B 22 Carrera czf oow 7,5 7,5 9 ż jż 7 B 23 Etola czf+ o 7 6,5 9 ż ż 7 B-BC + 24 Gwiazda b oow ż jż-ż 7 B 25 Ignacy jczf oow 6,5 6,5 8 ż jż 6,5 B 26 Innovator b pow 7,5 7,5 9 ż kr 7 B + 27 Ismena b oow 7,1 7,9 8 ż ż 6,8 AB-B 28 Lady Claire b ow 7,5 7,5 8 ż jż 7 BC + 29 Lady Rosetta czf o 7,2 6,5 7 cz jż 6,8 BC-C + 30 Latona b ow 7,5 7,5 8 ż ż 6,5 B 31 Lawenda jczf oow 7,2 7,4 7 cz ż 6,6 B 32 Madeleine b oow 7,5 7,7 9 ż ż 6,7 B 33 Magnolia cn oow jbż jż 7 B-BC 34 Michalina b oow 7 6,5 9 ż jż 6,5 B 35 Owacja b oow ż jż 7 B-BC 36 Stokrotka b oow 7,2 7,3 8 ż jż 7,2 B-BC 37 Vineta b oow ż ż 7 AB

59 57 cd. tabeli jadalne średniowczesne 38 Aldona jczf o-oow 6,8 7,0 9 ż jż 6,4 BC 39 Almera czf pow 7,5 7,5 8 ż jż 7 AB 40 Ametyst b oow 6,5 7 8 jbż kr 6 BC 41 Asterix czf+ ow 7,5 7,5 7 cz jż 7 B + 42 Bojar cn oow 7,1 7 9 ż jż 6,8 B-BC 43 Cekin b oow ż jż 7 BC-C 44 Dali b ow 7,5 8 7 ż jż 7 AB-B 45 Ditta b ow ż ż 7 B 46 Etiuda czf o jbeż kr 6,5 C-CD + 47 Finezja czf oow ż jż 6,5 BC + 48 Folva czf+ oow 7,5 7,5 9 ż ż 7 B 49 Gardena jczf ow 6,1 7,2 8 ż ż 6,7 B-BC 50 Gawin czf oow 7 6,5 7 ż jż 6,5 B-BC + 51 Honorata b oow 6,9 6,5 7 jbż jż 6,7 BC + 52 Irga b oow róż kr 6,5 B 53 Irmina czf oow 6,9 7,4 9 ż jż 6,7 B-BC 54 Jurata b oow/ow 7 7,5 7 ż kr 6,5 B-BC 55 Jurek b oow 6,5 6,8 9 ż ż 7,2 B-BC 56 Laskara b oow 7,0 7,0 9 ż jż 6,7 B-BC 57 Lech b oow 7,4 7,4 6 cz jż 7,0 B-BC 58 Malaga cnf ow 7,0 7,5 8 ż jż 6,4 B-BC 59 Manitou jczf oow 7,2 7,7 9 cz ż 6,9 AB-B 60 Mazur b ow 6,9 6,6 9 ż jż 6,6 AB 61 Oberon b ow 6,6 6,8 8 cz jż 7,0 AB 62 Otolia jczf ow 7,6 7,8 8-9 ż ż 7,0 BC 63 Orchestra b oow 7 7,5 9 ż jż 6,5 AB 64 Sagitta czf+ ow 7 7,5 9 ż jż 7 B

60 58 cd. tabeli cd. jadalne średniowczesne 65 Sante b oow 7 7,5 8 ż jż 7 B 66 Satina b oow 7,5 7,5 9 ż ż 7,5 B 67 Tajfun b ow ż ż 7 B-BC 68 Victoria b ow 7,5 8 8 ż ż 7 B + 69 VR 808 nf o 7,4 7,2 7 ż ż 6,2 BC + - jadalne średniopóźne 70 Bryza czf o 6,5 6 8 ż ż 7,5 BC 71 Eurostar b oow ż jż 7,2 B-BC + 72 Fianna b ow 8 7,5 8 ż kr 6,5 BC + 73 Jelly b ow 8 7,5 9 ż ż 7,5 B 74 Mondeo b oow ż kr 6,7 B-BC 75 Syrena b ow ż ż 7 B - skrobiowe wczesne 76 Cedron b ow 7 6,5 6 ż ż 6 BC + - skrobiowe średniowczesne 77 Boryna nf o 6,5 6,2 8 cz b 5,8 C-CD + 78 Glada czf+ oow 6,5 6 7 ż jż 6 C 79 Harpun b oow ż kr 6 C 80 Jubilat b oow jbeż kr 5,5 C-CD 81 Kaszub cnf o 7,3 6,9 7 o ż 6,1 C-BC 82 Kuba b oow 7 6,5 7 ż ż 6,5 C + 83 Mieszko cn oow 7 ż jż nb nb 84 Pasat b oow 6,5 6,5 8 ż kr 6,5 C 85 Rumpel b oow 6,5 6 8 jcz b +

61 59 cd. tabeli c.d. skrobiowe średniowczesne 86 Szyper czf oow 6,6 6,8 7-8 jbż jż 6,5 C-BC 87 Widawa b o 8 ż kr nb nb 88 Zuzanna b o 7 6,5 7 ż jż CD - skrobiowe średniopóźne 89 Amarant czf oow 8 nieb b nb nb 90 Ikar czf+ oow 5,5 5,5 7 ż kr 91 Pasja Pomorska b oow 7 6,5 7 ż ż - skrobiowe późne 92 Bzura b oow 6,5 6 8 ż jż 6 BC 93 Gandawa b ow 6,5 6,5 8 ż kr 94 Hinga czf+ ow 6 5,5 7 ż jż 95 Inwestor b oow 6,5 6,5 6 ż kr 6,5 C 96 Jasia b oow 6,5 6 8 ż jż 6,5 BC 97 Kuras b o 6,5 6 9 ż kr C 98 Pokusa czf oow ż jż 7 BC + 99 Rudawa czf+ oow 6,5 6,5 7 ż kr Skawa nf+ o 7 6,5 8 ż jż

62 60 Objaśnienia do tabeli 7 Kol. 2: Barwa kwiatów: Kol. 7: Barwa skórki: b biała ż żółta czf czerwonofioletowa róż różowa bjczf bardzo jasna czerwonofioletowa jcz jasnoczerwona jczf jasnoczerwonofioletowa jbż jasnobeżowa f fioletowa cz czerwona jf jasnofioletowa nf niebieskofioletowa Kol. 8: Barwa miąższu: cnf ciemnoniebiesko-fioletowa b biała + występowanie białych końców płatków kr kremowa jbż jasnobeżowa Kol. 3: Kształt bulw: jż jasnożółta o okrągły nieb niebieska oow okrągłoowalny ż żółta ow owalny p podłużny Kol. 9: Smak (skala 9 o ): pow podłużnoowalny 1 bardzo zły 9 wybitnie dobry Kol. 4: Regularność kształtu (skala 9 o ): brak oceny smaku i typu konsumpcyjnego 1 wybitnie zdeformowany oznacza, że odmiana nie jest zalecana 9 idealny do bezpośredniego spożycia nb nie badano Kol. 5: Głębokość oczek (skala 9 o ): 1 bardzo głębokie Kol. 10: Typ konsumpcyjny: 9 bardzo płytkie AB sałatkowy B ogólnoużytkowy Kol. 6: Wielkość bulw (skala 9 o ): BC lekko mączysty 3 do 20% frakcji bulw powyżej 50 mm C mączysty % frakcji bulw powyżej 50 mm CD mączysty do bardzo mączystego % frakcji bulw powyżej 50 mm nb nie badano % frakcji bulw powyżej 50 mm % frakcji bulw powyżej 50 mm Kol. 11,12: + odmiana przydatna do przetwórstwa % frakcji bulw powyżej 50 mm spożywczego na wskazany kierunek 9 powyżej 70% frakcji bulw powyżej 50 mm

63 RZEPAK. WSTĘP Rzepak jest najważniejszą rośliną oleistą uprawianą w Polsce, zwłaszcza jego forma ozima. Dostarcza surowca do produkcji oleju z przeznaczeniem na cele spożywcze i biopaliwowe. Produkty uzyskiwane po wydobyciu oleju, tj. makuch (tłoczenie) i śruta poekstrakcyjna (tłoczenie i ekstrakcja) są wartościowymi komponentami wysokobiałkowymi wykorzystywanymi do produkcji przemysłowych pasz treściwych dla zwierząt. W uprawie znajdują się dwie formy: ozima, wysiewana w drugiej połowie sierpnia i zbierana w lipcu następnego roku, oraz jara, o wczesnowiosennym terminie siewu i zbiorze w sierpniu. Forma jara, ze względu na mniejszy system korzeniowy oraz krótszy okres wegetacji, ma nieco większe od formy ozimej wymagania glebowe i wodne, ponadto charakteryzuje się większą zawodnością plonowania, zwłaszcza w suche i upalne lata. Rzepak jary zyskuje na znaczeniu w przypadku niewykonania planu zasiewów rzepaku ozimego oraz wtedy, gdy jest alternatywnie wysiewany po wymarzniętych uprawach formy ozimej. Taka sytuacja miała miejsce w roku 2016, a wcześniej w roku 2012, kiedy zasiewy formy jarej rzepaku zdecydowanie wzrosły. W przypadku przesiewu, pole należy odpowiednio przygotować, a rośliny które przezimowały, zniszczyć. Rzepaku jarego nie można używać do wiosennego przesiewu placowych braków roślin rzepaku ozimego ze względu na przesunięty w czasie o około jeden miesiąc przebieg faz kwitnienia i dojrzewania (rys. poniżej). Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej odmian rzepaku jarego i rzepaku ozimego 61

64 62 Średni plon nasion badanych odmian rzepaku jarego w ostatnim pięcioleciu w doświadczeniach realizowanych w systemie Porejestowego doświadczalnictwa odmianowego (PDO) stanowił 57 procent plonu odmian rzepaku ozimego. Nasiona odmian rzepaku jarego odznaczają się jednak dobrą jakością. Zawierają przeciętnie więcej białka ogólnego, a mniej włókna i glukozynolanów, przy czym mają nieco mniejszą zawartość tłuszczu niż nasiona rzepaku ozimego (zestawienie poniżej). Porównanie plonowania oraz niektórych cech jakościowych nasion odmian rzepaku jarego i rzepaku ozimego (wyniki doświadczeń PDO z lat ) Wyszczególnienie Rzepak jary Rzepak ozimy Relacja jary/ozimy (%) Plon nasion (dt z ha) 26,9 47,1 57 Plon tłuszczu (dt z ha) 11,2 21,7 52 Zawartość tłuszczu (w % s.m.) 45,7 48,6 94 Zawartość glukozynol. ( M/g nasion) 9,4 11,4 82 Zawartość białka (w % smb)* 41,4 36,8 113 Zawartość włókna (w % smb)* 8,2 9,1 90 * wyniki pochodzą z doświadczeń rejestrowych Obie formy rzepaku mają także istotne znaczenie w zmianowaniu. Rzepak dobrze wkomponowuje się w płodozmian ze zbożami, a jednocześnie jest dla nich jednym z najlepszych przedplonów, który m.in. ogranicza nasilenie chorób. Jest również najczęściej uprawiany po zbożach, zwłaszcza jęczmieniu i pszenicy. Takie następstwo może jednak powodować spiętrzenie prac i w konsekwencji konieczność uproszczeń w pożniwnej uprawie roli oraz w zabiegach doprawiających glebę przed siewem rzepaku ozimego. Z uwagi na duże znaczenie gospodarcze, rzepak jest przedmiotem intensywnych prac hodowlanych, czego efektem jest znaczny postęp w jego udoskonalaniu. Badania dotyczą głównie plenności i jakości nasion, w tym m.in. zawartości i składu kwasów tłuszczowych, zawartości białka i włókna, oraz takich cech użytkowych jak: odporność na choroby, wytrzymałość na warunki stresowe (np. okresy suszy, niskie temperatury), a także odporność na pękanie łuszczyn i osypywanie nasion. Obejmują również cechy morfologiczne, np. zmianę pokroju rośliny, wydłużenie systemu korzeniowego itp. W se-

65 lekcji materiałów hodowlanych uwzględnia się też wymagania glebowe i potrzeby nawozowe, Postęp hodowlany dotyczy przede wszystkim zwiększenia poziomu plonowania, a to w głównej mierze dzięki tworzeniu nowych odmian mieszańcowych. Hodowla odmian mieszańcowych odznacza się dużym postępem ze względu na wykorzystywanie efektu heterozji. Przejawia się on zwłaszcza bujniejszym wigorem roślin, często szybszym rozwojem, a przede wszystkim większym plonem nasion. W ostatnich latach nastąpiło także wyraźne zwiększenie udziału odmian mieszańcowych w uprawie. W ofercie handlowej nasiona tych odmian są powszechnie dostępne. Odmiany mieszańcowe cechują się przede wszystkim większym potencjałem plonowania. W ostatnich latach badań, w doświadczeniach PDO rzepaku ozimego, odmiany mieszańcowe plonowały średnio o 10% lepiej od odmian populacyjnych, a w poszczególnych latach było to od kilku do kilkunastu procent (6-13%). W sezonach wegetacyjnych, w których wystąpiły w większym nasileniu niekorzystne zjawiska atmosferyczne, np. w roku 2011, 2016 reagowały przeważnie mniejszym spadkiem plonowania. Większość odmian mieszańcowych lepiej sprawdzała się w przypadku opóźnionych siewów, ze względu na szybszy rozwój początkowy. Rośliny wytwarzają silniejszy, bardziej rozrośnięty system korzeniowy, przez co mogą lepiej pobierać wodę i składniki pokarmowe. Dobór odmian mieszańcowych jest coraz liczniejszy i bardziej zróżnicowany. Odmiany mieszańcowe są głównym źródłem postępu hodowlanego w uprawie rzepaku. Dzięki hodowli heterozyjnej tworzy się m.in. odmiany o specyficznej odporności/tolerancji na porażenie kiłą kapusty. Coraz częściej zawierają one dodatkowe geny odporności na patogeny, np. Rlm 7 (sucha zgnilizna kapustnych), TuYV (wirus żółtaczki rzepy). W ofercie znajdują się także odmiany tolerancyjne na substancję czynną imazamoks (należącą do imidazolinonów), zastosowaną w herbicydach do zwalczania wielu chwastów, w tym również kapustowatych (tzw. technologia uprawy Clearfield). Hodowane są również odmiany mieszańcowe półkarłowe. Szczególnie ważna jest dostępność odmian tolerancyjnych na kiłę kapusty, gdyż obszar występowania tego groźnego patogenu w naszym kraju sukcesywnie się zwiększa. Materiał siewny odmian mieszańcowych jest droższy niż odmian populacyjnych, a nasiona ze zbioru nie mogą być wykorzystane do zasiewów w kolejnym sezonie wegetacyjnym. Mimo wielu zalet odmian mieszańcowych, również przydatność odmian populacyjnych do różnych warunków gospodarowania jest dobrze 63

66 64 oceniana przez rolników, którzy nadal dość często je uprawiają. Niestety, dobór tych odmian będzie w najbliższych latach coraz mniej liczny i mniej konkurencyjny wobec odmian mieszańcowych, gdyż wiele firm zrezygnowało z ich hodowli. Odmiany populacyjne z reguły są mniej wymagające pod względem stanowiska. Ich podstawową zaletą jest stosunkowo łatwy zbiór, ze względu na mniejszą masę roślin, a to z kolei mniej obciąża pracę kombajnu. Wartość gospodarcza odmian rzepaku określana jest przez wiele cech i właściwości, wśród których zasadnicze znaczenie ma wielkość i jakość plonu. Odmiany rzepaku przeważnie niejednakowo reagują na zróżnicowane warunki siedliskowe i agrotechniczne. Niektóre odmiany plonują na podobnym poziomie w całym kraju, inne w jednych rejonach kraju plonują relatywnie lepiej, natomiast w innych gorzej. Reakcja rejonowa w dużym stopniu modyfikowana jest warunkami atmosferycznymi, różnymi w poszczególnych latach. Obecnie w ocenie odmian rzepaku ozimego obowiązuje podział kraju na sześć rejonów. Uwzględnia on podział administracyjny kraju i pewne podobieństwo agroklimatyczne województw. Rejonowe wyniki plonowania prezentowane są w ramach innych serii wydawniczych COBORU, takich jak Wstępne wyniki plonowania odmian w doświadczeniach porejestrowych (WWP) oraz Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych (WPDO). Przy wyborze odmiany do uprawy warto, oprócz plonu, uwzględnić także inne cechy, zwłaszcza zimotrwałość (rzepak ozimy), zdrowotność oraz odporność na pękanie i osypywanie nasion, również wyleganie, a także inne. Wysiew odmian o gorszej zimotrwałości, w niektórych rejonach kraju, może istotnie zwiększyć ryzyko uprawy. Przeważnie odmiany wykazują zróżnicowaną odporność na poszczególne choroby. Najczęściej przejawiają większą odporność tylko na pojedynczy patogen, niekiedy dwa, jakkolwiek można wyodrębnić również odmiany o ogólnie lepszej, bądź gorszej zdrowotności. Spośród badanych odmian należy polecać również te, które cechują się mniejszą podatnością na wyleganie. Wszystkie odmiany rzepaku badane w doświadczeniach urzędowych spełniły przed wpisaniem do Krajowego rejestru obowiązujący w Polsce wymóg zawartości sumy glukozynolanów alkenowych i indolowych w nasionach ze zbioru doświadczeń poniżej 15 mikromoli na 1 g nasion oraz udziału kwasu erukowego poniżej 1,0%. Zawartość glukozynolanów w nasionach ma zasadnicze znaczenie z uwagi na wymagania jakościowe, w tym zdrowotne, paszy produkowanej z do-

67 datkiem makuchu i śruty poekstrakcyjnej. Spośród ocenianych właściwości odmian dużą uwagę zwraca się na zawartość tłuszczu w nasionach, co ma szczególne znaczenie dla zakładów tłuszczowych. Od roku 2013 w krajach Unii Europejskiej maksymalna zawartość glukozynolanów w kwalifikowanych nasionach siewnych rzepaku nie może przekraczać 18 mikromoli (w Polsce od ponad 20 lat obowiązuje wymóg 15 mikromoli). W UE dąży się również do zaostrzenia i ujednolicenia normy zawartości glukozynolanów w surowcu przemysłowym. W nasionach ze zbioru doświadczeń z reguły odmiany spełniają obowiązujący u nas wymóg zawartości glukozynolanów. W przypadku pojedynczych odmian stwierdzono jednak większe lub mniejsze przekroczenie tego progu już po wpisaniu do Krajowego rejestru. Z kolei od roku 2014 obowiązuje dyrektywa UE dotycząca konieczności wprowadzenia integrowanej ochrony roślin rolniczych, w tym rzepaku. Oznacza to potrzebę hodowania, a następnie testowania i wdrażania odmian najbardziej odpowiednich do tego systemów uprawy. Odmiany takie powinny cechować się dużą efektywnością w warunkach ograniczonego stosowania środków produkcji, zwłaszcza zmniejszonego stosowania pestycydów. W przypadku szkodników, w uprawach rzepaku przeważnie niezbędna jest skuteczna i ekonomicznie uzasadniona ochrona chemiczna roślin przed ich żerowaniem. Do roku 2013 podstawowym elementem tej ochrony było zaprawianie nasion preparatami zawierającymi środki owadobójcze, przede wszystkim przeciwko licznie występującym szkodnikom w pierwszych fazach rozwoju. Od 1 grudnia 2013 roku obowiązuje zakaz stosowania i sprzedaży nasion zaprawionych środkami ochrony roślin zawierającymi następujące substancje czynne: klotianidyn, tiametoksam i imidachlopryd. Zmiana została wprowadzona rozporządzeniem wykonawczym Komisji Europejskiej (UE) nr 485/2013, ograniczającym zakres stosowania środków ochrony roślin zawierających ww. substancje czynne. W konsekwencji nie można stosować zapraw zawierających insektycydy, które były zarejestrowane w Polsce i powszechnie używane w ochronie rzepaku ozimego i jarego przed wejściem w życie wymienionego rozporządzenia. Obecnie dostępna jest tylko jedna zaprawa insektycydowa, zawierająca substancję czynną z grupy antranilowych diamidów. Nowa zaprawa może w pewnym zakresie zastąpić wcześniej stosowane. W ostatnich latach nastąpiła zwiększona gradacja niektórych szkodników (pchełki, śmietka kapuściana, mszyce) zagrażających młodym roślinom rzepaku w okresie 65

68 66 początkowego wzrostu i rozwoju. Konieczna stała się więc powschodowa ochrona rzepaku przed szkodnikami, a to skutkuje zwiększeniem chemizacji upraw. Ważne jest takie postępowanie, aby liczebność szkodników redukować do takiego poziomu, który nie będzie powodował nadmiernych strat w plonie. Oprócz chemicznych zabiegów należy stosować inne metody i sposoby ograniczania ich szkodliwości. Są to m.in. właściwy płodozmian, izolacja przestrzenna od innych roślin kapustowatych, unikanie uproszczeń uprawowych itp. Jak dotychczas, nie ma dostępnych odmian rzepaku, które byłyby odporne na któregokolwiek szkodnika tej rośliny. Obecnie czynnikiem dalszego wzrostu plonów w produkcji może być przede wszystkim zwiększanie powierzchni uprawy wysokoproduktywnych odmian mieszańcowych, a tym samym zmniejszanie areału uprawy odmian populacyjnych. Na znaczeniu zyskują również skutecznie wykonywane zabiegi uprawowe i pielęgnacyjne, umożliwiające szybkie i równomierne wschody roślin oraz zapewniające ich dobry wzrost i rozwój przed zimą, a w konsekwencji lepsze przezimowanie i większe plonowanie. Warto także wykorzystywać beznakładowe czynniki technologii produkcji rzepaku, czego przykładem jest zoptymalizowanie obsady roślin. Równomierna i umiarkowana obsada roślin (dla rzepaku ozimego przeważnie szt./m 2 ) umożliwia wytworzenie silnych łodyg oraz odpowiedni rozwój pędów bocznych. Innym ważnym czynnikiem jest termin siewu rzepaku ozimego, który w dużym stopniu warunkuje wzrost i rozwój rozety liściowej przed zimą. Chcąc uzyskać właściwy rozwój roślin należy dążyć do zachowania odpowiedniego dla danego rejonu terminu siewu. W badaniach i ocenie odmian wyniki odnoszone są do wzorca, którym jest średnia z kilku wybranych odmian. W danym sezonie wegetacyjnym wzorzec jest ten sam dla różnych rodzajów doświadczeń (rejestrowych, porejestrowych, rozpoznawczych), przy czym w publikacjach dotyczących PDO plon nasion przedstawiany jest w odniesieniu do wszystkich zarejestrowanych odmian populacyjnych badanych w danym roku. Przedstawione wyniki porejestrowych (PDO) i rejestrowych doświadczeń polowych pochodzą z lat Stanowią one syntezę wyników kilku serii doświadczeń, różniących się zestawem badanych odmian. Od roku zbioru 2013 doświadczenia porejestrowe z rzepakiem ozimym realizowane są w jednej serii. W przypadku odmian nowo zarejestrowanych wyniki pochodzą tylko z doświadczeń rejestrowych, a dla

69 odmian wpisanych do Krajowego rejestru przed rokiem lub dwoma laty, wyniki są kompilacją ocen z obu serii doświadczeń. Wyniki głównych cech użytkowych odmian (plon nasion, zawartość tłuszczu oraz zawartość glukozynolanów rzepak ozimy) podano z poszczególnych lat badań, a dla pozostałych cech w postaci uśrednionej. Rzepak jary W latach powierzchnia uprawy wahała się od 20 do 95 tys. ha, a w roku 2017 wyniosła 35,1 tys. ha (dane GUS). Większy areał uprawy tej formy rzepaku był notowany głównie w latach, w których obserwowano wymarznięcia plantacji rzepaku ozimego w niektórych rejonach kraju, tj. w 2003, 2012 i Wiele pól po wymarzniętym rzepaku ozimym, a zwłaszcza te, potraktowane herbicydami wykluczającymi uprawę zbóż jarych, zostało przesianych odmianami rzepaku jarego. Forma jara rzepaku wymaga dobrych gleb i udaje się najlepiej w rejonach o zwiększonej ilości opadów w okresie wegetacji. Są to przede wszystkim rejony Polski północnej, wschodniej i południowej. Najwięcej rzepaku jarego uprawia się w województwach zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim, a także lubelskim, podkarpackim i wielkopolskim. Łączny areał zasiewu w tych województwach stanowił 60-80% ogólnej powierzchni uprawy w kraju. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, w roku 2017 zakwalifikowano 102 ha plantacji nasiennych trzech odmian rzepaku jarego, pochodzących z Krajowego rejestru oraz dwóch ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). W roku 2018 do Krajowego rejestru wpisano trzy odmiany rzepaku jarego, jedną populacyjną Bruno i dwie mieszańcowe Lagonda i Lancia. Natomiast w roku 2017 skreślono z Krajowego rejestru dwie odmiany (Clipper, SW Svinto) z powodu wygaśnięcia okresu wpisu, a w roku 2018 na, wniosek zgłaszającego, odmianę Larissa. Aktualnie zarejestrowanych jest 29 odmian, 16 populacyjnych i 13 mieszańcowych. Wśród nich jest dziewięć odmian krajowych i 20 zagranicznych. Odmiany stanowiące składniki mieszańca złożonego Jura nie były oceniane w zakresie wartości gospodarczej i nie znalazły się w wykazie zarejestrowanych odmian (tab. 1). Wpisane do Krajowego rejestru odmiany wykazują zróżnicowanie ważniejszych cech wartości gospodarczej, takich jak plon nasion oraz jego jakość, a także wczesność, wysokość roślin, odporność na wyleganie oraz porażenie przez zgnili- 67

70 68 znę twardzikową i czerń krzyżowych. Ich liczbową ocenę zamieszczono w tabelach 2-3. Jedenaście odmian (Lennon, Lumen, Markus, Kaliber, Legolas, Agra, Delight, Dodger, Doktrin, Goliat, Karo) znalazło się na Liście odmian zalecanych do uprawy na obszarze trzech województw w roku Poniżej przedstawiono charakterystyki odmian nowo zarejestrowanych, które zostały opracowane na podstawie wyników doświadczeń rejestrowych, przeprowadzonych w latach Charakterystyka odmian rzepaku jarego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Bruno (d. MAH 4016) Odmiana populacyjna. Plon nasion na poziomie najlepiej plonujących zarejestrowanych odmian populacyjnych. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o nieco mniejszej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia. Lagonda (d. DLE16805S11) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej poniżej średniej. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia. Lancia (d. DLE16804S11) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i czerń krzyżowych średnia.

71 69 Tabela 1 Rzepak jary. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem populacyjne 1 *Agra *Bios x/ ,0 3 *Bruno *Feliks x/ ,3 5 *Fenja ,2 6 *Goliat ,5 7 *Heros x/ ,0 8 *Huzar x/ ,9 9 *Karo ,8 10,8 10 Lennon *Libero ,2 12 *Markiz x/ ,7 13 *Markus ,2 28,9 14 *Proximo ,8 15 *Tamarin Turner mieszańcowe 17 Belinda F Delight F Dodger F Doktrin F Jura x/ F 1z Kaliber F Lagonda F Lancia F Legolas F Lexus F Lumen F Menthal F Mirakel F Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy x / odmiana niebadana w latach F 1 odmiana mieszańcowa zrestorowana F 1z odmiana mieszańcowa złożona (populacja składająca się z roślin formy mieszańcowej męskosterylnej oraz męskopłodnych roślin zapylacza będącego niezbędnym źródłem pyłku) Kol. 4: wg danych PIORiN; w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

72 70 Tabela 2 Rzepak jary. Plon nasion oraz zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach odmian Lp. Odmiany Wzorzec Średnia Plon nasion Zawartość tłuszczu Zawartość glukozynolanów dt z ha; % wzorca % s.m. M/g ,9 24,3 22,8 27,5 populacyjne 45,1 45,0 45,5 45,2 8,8 1 Agra ,3 44,1 44,4 44,2 9,1 2 Bruno ,2 48,1 6,0 3 Fenja ,5 46,1 47,1 46,4 7,4 4 Goliat ,1 45,0 45,2 45,2 6,9 5 Karo ,3 45,4 45,4 45,2 8,1 6 Lennon ,7 44,8 44,9 44,5 12,4 7 Libero ,5 45,0 45,4 46,0 7,1 8 Markus ,9 45,3 44,8 44,7 9,6 9 Proximo ,1 45,0 45,3 44,9 9,2 10 Tamarin ,2 43,9 44,7 44,1 9,3 11 Turner ,1 44,8 45,3 45,3 8,6 mieszańcowe 12 Belinda ,9 44,7 45,0 45,0 9,7 13 Delight ,0 44,5 45,0 45,5 9,3 14 Dodger ,6 43,9 44,8 45,1 10,1 15 Doktrin ,3 45,2 45,5 45,2 10,0 16 Kaliber ,5 44,5 44,4 44,6 10,7 17 Lagonda ,3 45,8 6,7 18 Lancia ,1 45,8 7,3 19 Legolas ,2 45,0 45,5 45,2 11,8 20 Lexus ,8 45,1 46,4 46,0 9,8 21 Lumen ,9 45,6 45,8 46,3 7,7 22 Menthal ,7 9,1 23 Mirakel ,5 7,1 Liczba doświadczeń Kol. 2: Wzorzec (plon nasion): 2017, 2016, 2015 średnia z odmian populacyjnych badanych w danym sezonie wegetacyjnym w doświadczeniach PDO

73 Tabela 3 Rzepak jary. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin Wyleganie początku kwitnienia Termin dojrzałości technicznej Odporność na choroby zgnilizna twardzikowa czerń krzyżowych cm % data; dzień roku % skala 9 o Średnia (3.05) populacyjne 212 (31.07) 8 7,3 1 Agra ,5 2 Bruno ,1 3 Fenja ,0 4 Goliat ,3 5 Karo ,0 6 Lennon ,5 7 Libero ,5 8 Markus ,2 9 Proximo ,1 10 Tamarin ,0 11 Turner ,4 mieszańcowe 12 Belinda ,4 13 Delight ,4 14 Dodger ,2 15 Doktrin ,5 16 Kaliber ,5 17 Lagonda ,2 18 Lancia ,2 19 Legolas ,2 20 Lexus ,3 21 Lumen ,4 22 Menthal ,4 23 Mirakel ,7 Liczba doświadczeń Kol. 3: wyleganie cecha określana jako wysokość łanu przed zbiorem do wysokości roślin w % [100 (wysokość łanu / wysokość roślin x 100)]; mniejsza wartość oznacza mniejsze wyleganie Kol. 6: % - procent porażonych roślin (mniejsza wartość oznacza większą odporność) 71

74 72 Rzepak ozimy Powierzchnia uprawy rzepaku ozimego w naszym kraju, według danych GUS, wynosiła w ostatnich latach tys. ha (rys. 1). W roku 2017 areał uprawy tej rośliny wyniósł 879,1 tys. ha i był większy niż w roku poprzednim, w którym niektóre plantacje zostały zlikwidowane po wymarznięciu roślin. Najwięcej rzepaku ozimego uprawia się w województwach dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. Sprzyjają temu warunki glebowe oraz większa liczba gospodarstw wielkoobszarowych, w których skoncentrowana jest produkcja. Dużą powierzchnię uprawy rzepak ozimy zajmuje także w województwach pomorskim, opolskim, warmińsko-mazurskim i lubelskim. Szacunki wskazują, że powierzchnia uprawy rzepaku ozimego może w przyszłości wzrosnąć do około 1 mln ha. O ewentualnym zwiększeniu areału uprawy może zdecydować głównie zapotrzebowanie na olej rzepakowy, zużywany do produkcji biokomponentów (estrów) oraz wysokobiałkową śrutę poekstrakcyjną. Rys. 1. Rzepak ozimy. Powierzchnia uprawy oraz plon nasion w produkcji (wg GUS) i w doświadczeniach COBORU w latach

75 Rzepak ozimy jest bardzo ważną rośliną w płodozmianie, zwłaszcza w tych gospodarstwach, w których w strukturze zasiewów dominują zboża. Jego uprawa stanowi istotny element fitosanitarny dla różnych agrofagów zbożowych. Silny i głęboko sięgający system korzeniowy rzepaku ozimego wykorzystuje składniki pokarmowe z głębszych warstw gleby. Ponadto, resztki pożniwne mają dużą wartość nawozową i są źródłem masy organicznej. Również zboża są głównym przedplonem rzepaku ozimego, a przeważnie jest nim pszenica i jęczmień. Takie następstwo powoduje niestety spiętrzenie prac związanych z uprawą pola przed siewem rzepaku, a często konieczność jej upraszczania. W przypadku tej rośliny obserwuje się dość dużą zmienność plonowania w latach, a także w rejonach kraju. Przeważnie jest to skutek niesprzyjającego przebiegu warunków pogodowych. Taką zależność odnotowano w ostatnich latach. Przykładowo, plon rzepaku ozimego w roku 2011 był jednym z najniższych w wieloleciu. Z kolei po zimie 2011/2012 oraz 2015/2016 liczne uprawy zostały zlikwidowane, ze względu na wymarznięcia roślin wielu odmian. Natomiast w roku 2014, w którym prawie przez cały okres wegetacji warunki były sprzyjające, zebrano bardzo duży plon. Ostatni sezon wegetacyjny cechował się relatywnie łagodnym okresem zimowania. Po zimie praktycznie nie obserwowano większych strat roślin na polach. Natomiast w okresie wznowienia wegetacji niekorzystne dla rzepaku były nawroty chłodów, zwłaszcza duże różnice temperatur między dniem i nocą. Jednak największe zagrożenie stanowiły późno występujące silne przymrozki. Zwłaszcza na początku maja, gdy rośliny zakwitały, spadki temperatury poniżej -3 o C uszkadzały rozwinięte kwiaty. Później, nadmiar opadów w lipcu powodował wydłużenie dojrzewania i utrudniał zbiór nasion. Szczególnie duże opóźnienie terminu zbioru miało miejsce na północy kraju. Duże uwilgotnienie oraz wysoka temperatura sprzyjały rozwojowi chorób pochodzenia grzybowego w łanie roślin rzepaku, stąd mniejszy plon. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, w roku 2017 zakwalifikowano 493 ha plantacji nasiennych dwunastu odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru i dziesięciu odmian ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). Największy udział miały odmiany Chrobry i Monolit, odpowiednio 24 i 16% zakwalifikowanej powierzchni (tab. 1). W Polsce rozmnażane są głównie odmiany krajowe, które w roku 2017 zajmowały powierzchnię 351 ha, czyli 71% całego areału. Materiał siewny odmian zagranicznych jest prawie w całości wytwarzany poza granicami naszego kraju, a następnie importowany i oferowany do sprzedaży, w dużej części z zapasów poprzedniego roku. 73

76 74 W roku 2018 do Krajowego rejestru wpisano osiemnaście nowych odmian rzepaku ozimego, trzy populacyjne i piętnaście mieszańcowych. Wśród nich odmiany Augusta i SY Alibaba wykazują dużą odporność/tolerancję na patotypy kiły kapusty Plasmodiophora brassicae najczęściej występujące w Polsce, natomiast odmiany Absolut, Advocat, Albrecht, Angelico, Aspect, Astana, Chopin, Prince, Ragnar i Smaragd odznaczają się deklarowaną przez hodowcę odpornością na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Charakterystykę wszystkich odmian opracowano na podstawie dwu- lub trzyletnich wyników doświadczeń rejestrowych, przeprowadzonych w latach Nowe odmiany rzepaku ozimego, obok dużego plonu nasion, powinny charakteryzować się odpowiednimi cechami jakościowymi. Najlepiej, gdy nasiona zawierają dużo tłuszczu i białka, a mało glukozynolanów i włókna. Rośliny powinny cechować się dobrą zimotrwałością, w tym zwłaszcza dużą wytrzymałością na mróz oraz dobrą odpornością na wyleganie i główne choroby rzepaku: zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi, czerń krzyżowych i szarą pleśń. Oczekuje się także kolejnych nowych odmian odpornych/tolerancyjnych na kiłę kapusty i na wirusa żółtaczki rzepy oraz odmian mniej podatnych na pękanie łuszczyn i osypywanie nasion. Obecnie w Krajowym rejestrze znajduje się 140 odmian rzepaku ozimego (38 populacyjnych i 102 mieszańcowe). W tej liczbie jest 19 odmian krajowych i 121 zagranicznych. Ponad połowę zarejestrowanych odmian stanowią odmiany nowe, wpisane do rejestru w ostatnich pięciu latach. W roku 2017 skreślono z Krajowego rejestru, na wniosek zachowujących, dwie odmiany (Chagall i Finesse) oraz trzy (Cadeli, Casoar i Hycolor) z powodu wygaśnięcia okresu wpisu w KR. Materiał siewny odmian skreślonych z KR może znajdować się w obrocie jeszcze przez trzy lata po roku skreślenia, jeżeli tak zdecyduje zachowujący odmianę. Wykaz wszystkich odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru podano w tabeli 1. Zawiera ona także informację, które z nich są chronione krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy. Odmiany podzielono na dwie grupy, tj. populacyjne i mieszańcowe. Dwadzieścia cztery odmiany nie były badane od ponad 3 lat w doświadczeniach porejestrowych ze względu na ich mniejszą wartość (głównie niezadowalające plonowanie). W tabelach 2-4 podano wyniki ważniejszych cech rolniczo-użytkowych odmian, pochodzących zarówno z doświadczeń PDO, jak i doświadczeń rejestrowych. W przypadku procentu martwych roślin, oceny dla odmian pochodzą z obserwacji po zimach 2011/2012 i 2015/2016, w trakcie których wystąpiły niekorzystne warunki atmosferyczne (bardzo niska temperatura powietrza w zakresie od -20 do

77 -25 o C, przy jednoczesnym braku pokrywy śnieżnej). Takie warunki spowodowały częściowe lub całkowite wymarznięcie roślin większości odmian. W doświadczeniach, w których straty roślin były średnie lub duże, a ponadto zróżnicowane odmianowo, uzyskane wyniki pozwoliły ocenić zimotrwałość badanych odmian. W sezonach wegetacyjnych 2012/2013, 2013/2014, 2014/2015 i 2016/2017 okresy zimowe były stosunkowo łagodne, bez żadnego efektu wymarzania, w związku z czym, wyników nie włączono do średniej z lat badań. W roku 2018 na Liście odmian zalecanych do uprawy na obszarze województw (LOZ) znajduje się łącznie 45 odmian rzepaku ozimego. Przeważają odmiany mieszańcowe 35. Dziewiętnaście odmian otrzymało rekomendację do uprawy na terenie trzech i więcej województw. Odmiana Kuga rekomendowana jest w największej liczbie województw, tj. w 10, odmiany Bonanza i ES Valegro w 9, odmiany Marcopolos i Sherlock w 8, odmiana Atora w 7, odmiany Lohana i SY Florida w 6, natomiast odmiany Birdy, DK Expiro, DK Extract, DK Platinium, Marathon, Mercedes i SY Ilona oraz ES Imperio, Hamilton, Popular i SY Polana odpowiednio w 4 i 3 województwach. Ponad połowa odmian z Listy... zalecana jest do uprawy tylko w jednym-dwóch województwach. Plonowanie odmian jest wypadkową wielu czynników, zwłaszcza glebowych, agrotechnicznych i pogodowych, które charakteryzują się określoną specyfiką w regionach kraju, a w przypadku warunków atmosferycznych także dużą zmiennością w latach. Spośród wymienionych czynników, rolnik ma bezpośredni wpływ jedynie na agrotechnikę. Dlatego tak ważny jest np. prawidłowy płodozmian, wybór odpowiedniej odmiany, stosowanie do siewu kwalifikowanego materiału siewnego, przestrzeganie właściwego terminu siewu, terminowe i precyzyjne wykonywanie zabiegów itp. Aspekt agrotechniczny jest tym bardziej istotny, że przy zwiększającym się areale uprawy rzepaku ozimego nasilają się problemy związane m.in. z samosiewami, kompensacją niektórych chwastów, czy też częstszym występowaniem wielu chorób, np. kiły kapusty i szkodników, m.in. chowaczy czy ostatnio śmietki kapuścianej. Producentowi znana jest także jakość gleby, na której planuje uprawę rzepaku. Im jest ona lepsza, tym plonowanie powinno być większe. Niemniej, można stwierdzić ogólnie, że w ostatnich latach odmiany mieszańcowe częściej niż populacyjne plonowały lepiej na glebach gorszych. 75

78 76 Charakterystyka odmian rzepaku ozimego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Absolut (d. LE 15/293) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach nieco mniejsza od średniej, glukozynolanów średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny wysokie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej nieco wcześniejszy od średniego. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i choroby podstawy łodygi średnia, na czerń krzyżowych większa od średniej. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Advocat (d. LE 14/285) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach większa od średniej, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin duża. Rośliny wysokie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i choroby podstawy łodygi większa od średniej, na czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Albrecht (d. LE 14/284) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach nieco większa od średniej, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni.

79 Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Angelico (d. LE 14/271) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów znacznie powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej nieco większa od średniej. Masa 1000 nasion powyżej średniej. Zimotrwałość roślin mniejsza od przeciętnej. Rośliny dość wysokie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Arkansas (d. LE 15/296) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach większa od średniej, glukozynolanów średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej dość duża. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny dość wysokie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i na czerń krzyżowych średnia. Aspect (d. LE 15/299) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny wysokie, o średniej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową i choroby podstawy łodygi mniejsza od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). 77

80 78 Astana (d. WRH 509) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion poniżej średniej. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i na czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Augusta (d. LE 15/298) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach mniejsza od średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion poniżej średniej. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia średni, dojrzałości technicznej nieco wcześniejszy od średniego. Odporność na zgniliznę twardzikową i choroby podstawy łodygi mniejsza od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Odmiana o dużej odporności na kiłę kapusty, w zakresie patotypów Plasmodiophora brassicae najczęściej występujących w Polsce. Chopin (d. WRH 508) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach nieco większa od średniej, glukozynolanów znacznie większa od średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej większa od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin mniejsza od średniej. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i choroby podstawy łodygi średnia, na czerń krzyżowych większa od średniej. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV).

81 Derrick (d. MH 10 DE 005) Odmiana populacyjna. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu w nasionach mniejsza od średniej, glukozynolanów średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion dość duża. Zimotrwałość roślin mniejsza od przeciętnej. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej nieco późniejszy od średniego. Odporność na zgniliznę twardzikową i choroby podstawy łodygi większa od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Galileus (d. BOH 7315) Odmiana populacyjna. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu w nasionach mniejsza od średniej, glukozynolanów mała. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej nieco większa od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny dość niskie, o przecietnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej nieco wcześniejszy od średniego. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i na czerń krzyżowych średnia. Hevelius (d. BOH 7515) Odmiana populacyjna. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu w nasionach nieco większa od średniej, glukozynolanów bardzo mała. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny dość niskie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej wcześniejszy od średniego. Odporność na zgniliznę twardzikową i suchą zgniliznę kapustnych średnia, na choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych mniejsza od średniej. Prince (d. WRH 505) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach nieco większa od średniej, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka 79

82 80 w suchej masie beztłuszczowej mniejsza od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin przeciętna. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia nieco wcześniejszy od średniego, dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową i choroby podstawy łodygi większa od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Ragnar (d. NPZ15052W11) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów mała. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej duża. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin duża. Rośliny wysokie, o dość dużej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową większa od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). Smaragd (d. WRH 506) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion bardzo duży. Zawartość tłuszczu w nasionach duża, glukozynolanów poniżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową i choroby podstawy łodygi większa od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych średnia. Według deklaracji hodowcy odmiana jest odporna na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV). SY Alibaba (d. RNX3421) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion dość duży. Zawartość tłuszczu i glukozynolanów w nasionach średnia. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion średnia.

83 Zimotrwałość roślin dość duża. Rośliny dość niskie, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Odmiana o dużej odporności na kiłę kapusty, w zakresie patotypów Plasmodiophora brassicae najczęściej występujących w Polsce. SY Iowa (d. RNX3526) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży do bardzo dużego. Zawartość tłuszczu w nasionach średnia, glukozynolanów znacznie powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej większa od średniej. Masa 1000 nasion średnia. Zimotrwałość roślin średnia. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. Tatiana (d. CWH333) Odmiana mieszańcowa. Plon nasion duży. Zawartość tłuszczu w nasionach większa od średniej, glukozynolanów znacznie powyżej średniej. Zawartość białka w suchej masie beztłuszczowej średnia. Masa 1000 nasion poniżej średniej. Zimotrwałość roślin mniejsza od średniej. Rośliny średniej wysokości, o przeciętnej odporności na wyleganie. Termin początku kwitnienia i dojrzałości technicznej średni. Odporność na zgniliznę twardzikową mniejsza od średniej, na suchą zgniliznę kapustnych, choroby podstawy łodygi i czerń krzyżowych średnia. 81

84 82 Tabela 1 Rzepak ozimy. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Rok wpisania Zachowujący/ do reprezentant Odmiany Krajowego (nr adresowy) rejestru populacyjne Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem *Adriana *Aixer *Bakara x/ *Bazalt *Bazyl x/ * Bellevue * Birdy *Bogart *Bojan x/ *Bosman x/ *Brendy *Californium x/ * Catana x/ *Chrobry *Derrick * DK Cadet x/ * ES Alegria x/ * ES Astrid x/ ES Beata x/ ES Scarlett *ES Valegro *Galileus * Harry *Hevelius Kana x/ * Lohana * Marcelo

85 83 cd. tabeli cd. populacyjne 28 *Metys *Monolit * Pamela * Polka kt/ * Quartz * Sherlock * Sidney kt/ *Starter x/ * SY Ilona *SY Rokas * Vapiano mieszańcowe 39 Abakus F Absolut F Acapulco F Advocat F Alasco k/ F Albrecht F Alessio x/ F Alvaro KWS F Amazon F Anderson F Angelico F Anniston F Arango F Archimedes k/ F Architect F Arkansas F Arsenal F Artoga F Aspect F Astana F

86 84 cd. tabeli cd. mieszańcowe 59 Atora F Augusta k/ F Bonanza F Chopin F Copernicus F ,2 64 DK Exalte F DK Example x/ F DK Exclusiv F DK Exedo F DK Exfile x/ F DK Exotter F DK Expansion F DK Expiro F DK Expression F DK Exquisite F DK Exsor F DK Exssence F DK Exstorm F DK Extract F DK Impression CL F DK Platinium k/ F Dobrava x/ F Einstein F ES Barocco F ES Cesario F ES Domino x/ F ES Imperio F ES Kamillo x/ F ES Mercure x/ F Exotic x/ F Garou F Gladius F

87 85 cd. tabeli cd. mieszańcowe 91 Graf F Hamilton F Inspiration F INV1165 F Kicker F Konkret x/ F Kuga F Marathon F Marcopolos F Mentor k/ F Mercedes F Minerva F NK Technic F Oriolus F Panama F Popular F Poznaniak F Primus x/ F Prince F PT248 F Ragnar F Roberto KWS F Rohan F Rumba F Sergio KWS F Sherpa F Shrek F Smaragd F Stefano KWS F SY Alibaba k/ F SY Alister k/ x/ F SY Carlo F

88 86 cd. tabeli cd. mieszańcowe 123 SY Cassidy F SY Florida F SY Iowa F SY Kolumb F SY Marten F SY Medal F SY Polana F SY Samoa F SY Saveo F Taifun F Tatiana F Thure pk/ F Tigris F Tores F Trumpf F Vectra x/ F Visby F Xenon F Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (ha) Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy; kt/ odmiana o zmienionych proporcjach składu kwasów tłuszczowych podwyższona zawartość kwasu oleinowego i obniżona zawartość kwasu linolowego (HO) k/ odmiana o dużej odporności/tolerancji na patotypy kiły kapusty Plasmodiophora brassicae najczęściej występujące w Polsce; pk/ - odmiana półkarłowa; x/ odmiana niebadana w latach F 1 odmiana mieszańcowa Kol. 4: w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

89 Tabela 2 Rzepak ozimy. Plon nasion odmian przy 9% wilgotności oraz zawartość tłuszczu Lp. Odmiany Plon nasion (w % wzorca) Zawartość tłuszczu w % s.m Wzorzec; dt z ha 40,3 40,2 35,6 45,0 Średnia; % s.m. 48,3 48,7 48,5 47,6 populacyjne 1 Adriana ,5 48,7 2 Aixer ,0 50,7 50,5 48,8 3 Bazalt ,7 48,0 48,4 46,8 4 Bellevue ,6 48,3 47,6 46,8 5 Birdy ,7 48,8 48,8 48,3 6 Bogart 95 47,5 7 Brendy ,8 48,1 47,9 47,4 8 Chrobry ,9 48,4 48,4 46,8 9 Derrick ,6 47,6 10 ES Scarlett ,3 11 ES Valegro ,1 49,2 49,4 48,7 12 Galileus ,3 48,6 13 Harry ,0 47,1 14 Hevelius ,2 49,7 15 Lohana ,5 47,8 47,7 47,1 16 Marcelo ,9 48,1 48,1 47,4 17 Metys ,4 47,7 47,9 46,5 18 Monolit ,7 49,2 48,9 47,9 19 Pamela ,0 46,6 20 Polka 86 46,7 21 Quartz ,6 48,5 47,4 46,8 22 Sherlock ,6 47,8 47,5 47,4 23 Sidney ,6 46,4 24 SY Ilona ,4 49,0 48,5 47,7 25 SY Rokas ,7 49,4 48,9 47,7 26 Vapiano ,9 48,2 87

90 88 cd. tabeli mieszańcowe 27 Abakus ,0 48,2 48,6 47,2 28 Absolut ,6 48,2 29 Acapulco ,5 48,8 48,8 47,8 30 Advocat ,2 49,4 31 Alasco ,7 48,1 47,8 47,2 32 Albrecht ,7 49,3 33 Alvaro KWS ,0 48,3 48,1 47,8 34 Amazon ,0 48,1 48,0 47,8 35 Anderson ,9 47,5 36 Angelico ,1 48,1 48,5 47,8 37 Anniston ,2 48,1 48,9 47,6 38 Arango ,8 48,0 48,8 46,6 39 Archimedes ,9 47,6 48,6 47,4 40 Architect ,8 49,1 49,2 48,3 41 Arkansas ,4 49,3 42 Arsenal ,9 48,0 43 Artoga ,4 44 Aspect ,6 49,1 45 Astana ,2 50,4 46 Atora ,1 49,6 49,1 48,7 47 Augusta ,8 47,7 48 Bonanza ,8 49,1 49,2 48,1 49 Chopin ,9 49,4 50 Copernicus ,5 48,8 48,8 48,0 51 DK Exalte ,7 49,2 48,8 48,2 52 DK Exclusiv ,6 53 DK Exedo ,0 54 DK Exotter ,3 48,3 48,6 47,9 55 DK Expansion ,6 50,0 49,6 49,3 56 DK Expiro ,1 48,4 48,0 48,0 57 DK Expression ,9 49,0 49,3 48,3

91 89 cd. tabeli cd. mieszańcowe 58 DK Exquisite ,7 48,1 59 DK Exsor ,6 48,6 60 DK Exssence ,1 48,1 61 DK Exstorm ,8 48,4 62 DK Extract ,0 48,0 48,8 47,4 63 DK Impression CL ,8 64 DK Platinium ,9 48,0 48,2 47,7 65 Einstein ,8 50,4 50,1 48,8 66 ES Barocco ,1 48,1 48,4 47,8 67 ES Cesario ,7 48,0 48,2 46,9 68 ES Imperio ,8 47,9 48,3 47,3 69 Garou ,4 49,0 48,4 47,9 70 Gladius ,1 71 Graf ,5 46,8 72 Hamilton ,6 49,0 48,3 48,6 73 Inspiration ,3 47,7 74 INV ,5 48,7 48,8 48,0 75 Kicker ,6 48,8 48,4 48,4 76 Kuga ,6 48,7 48,9 48,3 77 Marathon ,5 48,3 47,5 46,8 78 Marcopolos ,5 49,2 48,7 47,6 79 Mentor ,2 49,5 49,5 48,7 80 Mercedes ,3 49,9 49,2 48,7 81 Minerva ,4 49,5 49,5 49,2 82 NK Technic ,2 83 Oriolus ,0 47,6 47,2 46,2 84 Panama ,6 49,2 48,5 48,0 85 Popular ,5 50,0 49,5 48,8 86 Poznaniak ,9 87 Prince ,0 49,0 88 PT ,1 50,3 50,6 49,5

92 90 cd. tabeli cd. mieszańcowe 89 Ragnar ,0 49,2 90 Roberto KWS ,8 47,7 48,1 47,5 91 Rohan ,1 47,3 92 Rumba ,5 48,1 47,8 46,5 93 Sergio KWS ,7 47,1 94 Sherpa ,1 48,1 48,5 47,8 95 Shrek ,7 48,6 47,1 47,6 96 Smaragd ,1 50,0 97 Stefano KWS ,7 48,0 48,3 46,8 98 SY Alibaba ,5 99 SY Carlo ,9 100 SY Cassidy ,3 46,6 101 SY Florida ,7 47,8 47,2 48,1 102 SY Iowa ,1 49,2 103 SY Kolumb ,7 48,0 47,6 47,5 104 SY Marten ,7 105 SY Medal ,7 48,4 47,6 47,0 106 SY Polana ,6 48,0 47,4 47,5 107 SY Samoa ,9 108 SY Saveo ,9 48,5 47,7 47,6 109 Taifun ,7 48,4 49,3 48,5 110 Tatiana ,5 49,5 49,6 49,3 111 Thure ,2 47,8 47,3 46,3 112 Tigris ,2 48,8 47,9 47,8 113 Tores ,7 114 Trumpf ,7 47,1 46,8 46,2 115 Visby ,8 47,9 47,8 47,8 116 Xenon ,5 48,8 48,5 48,1 Liczba doświadczeń Kol. 2: Wzorzec (plon nasion): 2017, 2016, 2015 średnia z odmian populacyjnych badanych w danym sezonie wegetacyjnym w doświadczeniach PDO

93 Tabela 3 Rzepak ozimy. Zawartość glukozynolanów w nasionach oraz przezimowanie odmian Lp. Odmiany Stan Zawartość glukozynolanów Martwe rośliny roślin w nasionach po zimie po zimie M/g nasion % skala 9 o / 2011/ Średnia 12,1 10,7 13,2 11, ,3 populacyjne 1 Adriana 11,9 9, ,5 2 Aixer 10,0 8,5 10,8 10, ,2 3 Bazalt 12,2 11,8 13,7 11,1 33 7,0 4 Bellevue 14,4 13,1 17,5 12, ,9 5 Birdy 13,3 12,4 14,5 12,9 59 6,9 6 Bogart 10,4 31 7,2 7 Brendy 15,1 13,9 17,2 14, ,3 8 Chrobry 10,8 10,4 10,9 11,2 21 7,3 9 Derrick 9,2 12,3 37 6,8 10 ES Scarlett 14,5 54 7,3 11 ES Valegro 13,1 13,0 14,5 11, ,2 12 Galileus 8,5 8,8 24 7,6 13 Harry 14,7 11, ,0 14 Hevelius 6,1 7,0 22 7,7 15 Lohana 11,6 10,4 13,1 11, ,2 16 Marcelo 13,4 12,9 14,4 12,8 34 7,2 17 Metys 12,9 12,1 13,0 13, ,2 18 Monolit 10,1 8,9 11,7 9, ,2 19 Pamela 14,3 12, ,9 20 Polka 13,1 7,1 21 Quartz 11,4 10,2 12,9 11, ,3 22 Sherlock 11,9 11,4 13,2 11, ,2 23 Sidney 12,0 9, ,0 24 SY Ilona 10,6 9,3 11,6 10,9 23 7,0 25 SY Rokas 8,7 8,4 9,4 8,2 33 6,9 26 Vapiano 10,5 10,6 7,5 91

94 92 cd. tabeli mieszańcowe 27 Abakus 10,0 9,9 10,3 9, ,4 28 Absolut 10,6 13,6 25 7,7 29 Acapulco 13,2 13,2 13,0 13,5 48 7,1 30 Advocat 8,2 11,6 20 7,7 31 Alasco 11,0 10,9 12,2 9,7 23 7,2 32 Albrecht 8,2 12,2 27 7,9 33 Alvaro KWS 11,2 10,2 12,8 10,7 25 7,3 34 Amazon 12,6 11,7 14,8 11,3 28 7,3 35 Anderson 16,2 13, ,5 36 Angelico 13,2 12,0 15,0 12,5 37 7,1 37 Anniston 11,9 10,6 12,5 12,5 22 7,6 38 Arango 9,4 8,9 9,7 9, ,4 39 Archimedes 11,5 10,6 11,3 12,5 41 7,1 40 Architect 12,7 11,4 13,4 13,4 14 7,5 41 Arkansas 10,0 12,3 27 7,3 42 Arsenal 11,9 10, ,5 43 Artoga 12,6 40 7,2 44 Aspect 10,9 14,6 23 7,7 45 Astana 9,4 11,3 30 7,4 46 Atora 11,0 10,1 12,5 10,4 20 7,5 47 Augusta 9,9 11,5 29 7,4 48 Bonanza 12,0 10,5 13,6 11, ,3 49 Chopin 10,4 15,9 40 7,0 50 Copernicus 12,7 10,3 13,8 13,9 23 7,4 51 DK Exalte 13,4 11,6 15,8 12,9 27 7,3 52 DK Exclusiv 13,6 55 7,2 53 DK Exedo 11,2 7,3 54 DK Exotter 12,1 9,6 14,2 12,5 17 7,3 55 DK Expansion 12,0 10,5 12,8 12,7 33 7,4 56 DK Expiro 13,2 12,9 13,2 13,4 25 7,4 57 DK Expression 13,5 12,5 13,9 14,1 32 7,2

95 93 cd. tabeli cd. mieszańcowe 58 DK Exquisite 13,7 11, ,4 59 DK Exsor 12,8 13,7 7,2 60 DK Exssence 17,5 12, ,1 61 DK Exstorm 15,3 12, ,3 62 DK Extract 13,6 12,8 13,6 14,6 26 7,3 63 DK Impression CL 12,2 27 7,1 64 DK Platinium 13,1 13,3 13,2 12,8 38 7,3 65 Einstein 9,7 8,1 10,0 11,0 28 7,3 66 ES Barocco 12,0 11,8 12,8 11,6 16 7,2 67 ES Cesario 13,8 13,2 14,7 13,4 20 7,2 68 ES Imperio 13,5 12,9 13,2 14,4 24 7,4 69 Garou 11,5 10,4 12,8 11, ,3 70 Gladius 12,5 41 7,4 71 Graf 16,3 12, ,0 72 Hamilton 10,8 8,6 14,0 9,7 27 7,1 73 Inspiration 16,1 12, ,3 74 INV ,9 12,1 15,1 14,3 15 7,3 75 Kicker 8,1 7,7 9,6 7,2 33 7,1 76 Kuga 9,8 9,5 11,0 8,8 14 7,7 77 Marathon 11,4 10,4 13,0 10, ,2 78 Marcopolos 9,2 8,6 10,2 8, ,2 79 Mentor 11,8 10,2 14,2 10,9 20 7,3 80 Mercedes 12,5 11,2 13,5 12, ,5 81 Minerva 11,5 10,6 12,6 11, ,6 82 NK Technic 12,1 49 7,3 83 Oriolus 12,5 11,0 14,2 12, ,3 84 Panama 11,8 9,8 14,9 10,6 64 7,1 85 Popular 10,4 8,9 12,4 10, ,5 86 Poznaniak 9,8 36 7,3 87 Prince 8,9 11,3 33 7,4 88 PT248 11,1 10,1 12,2 11,0 20 7,3

96 94 cd. tabeli cd. mieszańcowe 89 Ragnar 7,9 10,5 20 7,4 90 Roberto KWS 12,3 11,1 13,7 12,2 29 7,2 91 Rohan 11,1 9, ,6 92 Rumba 11,6 10, , ,3 93 Sergio KWS 14,6 14,6 25 7,2 94 Sherpa 12,5 11,1 12,9 13,5 23 7,3 95 Shrek 14,1 12,6 16,5 13, ,2 96 Smaragd 8,4 12,0 32 7,2 97 Stefano KWS 13,8 13,1 13,9 14,3 20 7,3 98 SY Alibaba 12,5 21 7,3 99 SY Carlo 12,3 52 7,3 100 SY Cassidy 13,1 10, ,0 101 SY Florida 14,5 13,6 17,6 12,3 32 7,2 102 SY Iowa 11,3 15,8 29 7,5 103 SY Kolumb 9,8 9,0 11,2 9, ,2 104 SY Marten 13,3 26 7,4 105 SY Medal 14,3 12,6 16,6 13,8 28 7,0 106 SY Polana 12,8 11,6 14,7 12, ,1 107 SY Samoa 12,3 31 7,4 108 SY Saveo 12,4 11,0 14,1 12, ,1 109 Taifun 11,3 10,9 11,8 11,2 7,4 110 Tatiana 13,5 11,5 15,1 14,0 38 7,2 111 Thure 13,5 12,4 14,6 13,5 28 7,1 112 Tigris 12,5 11,8 14,4 11,4 26 7,4 113 Tores 13,2 37 7,4 114 Trumpf 13,4 12,4 14,9 12, ,3 115 Visby 10,7 10,0 11,6 10, ,3 116 Xenon 13,6 11,8 14,6 14, ,3 Liczba doświadczeń Kol. 3: procent martwych roślin oceny pochodzą z lat 2016 i 2012; w latach 2013, 2014, 2015 i 2017 straty roślin po zimie były bardzo małe; " brak danych

97 Tabela 4 Rzepak ozimy. Ważniejsze cechy rolnicze odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin Wyleganie Termin początku kwitnienia dojrzałości technicznej Odporność na choroby chorosucha by zgnilizna podstawy kap. łodygi zgnilizna twardzikowa czerń krzyżowych cm % dzień roku; data % porażonych roślin skala 9 o Średnia (1.05) 189 (8.07) ,4 populacyjne 1 Adriana ,7 2 Aixer ,8 3 Bazalt ,2 4 Bellevue ,5 5 Birdy ,7 6 Bogart ,3 7 Brendy ,5 8 Chrobry ,0 9 Derrick ,4 10 ES Scarlett ,6 11 ES Valegro ,3 12 Galileus ,4 13 Harry ,2 14 Hevelius ,1 15 Lohana ,4 16 Marcelo ,4 17 Metys ,4 18 Monolit ,2 19 Pamela ,4 20 Polka ,1 21 Quartz ,2 22 Sherlock ,2 23 Sidney ,1 24 SY Ilona ,6 25 SY Rokas ,2 26 Vapiano ,5 95

98 96 cd. tabeli mieszańcowe 27 Abakus ,1 28 Absolut ,7 29 Acapulco ,5 30 Advocat ,4 31 Alasco ,4 32 Albrecht ,5 33 Alvaro KWS ,5 34 Amazon ,2 35 Anderson ,6 36 Angelico ,6 37 Anniston ,7 38 Arango ,5 39 Archimedes ,4 40 Architect ,3 41 Arkansas ,2 42 Arsenal ,3 43 Artoga ,8 44 Aspect ,2 45 Astana ,2 46 Atora ,6 47 Augusta ,3 48 Bonanza ,7 49 Chopin ,7 50 Copernicus ,4 51 DK Exalte ,3 52 DK Exclusiv ,4 53 DK Exedo ,8 54 DK Exotter ,2 55 DK Expansion ,5 56 DK Expiro ,4 57 DK Expression ,5

99 97 cd. tabeli cd. mieszańcowe 58 DK Exquisite ,5 59 DK Exsor ,5 60 DK Exssence ,3 61 DK Exstorm ,6 62 DK Extract ,3 63 DK Impression CL ,9 64 DK Platinium ,3 65 Einstein ,4 66 ES Barocco ,4 67 ES Cesario ,6 68 ES Imperio ,4 69 Garou ,3 70 Gladius ,4 71 Graf ,3 72 Hamilton ,5 73 Inspiration ,4 74 INV ,4 75 Kicker ,9 76 Kuga ,5 77 Marathon ,5 78 Marcopolos ,6 79 Mentor ,4 80 Mercedes ,5 81 Minerva ,4 82 NK Technic ,9 83 Oriolus ,5 84 Panama ,6 85 Popular ,5 86 Poznaniak ,2 87 Prince ,3 88 PT ,5

100 98 cd. tabeli cd. mieszańcowe 89 Ragnar ,3 90 Roberto KWS ,4 91 Rohan ,1 92 Rumba ,5 93 Sergio KWS ,4 94 Sherpa ,4 95 Shrek ,5 96 Smaragd ,6 97 Stefano KWS ,7 98 SY Alibaba ,2 99 SY Carlo ,5 100 SY Cassidy ,4 101 SY Florida ,3 102 SY Iowa ,4 103 SY Kolumb ,4 104 SY Marten ,1 105 SY Medal ,4 106 SY Polana ,6 107 SY Samoa ,6 108 SY Saveo ,3 109 Taifun ,6 110 Tatiana ,4 111 Thure ,5 112 Tigris ,5 113 Tores ,6 114 Trumpf ,5 115 Visby ,2 116 Xenon ,5 Liczba doświadczeń Kol. 3: wyleganie cecha określana jako wysokość łanu przed zbiorem do wysokości roślin, w procentach [100 (wysokość łanu / wysokość roślin x 100)]; mniejsza wartość oznacza mniejsze wyleganie Kol. 6: " brak danych Kol. 6-8: % porażonych roślin mniejsza wartość oznacza większą odporność

101 99 BOBOWATE GRUBONASIENNE. WSTĘP Tendencja zmian, której efektem ma być stała pozycja bobowatych grubonasiennych w zmianowaniu, nadal wymaga wielokierunkowych działań strategicznych. Widoczne jest ożywienie w hodowli odmian i obrocie nasiennym tych gatunków, a także w sprowadzaniu, konfekcjonowaniu i handlu nasionami odmian zagranicznych. Jest to odpowiedź producentów nasion na większy popyt ze strony rolników. Aby dalsze pozytywne, dla tej grupy roślin, zmiany mogły zaistnieć, istotne znaczenie ma uruchomienie kanałów skupu i zwiększenia wykorzystania nasion, zwłaszcza przez producentów pasz, a także w niektórych przypadkach indywidualnego wykorzystania nasion w gospodarstwach na cele paszowe. Różnorodność gatunków bobowatych grubonasiennych uprawianych w Polsce pozwala na wielkokierunkowe ich wykorzystanie. Możliwe jest więc dopasowanie gatunku, a także odmiany, w zależności od celu uprawy oraz późniejszego przeznaczenia nasion. Gatunki różnią się wymaganiami przyrodniczymi i siedliskowymi. Także w ramach poszczególnych gatunków, odmiany cechują się znacznym zróżnicowaniem, między innymi ze względu na cechy morfologiczne: barwę kwiatów, typ wzrostu i użytkowe cechy jakościowe nasion, zawartość związków swoistych, masę 1000 nasion i inne. Wykorzystanie bobowatych grubonasiennych jest wielorakie. Ogólnoużytkowe odmiany grochu siewnego są wykorzystywane na cele kulinarne i paszowe. Umiejętnie zbilansowane nasiona odmian pastewnych pozostałych gatunków bobowatych grubonasiennych są dobrym komponentem paszowym. Odmiany gorzkie łubinu wąskolistnego są przydatne do zasiewów zielonkowych na przyoranie, szczególnie na terenach przyleśnych. Nasiona soi, która coraz częściej jest uprawiana w naszym kraju, mogą być wykorzystywane w wielu gałęziach przemysłu, między innymi spożywczym, farmaceutycznym, kosmetycznym. Z kolei makuch i śruta poekstrakcyjna pozyskiwane po odtłuszczeniu nasion są niezastąpionymi komponentami pasz w żywieniu niektórych grup zwierząt hodowlanych. Przetwórstwo nasion konwencjonalnych odmian soi pozwala na uzyskanie produktów i paszy bez GMO. W związku z rosnącą świadomością rolników odnośnie negatywnych skutków zbyt dużego udziału zbóż oraz innych roślin towarowych w płodozmianie, jednym z kluczowych działań jest wsparcie finansowe

102 100 oferowane rolnikom w celu poprawienia opłacalności uprawy tej grupy roślin. Duże znaczenie ma także wielokierunkowe upowszechnianie problematyki, dotyczącej zwłaszcza weryfikacji przydatności rejonów kraju do uprawy gatunków bobowatych grubonasiennych i powszechnej rekomendacji najlepszych odmian w poszczególnych województwach. Jedną z dróg realizacji tych działań jest wdrożona w 2017 roku Inicjatywa Białkowa COBORU dotycząca gatunków roślin białkowych, a w szczególności soi. Areał plantacji nasiennych jest częściowym odzwierciadleniem zapotrzebowania na nasiona bobowatych zgłaszanego przez producentów, a więc w pewnym zakresie świadczy o popularności uprawy danego gatunku, a w jego ramach konkretnych odmian. Należy jednak pamiętać, że cześć nasion odmian z CCA, jest sprowadzana z zagranicy i w Polsce oferowana do sprzedaży. Ilość tak dystrybuowanych nasion nie jest dokumentowana. W roku 2017 powierzchnia objętych oceną polową plantacji kwalifikacji nasiennych całej grupy bobowatych grubonasiennych wyniosła blisko 14 tys. ha i w porównaniu do roku 2016 utrzymała się na podobnym poziomie. Była natomiast aż o 9 tys. ha mniejsza w porównaniu do roku 2015, gdy osiągnęła prawie 23 tys. ha, najwięcej od wielu lat. Nadal należy uznać, że rynek nasienny bobowatych jest jeszcze bardzo zmienny i niestabilny oraz bardzo trudne jest dokonanie wiarygodnych prognoz na najbliższy okres. Z pewnością trzeba czasu, by pozycja bobowatych grubonasiennych w płodozmianie była znacząca i stabilna w latach. W roku 2017 na większej w porównaniu do roku 2016 powierzchni wyprodukowano nasiona bobiku, grochu siewnego i łubinu białego. Nieduże spadki odnotowano w pozostałych gatunkach. Ponad 40% areału kwalifikatów to łubiny (nieco ponad 6 tys. ha), choć największe znaczenie miał łubin wąskolistny 31% ogólnej powierzchni kwalifikacji (4,3 tys. ha). Groch siewny stanowił w tej powierzchni 26% (było to 3,6 tys. ha), a nasiona pozostałych gatunków (łubinu żółtego, bobiku, wyk i łubinu białego) rozmnożono na powierzchniach około 10%. Kwalifikacja plantacji soi była na podobnym poziomie jak w roku 2016 i wyniosła około 1,7 tys. ha. W tym jednak gatunku największe jest prawdopodobieństwo obrotu nasionami, które w Polsce nie podlegały kwalifikacji. Odmiany soi z CCA funkcjonujące na polskim runku nasiennym stanowią ponad 60%. Do roku 2017 w doświadczeniach rozpoznawczych testowano nieliczne z nich. Co do większości nie było

103 101 żadnej wiedzy na temat ich przydatności do uprawy w warunkach klimatycznych Polski. Razem ha Rys. 1. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych bobowatych grubonasiennych w roku 2017 wg PIORiN Dane statystyczne publikowane przez GUS pozwalają uchwycić jedynie pewne tendencje w uprawie dla całej grupy bobowatych, bo w ograniczonym zakresie pokazują zestawienia dla poszczególnych gatunków. W 2017 roku powierzchnia zasiewów bobowatych pastewnych na nasiona z mieszankami wynosiła około 201 tys. ha, a więc była mniejsza w porównaniu do roku 2016 o 25 tys. ha. Powierzchnia zasiewów bobowatych pastewnych na zielonkę nieco spadła w porównaniu do roku 2016 (o 8,5 tys. ha) i wyniosła 25,5 tys. ha. Na stabilnym poziomie utrzymał się areał bobowatych jadalnych, gdyż wysiano ich 71,3 tys. ha, choć do grupy tej dołączono także gatunki warzywne. W danych szczegółowych dotyczących zarówno zasiewów na nasiona, jak i na zielonkę wynika, że największy udział miały uprawy pastewnych odmian łubinu wąskolistnego, żółtego i białego 117 tys. ha. Groch siewny i bobik uprawiano na powierzchni prawie takiej samej jak w roku 2016 (groch 52 tys. ha, bobik 31 tys. ha). Prawie o połowę mniej wysiano wyki (8,5 tys. ha), a na prawie o 2 tys. ha większej powierzchni uprawiano soję (9,3 tys. ha).

104 102 Mieszanki bobowatych i bobowato-zbożowych wysiano na powierzchni prawie 48 tys. ha. Szacunkowa powierzchnia uprawy bobowatych grubonsiennych w siewach czystych w roku 2017 wynosiła niecałe 218 tys. ha (o 40 tys. ha mniej niż w roku 2016), wraz z areałem grochu przeznaczonego na konsumpcję, który w pewnej części mógł być zwiększony o uprawę gatunku warzywnego, zbieranego na zielone nasiona. W opracowaniu przedstawiono dane ogólne o odmianach i wyniki najważniejszych cech dla gatunków bobowatych grubonasiennych, z którymi prowadzono doświadczenia w ramach PDO (bobik, groch siewny, łubin wąskolistny, łubin żółty, soja). W tabeli 1 dla każdego zamieszczonego w opracowaniu gatunku, przedstawiono m. in. ważniejsze cechy morfologiczne odmian. Podano w niej wszystkie aktualnie zarejestrowane odmiany. W danych dotyczących udziału w kwalifikacji polowej miejsce puste oznacza, że w danym roku na terenie Polski nie zakwalifikowano plantacji nasiennych danej odmiany, bądź odmiana nie była zgłoszona do kwalifikacji. Wyniki plonowania odmian ze względu na dużą zmienność plonowania roślin bobowatych w latach, dotyczą czterolecia W ten sposób informacja dotycząca poszczególnych odmian jest pełniejsza, a możliwość jej oceny bardziej obiektywna. Średnie plony natomiast uwzględniają okres trzyletni ( ). Brak danych dotyczących plonu nasion, plonu białka ogólnego oznacza, że odmiana nie była badana w danym roku, a średnie wartości cech dla tych odmian odpowiednio przeliczono. W dalszych tabelach przedstawiono ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian. Wyniki pochodzą z ostatniego trzylecia (lata ). Na średnią dla cech, wyrażanych w skali dziewięciostopniowej, składają się wyniki tylko z tych punktów doświadczalnych, w których dane zjawisko wystąpiło. Nie włączono do średniej wyników, które nie różnicowały odmian lub zjawisko oceniono na 9. W związku z tym nie ilustrują one występowania zjawiska, ale pokazują rzeczywiste różnice między odmianami. W tabelach wynikowych uwzględniono te odmiany z Krajowego rejestru (KR), które w ostatnich czterech latach były badane choćby jeden rok w doświadczeniach PDO lub w roku bieżącym zostały zarejestrowane (wyniki z doświadczeń rejestrowych).

105 Bobik 103 Bobik ma duże możliwości plonotwórcze, ale wymaga żyznego stanowiska i znacznej ilości opadów w okresie wegetacji. Od dłuższego czasu uprawa bobiku miała bardzo małe znaczenie. Natomiast od 2013 roku stopniowo rośnie powierzchnia kwalifikowanych plantacji nasiennych tego gatunku. Największą wartość osiągnęła w roku 2015 (2 tys. ha), kiedy generalnie areał bobowatych grubonasiennych objęty oceną polową plantacji nasiennych był największy. W roku 2016 jednak zmalała (do około 0,7 tys. ha). W roku 2017 nasiona bobiku reprodukowano znów na większej powierzchni 1,2 tys. ha, co stanowiło 9% całej powierzchnia plantacji kwalifikowanych. Ostatnie trzylecie pokazuje więc zmienność i niestabilność tego rynku nasiennego. Choć znaczenie bobiku z powodu jego dużych wymagań siedliskowych zawsze będzie umiarkowane, w ostatnich latach widoczne jest większe zainteresowanie badaniami i rejestracją nowych odmian. Od roku 2013 corocznie zgłaszane są nowe odmiany. W ostatnich trzech latach do KR wpisano sześć nowych odmian, z których prawie 70% stanowią odmiany zagraniczne: trzy niemieckie i jedna austriacka. W roku 2016 zarejestrowano dwie odmiany krajowe. Obecny stan KR to 14 odmian, które dzielą się na trzy grupy, w zależności od cech morfologiczno-użytkowych roślin: pięć odmian niesamokończących o niskiej zawartości tanin, osiem niesamokończących o znacznej zawartości związków antyodżywczych i jedna odmiana samokończąca wysokotaninowa. Pomimo cennej cechy jaką jest samokończenie wegetacji, liczba odmian tego typu w ostatnich latach zmniejszyła się. Wynika to głównie z większej podatności tego typu odmian na choroby i szkodniki. Odmiany krajowe Ashleigh, Oena i Sonet nie były badane w ostatnich czterech latach. Wykaz odmian znajdujących się w KR w roku 2018 podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

106 104 Charakterystyka odmian bobiku wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Apollo (d. PHP15-4) Odmiana niesamokończąca, wysokotaninowa, przeznaczona do uprawy na nasiona. Plon nasion bardzo duży, białka duży. Termin kwitnienia wczesny, dojrzewania dość wczesny. Okres kwitnienia średni. Równomierność dojrzewania dobra. Wysokość roślin średnia. Odporność na wyleganie w fazie końca kwitnienia dość duża i przed zbiorem średnia. Odporność na choroby powodowane przez patogeny pochodzenia grzybowego (czekoladową plamistość, askochytozę bobiku i rdzę bobiku) średnia. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach mała, zawartość włókna surowego duża. Odpowiednia do uprawy na glebach kompleksów pszennych. Optymalna obsada roślin około 50 szt./m 2. Capri (d. PHP15-3) Odmiana niesamokończąca, wysokotaninowa, przeznaczona do uprawy na nasiona. Plon nasion bardzo duży, białka bardzo duży. Termin kwitnienia wczesny, dojrzewania dość wczesny. Okres kwitnienia dość krótki. Równomierność dojrzewania dobra. Wysokość roślin średnia. Odporność na wyleganie w fazie końca kwitnienia dość duża i przed zbiorem średnia. Odporność na choroby powodowane przez patogeny pochodzenia grzybowego (czekoladową plamistość i rdzę bobiku) średnia, na askochytozę bobiku średnia do dość małej. Masa 1000 nasion bardzo duża. Zawartość białka ogólnego w nasionach dość mała, zawartość włókna surowego średnia. Odpowiednia do uprawy na glebach kompleksów pszennych. Optymalna obsada roślin około 50 szt./m 2.

107 105 Tabela 1 Bobik. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Barwa nasion po zbiorze Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem niesamokończące niskotaninowe 1 *Albus bsz 15,6 13,1 34,9 37,1 2 *Amigo szbeż 9,0 2,0 3 *Amulet szbeż 5,2 14,9 9,4 27,4 4 *Fernando szbeż 9,5 1,9 5 *Olga bsz 3,7 11,2 35,5 niesamokończące wysokotaninowe 6 Apollo beż 7 *Ashleigh x/ beż 1,9 0,6 8 *Bobas beż 44,5 48,1 31,0 45,6 9 Capri beż 10 *Fanfare s/ beż 4,9 11 Julia beż 0,8 12 *Oena x/ beż 1,9 0,5 1,5 13 Sonet x/ beż 0,8 6,6 1,3 13,5 samokończąca wysokotaninowa 14 *Granit beż 4,8 2,6 6,9 23,3 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 1,19 0,75 2,10 31,33 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach , s/ odmiana syntetyczna Kol. 4: beż beżowa, bsz białoszara, szbeż szarobeżowa; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

108 106 Tabela 2 Bobik. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Wzorzec 43,3 47,5 39,8 42,5 52, niesamokończące niskotaninowe 1 Albus Amigo Amulet Fernando Olga niesamokończące wysokotaninowe 6 Apollo Bobas Capri Fanfare s/ Julia samokończąca wysokotaninowa 11 Granit Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich odmian badanych w danym roku w doświadczeniach PDO

109 107 Tabela 3 Bobik. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiany Wysokość roślin po zakończeniu kwitnienia Wyleganie Długość okresu od siewu do: przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania cm skala 9º liczba dni skala 9º Średnia 108 7,6 7, ,0 niesamokończące niskotaninowe 1 Albus 106 7,5 7, ,9 2 Amigo 107 8,0 7, ,9 3 Amulet 110 7,3 7, ,7 4 Fernando 108 7,7 7, ,8 5 Olga 108 7,5 7, ,9 niesamokończące wysokotaninowe 6 Apollo 108 7,7 7, ,1 7 Bobas 115 7,2 7, ,9 8 Capri 111 7,6 7, ,3 9 Fanfare s/ 108 7,6 7, ,3 10 Julia 111 7,2 7, ,2 samokończąca wysokotaninowa 11 Granit 97 7,9 7, ,1 Liczba doświadczeń

110 108 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany czekoladowa plamistość bobiku Odporność na choroby askochytoza bobiku Rdza bobiku Uszkodzenia nasion przez strąkowca Masa 1000 nasion białka ogólnego Zawartość włókna surowego tanin skondensowanych w nasionach z okrywą skala 9º % g % s.m. mg/g s.m Średnia 7,1 7,1 6,9 11, ,0 9,3 0,070 (0,769) niesamokończące niskotaninowe 1 Albus 7,1 7,1 6,8 10, ,3 9,6 0,070 2 Amigo 7,3 7,3 6,7 11, ,0 9,2 0,067 3 Amulet 7,3 7,5 6,9 9, ,7 9,3 0,071 4 Fernando 7,3 7,4 7,0 10, ,8 9,4 0,072 5 Olga 7,2 7,2 6,9 9, ,4 8,8 0,072 niesamokończące wysokotaninowe 6 Apollo 7,0 6,9 6,8 15, ,7 10,2 0,784 7 Bobas 7,1 7,3 7,2 8, ,9 8,6 0,721 8 Capri 7,0 6,7 6,8 13, ,5 9,4 0,666 9 Fanfare s/ 6,9 6,8 6,8 14, ,7 10,0 0, Julia 7,2 7,3 7,1 8, ,4 8,9 0,772 samokończąca wysokotaninowa 11 Granit 6,7 6,9 6,9 12, ,8 8,8 0,784 Liczba doświadczeń Kol. 16: średnia z odmian niskotaninowych, w nawiasie z odmian wysokotaninowych

111 Groch siewny 109 Groch siewny należy do najważniejszych gatunków bobowatych grubonasiennych. Nasiona grochu mogą być wykorzystane zarówno do bezpośredniej konsumpcji, jak i na paszę (jako komponent białkowy zawierają około 22% białka ogólnego). Groch odgrywa również dużą rolę w płodozmianie jako roślina fitosanitarna, przerywająca częste następstwo zbóż po sobie. Jest cennym przedplonem dla gatunków ozimych: rzepaku, jęczmienia i pszenicy. Odmiany grochu siewnego znajdujące się Krajowym rejestrze podzielone są na dwie grupy. Pierwszą grupę (ogólnoużytkową) stanowią odmiany wyłącznie wąsolistne, o średniowysokich roślinach, białych kwiatach i żółtych nasionach. Nasiona tych odmian przeznaczone są głównie na pasze, ale większość odmian nadaje się również na cele kulinarne. Miarą przydatności na te cele kulinarne jest szybkość rozgotowywania się nasion. Drugą grupą są odmiany pastewne. Rośliny tej grupy różnią się między sobą wysokością, ulistnieniem, barwą kwiatów i nasion. Odmiany te cechują się także nieco większą zawartością białka w nasionach w porównaniu do grupy odmian ogólnoużytkowych. Odmiany pastewne, a także ogólnoużytkowe grochu wykorzystywane są także w mieszankach zbożowo-bobowatych (zbożowo-strączkowych). Mogą być uprawiane na nasiona na cele paszowe lub zielonkę. Ze względu na stosowanie niewielkich dawek nawozów i środków ochrony roślin, mieszanki z tą grupą roślin polecane są także do wykorzystania w rolnictwie zrównoważonym i ekologicznym. Aktualnie w Krajowym rejestrze wpisanych jest 25 odmian, 17 odmian ogólnoużytkowych i 8 odmian pastewnych. Zdecydowana większość zarejestrowanych w Polsce odmian pochodzi z krajowych ośrodków hodowlanych. Do roku 2014 groch siewny był gatunkiem reprezentowanym w Krajowym rejestrze przez największą liczbę odmian wśród bobowatych grubonasiennych (obecnie największą liczbę odmian ma łubin wąskolistny). Wprowadzenie w ostatnich latach dodatkowych płatności do roślin wysokobiałkowych oraz wysokie ceny rynkowe komponentów białkowych spowodowały wzrost zainteresowania uprawą roślin bobowatych grubonasiennych, w tym grochu siewnego. W roku 2015 powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych w porównaniu do roku 2014 wzrosła o 150% i wynosiła prawie 5 tys. ha. Niestety, w na-

112 110 stępnych latach powierzchnia ta zmalała o blisko 30% i wyniosła 3,5 tys. ha w roku 2016 oraz 3,6 tys. ha w roku Rys.1. Powierzchnia plantacji nasiennych grochu siewnego zakwalifikowanych polowo w latach W roku 2017, w grupie odmian ogólnoużytkowych największy areał rozmnożeń miały odmiany Batuta (690 ha), Tarchalska (385 ha) i Mecenas (305 ha), a w grupie odmian pastewnych Milwa (322 ha), Model (175 ha) i Hubal (152 ha). Z danych PIORiN wynika także, iż reprodukowana była większość odmian, zarówno ogólnoużytkowych, jak i pastewnych z Krajowego rejestru. W ostatnich latach zgłaszane są do oceny polowej także plantacje odmian pochodzących ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). W roku 2016 było ich osiem, natomiast w roku 2017 siedem, a to może świadczyć o większym zainteresowaniu sprzedażą nasion grochu w Polsce przez firmy zagraniczne. Począwszy od sezonu wegetacyjnego 2015 odmiany ogólnoużytkowe i pastewne grochu siewnego są testowane w ramach tej samej serii doświadczeń. Takie podejście daje możliwość pełnego porównania odmian, niezależnie od przynależności do grupy użytkowej. Dzięki temu możliwe jest wskazanie różnych walorów odmian, które znajdą uznanie w szerokiej praktyce. Jednym z głównych kierunków hodowli odmian jest ich wąsolistość. W grupie odmian ogólnoużytkowych nie ma już form liściastych, a wśród odmian pastewnych pozostały tylko dwie odmiany będące już od dawna w KR. Użytkownikom oferuje się odmiany mniej wylegające, o wyraźnie lepszej sztywności, a zatem łatwiejsze w zbiorze. Dodatkowo prowadzone są prace hodowlane nad skróceniem łodygi. Jedynie dwie pastewne odmiany Muza i Roch ce-

113 111 chują się nieco wyższymi roślinami, dlatego bardziej nadają się jako komponent do mieszanek i do uprawy na zielonkę. W ostatnich trzech latach w doświadczeniach porejestrowych nie badano następujących odmian (Cysterski, Pomorska, Sokolik, Roch, Wenus). W roku 2018 do Krajowego rejestru wpisano tylko krajową ogólnoużytkową odmianę Medyk. Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2-3, z wyodrębnionym podziałem odmian zgodnie ze sposobem ich wykorzystania. Charakterystyka odmiany grochu siewnego wpisanej do Krajowego rejestru w roku 2018 Medyk (d. PRH 63/14) Odmiana ogólnoużytkowa wąsolistna, o białych kwiatach, przeznaczona do uprawy na suche nasiona, do wykorzystania na paszę i konsumpcję. Plon nasion duży, plon białka dość duży. Termin kwitnienia i dojrzewania dość wczesny, okres kwitnienia średni. Równomierność dojrzewania dobra. Rośliny średniej wysokości. Odporność na wyleganie w czasie kwitnienia i przed zbiorem średnia. Odporność na fuzaryjne więdnięcie i mączniaka rzekomego średnia do dużej, na zgorzelową plamistość i mączniaka prawdziwego średnia. Nasiona żółte, masa 1000 nasion średnia. Zawartość białka ogólnego w nasionach dość mała, włókna surowego średnia. Intensywność pobierania wody przez nasiona (tempo rozgotowywania się nasion) powyżej średniej. Optymalna obsada roślin około 110 szt./m 2.

114 112 Tabela 1 Groch siewny. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Typ ulistnienia Barwa kwiatów/ nasion Udział w kwalifikacji polowej (%) ogólnoużytkowe 1 *Akord SL b/ż 4,6 3,1 2,0 3,1 2 *Arwena SL b/ż 6,1 0,4 3 *Astronaute SL b/ż 3,9 0,2 4 *Audit SL b/ż 1,5 0,7 1,7 2,2 5 *Batuta SL b/ż 19,1 14,7 9,7 24,5 6 *Cysterski x/ SL b/ż 2,5 1,7 3,3 13,3 7 *Ezop SL b/ż 1,5 1,5 2,6 17,2 8 *Lasso SL b/ż 1,7 1,8 3,8 12,6 9 *Mecenas SL b/ż 8,4 2,1 6,1 2,0 10 *Medyk SL b/ż 11 *Mentor SL b/ż 0,7 1,2 4,9 4,5 12 Olimp SL b/ż 0,1 13 *Spot SL b/ż 14 *Starski SL b/ż 0,2 0,0 maks. przed rokiem 2015

115 113 cd. tabeli cd. ogólnoużytkowe 15 *Tarchalska SL b/ż 10,6 10,1 7,5 54,5 16 *Tytus SL b/ż 0,1 17 *Wenus x/ SL b/ż 0,1 3,3 17,9 pastewne 18 *Hubal N LPP czp/bz 4,2 6,8 5,6 22,5 19 *Milwa N SL róż/br 8,9 15,8 12,9 47,1 20 *Model N SL czp/bz 4,8 5,7 4,9 15,3 21 *Muza N SL b/ż 1,9 3,6 2,0 12,6 22 *Pomorska x/ N SL czp/w 0,3 21,2 23 *Roch x/ NZ LPP czp/w 0,2 0,8 10,0 24 *Sokolik x/ N SL czp/bz 0,4 3,7 4,5 16,5 25 *Turnia N SL czp/br 0,1 5,8 5,8 5,6 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 3,62 3,54 4,98 45,42 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach (pominięta w tab. 2,3), N odmiana nasienna, NZ odmiana nasienno-zielonkowa Kol. 4: SL wąsy czepne zamiast listków (typ afila), LPP liście parzysto-pierzaste Kol. 5: b biała, czp czerwonopurpurowa, róż różowa, ż żółta, br brązowa, bz brązowozielona, w wielobarwna, na podstawie badań OWT Kol. 6: wg danych PIORiN; w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

116 114 Tabela 2 Groch siewny. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Wzorzec 47,8 50,1 42,6 50, ogólnoużytkowe 1 Akord Arwena Astronaute Audit Batuta Ezop Lasso Mecenas Medyk Mentor Olimp Spot Starski Tarchalska Tytus

117 115 cd. tabeli pastewne 16 Hubal Milwa Model Muza Turnia Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec większość odmian z KR badanych w danym roku w doświadczeniach PDO Kol. 3: brak danych

118 116 Tabela 3 Groch siewny. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem Długość okresu od siewu do: początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia fuzaryjne więdnięcie Odporność na choroby Równomierność dojrzewania zgorzelowa plamistość mączniak prawdziwy cm skala 9º liczba dni skala 9º mączniak rzekomy Średnia 83 7,6 5, ,1 7,8 8,0 8,0 8,5 ogólnoużytkowe 1 Akord 81 7,6 5, ,1 7,5 8,0 8,0 7,5 2 Arwena 74 7,7 5, ,0 7,8 8,0 8,0 8,0 3 Astronaute 80 7,8 5, ,5 7,6 8,1 7,9 8,3 4 Audit 85 7,6 5, ,3 7,5 7,9 8,0 8,1 5 Batuta 85 7,6 5, ,9 8,3 7,9 8,1 8,2 6 Ezop 84 7,7 5, ,8 7,9 8,1 8,0 7,7 7 Lasso 83 7,4 4, ,2 7,4 7,9 8,0 8,1 8 Mecenas 81 7,7 5, ,5 7,4 8,0 8,1 8,1 9 Medyk 85 7,7 5, ,3 8,0 8,0 8,2 8,3 10 Mentor 86 7,5 5, ,2 8,0 8,0 8,2 8,2

119 117 cd. tabeli cd. ogólnoużytkowe 11 Olimp 84 7,8 5, ,9 7,9 7,7 7,9 8,2 12 Spot 79 7,4 4, ,1 7,7 8,0 7,9 7,9 13 Starski 83 7,9 5, ,0 7,5 7,8 7,9 8,0 14 Tarchalska 80 7,8 5, ,2 7,7 8,0 8,2 7,4 15 Tytus 99 7,8 5, ,8 8,0 8,0 8,0 8,6 pastewne 16 Hubal 82 6,3 3, ,0 7,8 8,0 8,0 7,7 17 Milwa 71 7,5 5, ,4 7,5 8,0 8,0 7,8 18 Model 82 8,0 6, ,9 8,1 7,8 7,8 8,3 19 Muza 104 7,8 5, ,6 8,3 8,0 7,9 7,5 20 Turnia 80 7,2 4, ,9 7,8 7,9 8,1 7,7 Liczba doświadczeń

120 118 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany Masa 1000 nasion Udział nasion Zawartość bardzo dużych (ø>7 mm) dużych (ø 6-7 mm) białka ogólnego włókna surowego Intensywność pobierania wody przyrost masy nasion po określonym czasie moczenia (w godzinach) g % % s.m. % Średnia ,3 6, ogólnoużytkowe 1 Akord ,5 5, Arwena ,6 6, Astronaute ,9 5, Audit ,6 5, Batuta ,0 5, Ezop ,5 6, Lasso ,5 5, Mecenas ,5 5, Medyk ,6 6, Mentor ,7 6,

121 119 cd. tabeli cd. ogólnoużytkowe 11 Olimp ,3 6, Spot ,8 6, Starski ,3 6, Tarchalska ,3 6, Tytus ,3 6, pastewne 16 Hubal ,5 6,2 17 Milwa ,6 6,6 18 Model ,5 6,2 19 Muza ,4 6,5 20 Turnia ,7 6,3 Liczba doświadczeń Kol wyniki z lat

122 120 Łubin wąskolistny Od kilku lat reprodukcja nasion odmian łubinu wąskolistnego w porównaniu do innych gatunków z grupy bobowatych grubonasiennych prowadzona jest na największym areale. Według danych Głównego Inspektoratu PIORiN, w roku 2017 powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych wyniosła blisko 4,3 tys. ha i była o około 0,6 tys. ha mniejsza niż w roku 2016 (tab. 1). Nasiona większości odmian wpisanych do Krajowego rejestru (KR) są corocznie namnażane, przy czym wskazać można odmiany dominujące w produkcji nasiennej. W roku 2017 należały do nich: niesamokończące odmiany Tango i Dalbor, samokończąca odmiana Regent, a także odmiana o wysokiej zawartości alkaloidów Karo. Produkcja nasienna łubinu wąskolistnego i odmiany w badaniach Wyszczególnienie Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych Bobowate 9,4 7,7 7,7 10,9 22,7 15,1 13,9 grubonasienne (tys.ha) Łubin wąskolistny Bobowate grubonasienne (szt.) Łubin wąskolistny tys.ha 2,8 2,8 2,6 3,5 6,9 4,9 4,3 % Liczba odmian w badaniach urzędowych szt % Uprawa łubinu wąskolistnego zyskuje na znaczeniu z wielu względów. Dość małe wymagania glebowo-wilgotnościowe tego gatunku pozwalają na jego uprawę w większości rejonów kraju. Jak w przypadku pozostałych bobowatych grubonasiennych, jego uprawa daje możliwość pozyskania dopłat. Różnorodność odmianowa w tym gatunku umożliwia wielokierunkowe wykorzystanie. Nasiona większości odmian (26) cechują się niską zawartością alkaloidów, dlatego mogą stanowić wartościowy komponent białkowy w produkcji pasz. Nasiona odmian o wysokiej zawartości alkaloidów (3) są przydatne do zasiewów poplonowych na przyoranie, szczególnie w tych rejonach, gdzie uprawy są niszczone przez dziką zwierzynę.

123 121 Różnorodność cech rolniczo-użytkowych odmian pozwala rolnikowi na optymalny wybór według potrzeb. Do kluczowych cech je różnicujących odmiany należą: przeznaczenie do uprawy, barwa kwiatów i liści, typ wzrostu, barwa i cechy jakościowe nasion, długość okresu wegetacji i inne. Ostatnio w tym gatunku widoczny jest wyraźny postęp hodowlany. Choć liczba odmian nowo rejestrowanych w poszczególnych latach nie jest duża, to utrzymuje się na stałym poziomie. W ostatnich trzech latach było ich dziesięć, z których trzy to formy o samokończącym typie wzrostu. Cechują się one polepszonymi walorami gospodarczymi w porównaniu do form podobnych w typie. Liczba odmian w KR w ostatnim dziesięcioleciu wzrosła ponad dwu i półkrotnie (rok odmian, rok odmian). W KR jest aktualnie 29 odmian, różniących się cechami morfologicznymi i użytkowymi (plonowanie, cechy jakościowe nasion i inne). Hodowla odmian łubinu wąskolistnego ma w Polsce długą tradycję, dlatego większość odmian z KR wyhodowano w krajowych firmach hodowlanych. Jedynie dwie odmiany samokończące (Boruta i Lila Baer) pochodzą z zagranicy. Zdecydowana większość odmian (21) to formy o niskiej zawartości alkaloidów i niesamokończącym typie wzrostu. Grupa form o samokończącym typie wzrostu stanowi 20% ogólnej liczby odmian. Trzy z nich: Homer, Lila Baer i Szot wpisano do KR w lutym 2018 roku. W gatunku tym, jako jedynym wśród rodzimych gatunków łubinów, dostępne są też trzy formy o wysokiej zawartości alkaloidów, cenne do zasiewów zielonkowych na przyoranie, z których w regularnej reprodukcji znajduje się odmiana Karo i Oskar. W tej grupie odmian nie odnotowuje się ruchu odmianowego, dlatego w doświadczeniach PDO odmiany Karo i Oskar nie były badane w ostatnich trzech sezonach wegetacyjnych, a odmiany Mirela nie testowano od dłuższego czasu. W ostatnich dwóch latach nie badano także odmiany o niskiej zawartości alkaloidów i niesamokończącym wzroście Kadryl, a w roku 2017 odmian podobnych w typie Graf i Zeus. Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

124 122 Charakterystyka odmian łubinu wąskolistnego wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Homer (d. PRH 1394/15) Odmiana samokończąca, niskoalkaloidowa, przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion średni do dużego, plon białka średni. Termin kwitnienia i dojrzewania roślin wczesny, okres kwitnienia dość długi. Rośliny bardzo niskie. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia średnia do dużej, przed zbiorem duża. Odporność na fuzaryjne więdnięcie i na antraknozę średnia. Dojrzewanie równomierne. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion bardzo mała. Masa 1000 nasion mała. Zawartość w nasionach białka ogólnego bardzo mała, tłuszczu surowego mała, włókna surowego dość duża, zawartość alkaloidów poniżej średniej dla grupy odmian niskoalkaloidowych. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 120 szt./m 2. Lila Baer Odmiana samokończąca, niskoalkaloidowa, przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion oraz plon białka średni. Termin kwitnienia wczesny, termin dojrzewania roślin średni, okres kwitnienia średniej długości. Rośliny przeciętnej wysokości. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia i przed zbiorem średnia. Odporność na fuzaryjne więdnięcie i na antraknozę duża. Dojrzewanie równomierne. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion bardzo mała. Masa 1000 nasion duża. Zawartość w nasionach białka ogólnego, tłuszczu surowego i włókna surowego duża. Zawartość alkaloidów powyżej średniej dla grupy odmian niskoalkaloidowych. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 120 szt./m 2. Szot (d. WTD 2714) Odmiana samokończąca, niskoalkaloidowa, przeznaczona do uprawy na nasiona paszowe. Plon nasion średni do małego, plon białka mały.

125 123 Termin kwitnienia średni, termin dojrzewania roślin wczesny, okres kwitnienia średniej długości. Rośliny dość niskie. Odporność na wyleganie roślin w fazie końca kwitnienia średnia, przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na fuzaryjne więdnięcie i na antraknozę średnia. Dojrzewa bardzo równomiernie. Skłonność do pękania strąków i osypywania nasion mała. Masa 1000 nasion mała do bardzo małej, zawartość w nasionach białka ogólnego mała, tłuszczu surowego bardzo mała, włókna surowego duża, zawartość alkaloidów na poziomie średniej dla grupy odmian niskoalkaloidowych. Optymalna obsada roślin w uprawie na nasiona około 120 szt./m 2.

126 124 Tabela 1 Łubin wąskolistny. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa kwiatów Udział w kwalifikacji polowej (%) niesamokończące wysokoalkaloidowe maks. przed rokiem *Karo nieb 14,9 20,0 10,6 14,3 2 Mirela x/w róż 33,3 3 *Oskar nieb-b 2,3 3,6 1,9 2,9 niesamokończące niskoalkaloidowe 4 *Bolero nieb 0,9 0,1 5 *Dalbor nieb 6,0 6,7 9,1 13,0 6 *Graf jróż 2,2 1,7 3,8 13,4 7 *Heros nieb-b 1,4 1,0 2,8 0,9 8 *Jowisz nieb 0,7 0,0 9 *Kadryl nieb 3,0 1,3 10 *Kalif b 0,5 1,1 13,8 11 *Koral róż 1,7 0,3 12 *Kurant nieb 1,5 1,3 0,1 0,0 13 *Lazur nieb 1,2 1,8 0,3 14 *Neptun nieb 1,2 1,4 2,1 7,8 15 *Neron b 0,1

127 125 cd. tabeli *Roland b 0,6 17 *Rumba b 4,5 0,9 0,1 18 *Salsa b 2,1 1,0 0,3 19 Samba b 0,1 20 *Tango b 7,6 13,0 21,1 5,4 21 *Tytan b 3,3 0,4 22 *Wars nieb 3,8 6,6 1,7 0,9 23 *Zeus bjróż 7,2 4,8 12,7 24,7 samokończące niskoalkaloidowe 24 *Boruta b 8,9 2,0 2,9 6,0 25 *Homer b 26 *Lila Baer nieb 27 *Regent nieb 14,8 16,7 11,6 12,6 28 *Sonet nieb 8,7 12,5 8,7 42,9 29 Szot nieb Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 4,30 4,95 6,92 12,35 Kol.1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy, x/ odmiana niebadana w latach , W odmiana skreślona z KR z dniem Kol. 4: b biała, bjróż bardzo jasnoróżowa, jróż jasnoróżowa, fiol fioletowy, nieb niebieska, nieb-b niebieskobiała, róż różowa; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

128 Tabela 2 Łubin wąskolistny. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Lp. Odmiany Wzorzec 27,8 29,2 26,1 28, niesamokończące niskoalkaloidowe 1 Bolero Dalbor Graf Heros Jowisz Kalif Koral Kurant Lazur Neptun Neron Roland Rumba Salsa Samba

129 127 cd. tabeli cd. niesamokończące niskoalkaloidowe 16 Tango Tytan Wars Zeus samokończące niskoalkaloidowe 20 Boruta Homer Lila Baer Regent Sonet Szot Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec średnia z wszystkich lub większości odmian zarejestrowanych niskoalkaloidowych badanych w doświadczeniach PDO danego roku

130 128 Tabela 3 Łubin wąskolistny. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: Długość fazy po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej kwitnienia Równomierność dojrzewania Udział roślin zielonych przed zbiorem cm skala 9º liczba dni skala 9º % Średnia 52 8,1 7, ,2 3,0 niesamokończące niskoalkaloidowe 1 Bolero 53 7,9 7, ,2 3,4 2 Dalbor 49 8,3 8, ,4 1,2 3 Graf 53 8,4 8, ,8 2,5 4 Heros 46 8,2 8, ,2 1,1 5 Jowisz 53 8,1 7, ,4 5,8 6 Kalif 51 8,1 8, ,7 3,2 7 Koral 54 8,4 8, ,8 5,0 8 Kurant 56 7,9 7, ,9 5,8 9 Lazur 50 7,8 7, ,3 2,2 10 Neptun 49 7,8 7, ,4 1,4 11 Neron 52 8,1 7, ,2 2,0 12 Roland 51 8,5 8, ,5 0,7 13 Rumba 56 8,0 7, ,0 3,6 14 Salsa 55 7,7 7, ,3 1,3 15 Samba 55 7,9 7, ,0 5,2

131 129 cd. tabeli cd. niesamokończące niskoalkaloidowe 16 Tango 56 8,3 7, ,7 3,9 17 Tytan 54 8,2 7, ,2 1,8 18 Wars 52 8,3 8, ,0 2,3 19 Zeus 58 8,1 7, ,2 2,5 samokończące niskoalkaloidowe 20 Boruta 51 8,4 8, ,3 1,7 21 Homer 46 8,3 8, ,3 1,6 22 Lila Baer 54 8,2 7, ,4 1,9 23 Regent 49 8,3 8, ,4 1,7 24 Sonet 48 8,2 8, ,8 0,9 25 Szot 50 8,0 8, ,5 1,0 Liczba doświadczeń

132 130 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany fuzarioza Odporność na choroby Masa 1000 nasion antraknoza białka ogólnego tłuszczu surowego Zawartość włókna surowego alkaloidów termin II termin III skala 9º g % s.m Średnia 7,9 8,8 8, ,0 7,0 16,0 0,017 niesamokończące niskoalkaloidowe 1 Bolero 8,2 8,7 8, ,8 6,5 15,5 0,020 2 Dalbor 7,4 8,8 8, ,2 6,9 15,3 0,015 3 Graf 8,3 8,8 8, ,7 6,8 16,3 0,015 4 Heros 7,6 8,8 8, ,0 6,4 16,0 0,015 5 Jowisz 7,8 8,8 8, ,1 6,9 15,1 0,008 6 Kalif 8,2 8,8 8, ,6 7,5 16,8 0,017 7 Koral 8,3 8,9 8, ,3 7,6 16,1 0,019 8 Kurant 7,3 8,3 8, ,3 7,2 16,0 0,020 9 Lazur 7,7 8,9 8, ,3 7,7 16,2 0, Neptun 7,1 8,5 8, ,5 7,1 15,0 0, Neron 7,8 8,9 8, ,6 6,9 16,6 0, Roland 8,0 8,8 8, ,2 7,1 15,7 0, Rumba 8,2 8,6 8, ,5 7,3 15,9 0, Salsa 7,4 8,7 8, ,6 7,0 16,1 0, Samba 8,1 8,7 8, ,2 6,7 16,0 0,029

133 131 cd. tabeli cd. niesamokończące niskoalkaloidowe 16 Tango 7,9 8,9 8, ,0 7,1 16,4 0, Tytan 8,3 8,9 8, ,4 6,7 16,9 0, Wars 8,0 8,8 8, ,3 7,0 16,4 0, Zeus 7,7 8,7 8, ,6 7,5 15,7 0,017 samokończące niskoalkaloidowe 20 Boruta 8,2 8,6 8, ,5 6,9 16,3 0, Homer 8,0 8,9 8, ,7 6,6 16,4 0, Lila Baer 8,2 8,9 8, ,3 7,8 16,8 0, Regent 8,1 9,0 8, ,8 7,1 16,0 0, Sonet 6,8 8,5 8, ,8 6,4 16,0 0, Szot 7,8 8,8 8, ,4 6,3 16,6 0,018 Liczba doświadczeń Kol. 11: obserwację przeprowadzono w fazie zawiązanych strąków na pędzie głównym Kol. 12: obserwację przeprowadzono w fazie dojrzewania strąków na pędzie głównym Kol. 16: średnia z odmian niskoalkaloidowych

134 132 Łubin żółty Uprawa łubinu żółtego jest ważna głównie z punktu widzenia jego małych wymagań względem stanowiska. Jako roślina gleb lekkich i bardzo lekkich może być wprowadzona do zmianowania tam, gdzie dobór gatunków jest ograniczony. Dzięki temu możliwa jest poprawa kultury gleby, a następnie utrzymanie dobrego jej stanu oraz poprawa produktywności słabych stanowisk, zwłaszcza pod kątem roślin następczych. Gatunek ten jednak wśród bobowatych grubonasiennych ma najmniejszy potencjał plonotwórczy, ale wyróżnia się największą zawartością białka w nasionach. Produkcja materiału siewnego odmian łubinu żółtego jest mniejsza niż łubinu wąskolistnego. W roku 2017 nasiona odmian łubinu żółtego reprodukowano na areale 1,74 tys. ha, czyli o 200 ha mniejszym niż w roku W porównaniu do łubinu wąskolistnego, czołowego gatunku w nasiennictwie, była ona mniejsza o prawie 2 tys. ha. Hodowla twórcza odmian tego gatunku jest bardziej wymagająca niż łubinu wąskolistnego, między innymi z powodu większego zawężenia puli genowej. W procesie hodowlanym twórca musi mieć na uwadze nie tylko jak najlepsze i stabilne w latach plonowanie, ale także cechy jakościowe nasion, odporność na choroby zwłaszcza na najważniejszą dla omawianego gatunku antraknozę. Łubin żółty w porównaniu do łubinu wąskolistnego cechuje się większą podatnością na tę chorobę, a jej wystąpienie w fazie kwitnienia roślin niejednokrotnie powoduje całkowite ich zniszczenie. Antraknoza występująca później w okresie dojrzewania również ma negatywny wpływ na uzyskiwane plony. Dotychczas nie znaleziono genetycznego źródła odporności roślin na wywołującego ją patogena. Trudne jest połączenie w ramach jednej odmiany cech dobrego i stabilnego plonowania, jak najlepszych parametrów jakościowych nasion oraz dobrej odporności na niekorzystne czynniki, zarówno pochodzenia biotycznego, jak i abiotycznego. Ruch odmianowy w łubinie żółtym jest dość mały. Do badań urzędowych zgłaszane są pojedyncze odmiany, stąd rzadko są wpisywane do KR nowe odmiany. Przez ostatnie dziesięć lat liczba odmian w KR utrzymywała się na podobnym poziomie. Aktualnie Krajowy rejestr obejmuje dziewięć polskich odmian. Wszystkie odmiany cechują się niską zawartością alkaloidów w nasionach. Siedem odmian charakteryzuje się niesamokończącym typem wzrostu, a dwie są samokończące Taper i Perkoz. W roku 2017 największą powierzchnię w reprodukcji miały dwie niesamokończące odmiany Mister i Baryt. Od kilku lat nie badano najpóźniej dojrzewającej odmiany niesamokończącej Parys, a w ostatnich latach odmiany Dukat. Wykaz odmian znajdujących się w KR zamieszczono w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3.

135 133 Tabela 1 Łubin żółty. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący (numer adresowy) Barwa kwiatów Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem niesamokończące 1 *Baryt pżół 45,0 47,8 25,1 14,3 2 *Bursztyn pżół 16,2 4,5 0,5 0,1 3 *Dukat pżół 0,1 12,3 4 *Lord pżół 2,7 1,8 4,0 6,9 5 *Mister pżół 30,1 39,1 59,1 77,5 6 Parys x/w GR pżół 1,6 29,2 7 *Puma pżół 0,5 samokończące 8 *Perkoz pżół 5,3 4,1 6,7 7,7 9 *Taper pżół 0,3 1,3 1,6 11,0 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 1,74 1,94 3,04 30,94 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym wyłącznym prawem hodowcy, GR odmiana z dominującym udziałem alkaloidu gramina, x/ odmiana niebadana w latach , W odmiana skreślona z KR z dniem Kol. 4: pżół pomarańczowo żółta, na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w roku 2015 kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin - rolniczych (CCA)

136 134 Tabela 2 Łubin żółty. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiany Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Wzorzec 18,9 18,3 19,7 18,7 21, niesamokończące 1 Baryt Bursztyn Dukat Lord Mister Puma samokończące 7 Perkoz Taper Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec - średnia z wszystkich odmian badanych w doświadczeniach PDO w danym roku

137 135 Tabela 3 Łubin żółty. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe Lp. Odmiany Wysokość roślin Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania Udział roślin zielonych przed zbiorem cm skala 9º liczba dni skala 9º % Średnia 64 7,9 7, ,1 6,5 niesamokończące 1 Baryt 63 8,0 7, ,0 6,9 2 Bursztyn 65 7,9 7, ,7 9,2 3 Lord 64 7,9 7, ,9 8,7 4 Mister 63 8,0 7, ,0 6,3 5 Puma 66 8,0 7, ,7 10,7 samokończące 6 Perkoz 66 7,3 7, ,5 2,0 7 Taper 61 8,2 8, ,8 1,7 Liczba doświadczeń

138 136 cd. tabeli 3 Lp. Odmiany Odporność na choroby Masa antraknoza 1000 białka fuzarioza II termin III termin nasion ogólnego tłuszczu surowego Zawartość włókna surowego skala 9º g % s.m alkaloidów Średnia 5,5 8,4 7, ,7 6,3 16,1 0,014 niesamokończące 1 Baryt 5,1 8,6 7, ,2 5,9 16,2 0,013 2 Bursztyn 5,4 8,6 6, ,7 5,8 16,2 0,017 3 Lord 4,7 8,4 6, ,3 5,9 15,9 0,010 4 Mister 5,6 8,5 7, ,1 6,4 16,0 0,009 5 Puma 5,7 8,3 6, ,5 6,6 15,9 0,012 samokończące 6 Perkoz 6,0 8,1 6, ,9 7,6 16,5 0,013 7 Taper 5,8 8,3 7, ,9 6,3 15,8 0,023 Liczba doświadczeń Kol. 11: obserwację przeprowadzono w fazie zawiązanych strąków na pędzie głównym Kol. 12: obserwację przeprowadzono w fazie dojrzewania strąków na pędzie głównym

139 137 Soja Jest gatunkiem, którego uprawa w Polsce do niedawna nie miała żadnego znaczenia gospodarczego, natomiast w świecie jest jedną z podstawowych roślin oleistych. Od kilku lat zainteresowanie uprawą soi w naszym kraju rośnie. Botanicznie gatunek ten należy do grupy bobowatych grubonasiennych. Użytkowo jest rośliną oleistą, dlatego nasiona wykorzystywane są w przemyśle tłuszczowym. Natomiast śruta poekstrakcyjna stanowi bardzo cenny komponent paszowy. Jednym z istotnych celów zwiększenia powierzchni uprawy soi w Polsce jest dążenie do ograniczenia importu surowca białkowego (śruty), pozyskiwanego w oparciu o GMO, a zastąpienie w dyżym procencie produktem krajowym. Uprawa soi pozwala na uzyskanie przewidzianych dopłat, podobnie jak dla innych roślin bobowatych grubonasiennych. W płodozmianie soja jest wartościową rośliną, poprawiającą warunki glebowe stanowiska, które wzbogaca dodatkowo w azot. Począwszy od 2010 roku powierzchnia plantacji nasiennych objętych kwalifikacją polową ma tendencję wzrostową. W 2017 roku wynosiła niespełna 2 tys. ha. (podobnie jak w roku 2016), jakkolwiek w roku 2015 areał uprawy plantacji nasiennych był dwukrotnie wyższy. Odnotowuje się corocznie także wzrost liczby odmian, których nasiona są reprodukowane w kraju. W roku 2012 było ich 5, a w roku 2017 już 25. Jednak zdecydowana większość tych odmian (ponad 60 %) pochodzi z katalogu wspólnotowego CCA i nie ma sprawdzonej wartości użytkowej w naszych warunkach przyrodniczych szczególnie długości okresu wegetacji. Dystrybutorzy nasion sprowadzają materiał siewny soi także bezpośrednio z zagranicy. Ze względu na sytuację na rynku nasion soi i rosnące zainteresowanie uprawą tego gatunku, w ramach Inicjatywy Białkowej COBORU, podjęto decyzję o zwiększeniu liczby doświadczeń celem poznania możliwości jej uprawy w różnych rejonach kraju, także tam, gdzie dotychczas uważano to za nieuzasadnione. Zwiększono liczbę doświadczeń w rejonie centralnej Polski. Zakładane są także doświadczenia w północnej części naszego kraju (rys. 1).

140 138 Rys. 1. Lokalizacja doświadczeń z odmianami soi w Polsce w roku 2018 W ostatnich latach następuje większe zainteresowanie zgłaszaniem nowych odmian do badań urzędowych, większość z nich pochodzi z hodowli zagranicznych. Niektóre z tych odmian, po odpowiednim okresie badań mogą zostać wpisanie do Krajowego rejestru (KR) (rys. 2). Jednym z elementów popularyzacji uprawy soi w Polsce jest poszerzanie doboru odmian, z których może korzystać rolnik. Szczególnie ważne jest wybranie do uprawy odmiany dobrze przystosowanej do warunków przyrodniczych naszego kraju. Chociaż dostępność nasion soi na polskim rynku rośnie, to ważna jest wiedza na temat wartości gospodarczej odmian oferowanych do uprawy. Informacji w tym zakresie może dostarczyć niniejsze opracowanie. Zamieszczono w nim wyniki badań odmian zarejestrowanych w Polsce. Stan KR z początkiem

141 139 roku 2018 wzrósł do 17, gdyż zarejestrowano pięć nowych odmian, pochodzących z hodowli zagranicznych, różniących się między innymi długością okresu wegetacji. Do KR wpisano po jednej wczesnej Oressa i bardzo późnej odmianie Coraline oraz trzy późne odmiany ES Comandor, Regina i Viola. Odmiany z KR są aktualnie grupowane ze względu na długość okresu wegetacji: bardzo wczesne i wczesne (5 odmian), średniowczesne i średniopóźne (4), późne (6) i bardzo późne (2). Taka klasyfikacja odmian jest dokonywana na podstawie wyników doświadczeń realizowanych w Polsce. Wykaz odmian znajdujących się w KR podano w tabeli 1, a dane dotyczące najważniejszych cech rolniczo-użytkowych w tabelach 2 i 3. Rys. 2. Liczba odmian soi w badaniach urzędowych w Polsce w latach

142 140 Charakterystyka odmian soi wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Coraline Odmiana bardzo późna, przeznaczona do uprawy w rejonach południowej Polski. Plon nasion i białka duży. Termin kwitnienia roślin średni, okres kwitnienia bardzo długi. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej bardzo późny. Rośliny bardzo wysokie. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia duża, przed zbiorem średnia. Odporność na bakteryjną ospowatość i na zgorzelową plamistość średnia do dużej, na bakteryjną plamistość duża. Równomierność dojrzewania bardzo mała. Odporność na pękanie strąków duża. Masa 1000 nasion średnia do małej. Zawartość białka ogólnego średnia do małej, tłuszczu surowego średnia do dużej i włókna surowego w nasionach bardzo duża. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. ES Comandor (d. ESG141) Odmiana późna. Plon nasion i białka bardzo duży. Termin kwitnienia roślin i okres kwitnienia średni. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej późny. Rośliny średniej wysokości. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia dość duża, przed zbiorem średnia. Odporność na bakteryjną plamistość dość duża, a na bakteryjną ospowatość i zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia do dość dużej. Masa 1000 nasion średnia do dużej. Zawartość w nasionach białka ogólnego średnia do dużej, tłuszczu surowego średnia do małej i włókna surowego mała. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Oressa Odmiana wczesna. Plon nasion zbliżony do odmian o podobnej wczesności, rejestrowanych w ostatnich latach. Plon białka mały. Termin kwitnienia roślin średni, okres kwitnienia krótki. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej wczesny. Rośliny średnie

143 141 do niskich. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia średnia, a przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na bakteryjną ospowatość i na zgorzelową plamistość średnia, na bakteryjną plamistość mała. Równomierność dojrzewania bardzo duża. Odporność na pękanie strąków średnia. Masa 1000 nasion bardzo mała. Zawartość w nasionach białka ogólnego mała, tłuszczu surowego i włókna surowego w nasionach średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Regina (d. SZD518) Odmiana późna. Plon nasion i białka bardzo duży. Termin kwitnienia roślin i okres kwitnienia średni. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej późny. Rośliny średnie do niskich. Osadzenie najniższych strąków średnie. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia bardzo duża, przed zbiorem średnia do dużej. Odporność na bakteryjną plamistość duża, a na bakteryjną ospowatość i zgorzelową plamistość średnia. Równomierność dojrzewania średnia. Odporność na pękanie strąków średnia do dość dużej. Masa 1000 nasion duża. Zawartość w nasionach białka ogólnego bardzo duża, tłuszczu surowego średnia do małej i włókna surowego średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2. Viola Odmiana późna. Plon nasion i białka bardzo duży. Termin kwitnienia roślin średni, a okres kwitnienia dość długi. Termin osiągnięcia dojrzałości technicznej i żniwnej późny. Rośliny średnie do wysokich. Osadzenie najniższych strąków średnie do dość niskiego. Odporność na wyleganie w końcu kwitnienia średnia do dużej, przed zbiorem średnia. Odporność na zgorzelową plamistość i na bakteryjną plamistość bardzo duża, a na bakteryjną ospowatość średnia do dużej. Równomierność dojrzewania mała. Odporność na pękanie strąków średnia do dość dużej. Masa 1000 nasion średnia do małej. Zawartość w nasionach białka ogólnego średnia do dużej, tłuszczu surowego i włókna surowego średnia. Optymalna obsada roślin około 70 szt./m 2.

144 142 Tabela 1 Soja. Wykaz odmian zarejestrowanych Lp. Odmiany Rok wpisania do Krajowego rejestru Zachowujący/ reprezentant (numer adresowy) Wczesność / barwa znaczka Udział w kwalifikacji polowej (%) maks. przed rokiem bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana w / c-br 0,4 0,3 100,0 2 Augusta bw / c-br 0,7 1,5 1,0 50,0 3 * Erica w / żół 0,2 4 Oressa w / żół 5 Paradis w / c-br 0,4 Średniowczesne i średniopóźne 6 * Abelina św / cz 10,8 7,3 2,9 7 Maja św / j-br 8 * Mavka św / żół 11,8 18,8 25,8 36,7 9 * Sculptor św / j-br późne 10 * Aligator p / c-br 3,0 4,4 1,0 11 * ES Comandor p / żół 12 GL Melanie p / żół 13 * Madlen p / j-br 2,7 2,9 6,3 14 * Regina p / c-br 15 * Viola p / żół bardzo późne 16 * Coraline bp / c-br 17 * Petrina bp / c-br 3,5 1,7 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych (tys. ha) 1,67 1,72 4,07 1,98 Kol. 1: * odmiana chroniona krajowym lub wspólnotowym wyłącznym prawem hodowcy Kol. 4: bp bardzo późna, bw bardzo wczesna, p późna, św średniowczesna, w wczesna; barwa znaczka: c-br ciemnobrązowa, cz prawie czarna, j-br jasnobrązowa, żół żółta; na podstawie badań OWT Kol. 5: wg danych PIORiN; w latach kwalifikacją objęto również odmiany ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA)

145 143 Tabela 2 Soja. Plon nasion i białka ogólnego odmian (% wzorca) Lp. Odmiana Plon nasion (dt z ha) Plon białka ogólnego (kg z ha) Wzorzec 28,3 34,4 31,1 19,3 31, bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana Augusta Erica Oressa Paradis średniowczesne i średniopóźne 6 Abelina Maja Mavka Sculptor późne 10 Aligator ES Comandor GL Melanie Madlen Regina Viola bardzo późne 16 Coraline Petrina Liczba doświadczeń Kol. 1: wzorzec: większość odmian zarejestrowanych; 2014 Aldana, Mavka

146 144 Tabela 3 Soja. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian Lp. Odmiana roślin Wysokość Odporność na wyleganie Długość okresu od siewu do: osadzenia najniższych strąków po zakończeniu kwitnienia przed zbiorem początku kwitnienia dojrzałości technicznej dojrzałości żniwnej Długość fazy kwitnienia Równomierność dojrzewania cm skala 9º liczba dni skala 9º Średnia 80 10,8 8,0 7, ,8 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 71 8,9 8,2 8, ,2 2 Augusta 74 9,8 6,8 7, ,2 3 Erica 74 9,6 8,0 8, ,1 4 Oressa 78 10,5 8,1 8, ,2 5 Paradis 71 10,1 8,5 8, ,9 średniowczesne i średniopóźne 6 Abelina 90 11,6 8,1 8, ,8 7 Maja 86 12,3 6,9 6, ,7 8 Mavka 93 12,3 7,9 7, ,9 9 Sculptor 87 10,9 7,7 7, ,8 późne 10 Aligator 80 11,3 8,6 8, ,7 11 ES Comandor 79 10,7 8,6 8, ,7 12 GL Melanie 81 11,6 8,2 8, ,8 13 Madlen 74 11,1 7,2 7, ,4 14 Regina 76 10,4 8,6 8, ,8 15 Viola 84 9,8 8,4 8, ,5 bardzo późne 16 Coraline 95 11,5 8,4 7, ,4 17 Petrina 82 10,9 8,4 7, ,5 Liczba doświadczeń

147 145 cd. tabeli 3 Lp. Odmiana Liście pozostałe na roślinach przed zbiorem Odporność na choroby bakteryjna ospowatość zgorzelowa plamistość Masa 1000 nasion Pękanie strąków białka ogólnego Zawartość tłuszczu surowego % skala 9º g skala 9º % s.m Średnia 51 8,3 8, ,7 37,8 23,0 8,2 bardzo wczesne i wczesne 1 Aldana 38 8,1 7, ,6 37,7 23,4 8,8 2 Augusta 38 8,0 8, ,3 37,3 22,5 8,0 3 Erica 48 8,1 8, ,7 38,0 22,8 8,3 4 Oressa 40 8,3 8, ,7 36,8 22,7 8,2 5 Paradis 42 7,9 8, ,3 38,6 23,6 8,2 średniowczesne i średniopóźne 6 Abelina 53 8,4 7, ,5 36,9 24,4 8,5 7 Maja 51 8,4 8, ,4 39,6 23,3 7,4 8 Mavka 48 8,4 8, ,9 36,6 23,7 8,3 9 Sculptor 47 8,5 8, ,9 37,6 23,0 8,5 późne 10 Aligator 57 8,4 8, ,9 36,9 24,2 8,4 11 ES Comandor 58 8,5 8, ,9 38,4 22,4 7,6 12 GL Melanie 54 8,3 8, ,8 38,6 22,7 7,8 13 Madlen 62 8,7 8, ,8 38,0 20,6 7,8 14 Regina 58 8,3 8, ,9 39,4 22,6 8,2 15 Viola 58 8,6 8, ,9 38,3 22,9 7,9 bardzo późne 16 Coraline 64 8,7 8, ,9 37,3 23,8 8,8 17 Petrina 61 8,4 8, ,4 36,3 23,7 8,1 Liczba doświadczeń włókna surowego

148 146 BOBOWATE DROBNONASIENNE. WSTĘP Cenne walory gospodarcze roślin bobowatych (motylkowatych) drobnonasiennych wynikają przede wszystkim z ich dużej wartości pastewnej, a także przedplonowej. Są one źródłem wartościowej paszy dla zwierząt gospodarskich, zwłaszcza przeżuwaczy, która pozyskiwana jest w ciągu całego sezonu wegetacyjnego poprzez wielokrotny zbiór zielonki. Możliwość jej konserwowania w postaci siana, sianokiszonki lub kiszonki, zapewnia paszę w gospodarstwie przez cały rok. Uprawa roślin bobowatych daje możliwość pozyskiwania dużych plonów wartościowego białka, przy zredukowanym do minimum stosowaniu nawozów azotowych. Wynika to ze zdolności do syntetyzowania azotu atmosferycznego dzięki symbiozie korzeni tej grupy roślin z bakteriami brodawkowymi z rodzaju Rhizobium. Dlatego nakłady na ich uprawę są zdecydowanie mniejsze w porównaniu do innych roślin pastewnych. Włączenie roślin motylkowatych drobnonasiennych w zmianowanie pozwala zmniejszyć dawki nawożenia azotowego również pod rośliny następcze, gdyż azot jest w glebie gromadzony i następnie stopniowo uwalniany z resztek pożniwnych. Dodatni wpływ na plonowanie innych roślin uwidacznia się jeszcze dość wyraźnie w ciągu kolejnych dwóch, trzech lat. Ze względu na korzystny wpływ roślin bobowatych na żyzność i strukturę gleby, w której pozostawiają duże ilości masy organicznej, azotu i wapnia, są bardzo ważnym elementem płodozmianu. Przy bardzo dużym udziale zbóż w strukturze zasiewów, wprowadzenie ich do zmianowania działa korzystnie na rozwój mikroflory i fauny glebowej, a tym samym na stan fitosanitarny gleb i polepsza zdrowotność roślin po nich uprawianych. Prócz siewów jednogatunkowych (czystych), rośliny niektórych bobowatych drobnonasiennych wykorzystuje się w uprawie polowej w mieszankach z trawami. Mieszanki takie wierniej plonują niż poszczególne ich komponenty wysiane osobno. Uzyskana pasza jest bardziej zrównoważona pod względem wartości energetycznej oraz zawartości białka i chętnie zjadana przez zwierzęta. Zasiewy mieszane uprawiane w plonie głównym można włączyć do zmianowania na jeden, dwa, a nawet kilka lat użytkowania. Możliwym rozwiązaniem stosowanym w praktyce jest wsiewka mieszanek motylkowato-trawiastych w zboża jare, zwłaszcza w jęczmień. Niektóre gatunki, takie jak: koniczyna biała, komonica zwyczajna, koniczyna białoróżowa (szwedzka), stanowią bardzo wartościowy składnik runi trwałych łąk i pastwisk.

149 W Polsce największe znaczenie w uprawie mają koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) i lucerna siewna. W kraju największą produkcję nasienną bobowatych drobnonasiennych w sezonie 2016/2017 uzyskano w województwach: małopolskim, mazowieckim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim, natomiast najmniejszą w podlaskim i świętokrzyskim, co pokazuje poniższe zestawienie. Produkcja nasienna bobowatych drobnonasiennych w Polsce w sezonie 2016/2017 (wg PIORiN) Lp. Województwo Produkcja (t) 1 Małopolskie Mazowieckie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Łódzkie Kujawsko-Pomorskie 20 7 Pomorskie 14 8 Zachodniopomorskie 5 9 Podlaskie 2 10 Świętokrzyskie W roku 2017 największą powierzchnię (5108,8 ha) zajmowały plantacje nasienne koniczyny łąkowej ponad 91% ogólnej powierzchni zakwalifikowanych plantacji nasiennych bobowatych drobnonasiennych (rys. 1). Pozostałe gatunki (esparceta, koniczyna biała, koniczyna krwistoczerwona, komonica zwyczajna, lucerna siewna i mieszańcowa) reprodukowano na powierzchni mniejszej niż 9%. Rys. 1. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych roślin bobowatych drobnonasiennych w roku 2017 (wg PIORiN)

150 148 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych koniczyny łąkowej w 2017 roku w porównaniu do roku 2010 wzrosła ponad trzykrotnie (zestawienie poniżej). Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych gatunków bobowatych drobnonasiennych w latach 2010, 2016, 2017 (wg PIORiN) Lp. Gatunek Powierrzchnia (ha) 1 Koniczyna łąkowa (czerwona) Lucerna siewna Lucerna mieszańcowa Koniczyna biała Komonica zwyczajna Koniczyna krwistoczerwona Esparceta RAZEM Rozmiary uprawy na nasiona podawane przez PIORiN dotyczą jedynie terytorium naszego kraju. W danych tych nie znajduje odzwierciedlenia produkcja nasienna prowadzona na zlecenie polskich jednostek hodowli za granicą. Z kolei w przypadku odmian zagranicznych nasiona dostępne na naszym rynku w większości przypadków pochodzą z importu. Przykładem gatunków, których rozmiary produkcji nasiennej nie odzwierciedlają faktycznego zapotrzebowania rynku na nasiona są lucerna siewna i koniczyna biała, reprezentowane prawie w całości przez odmiany zagraniczne. Innymi przyczynami takiego stanu nasiennictwa w tej grupie roślin są mała opłacalność i duże ryzyko ekonomiczne produkcji nasiennej. Koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) Największą powierzchnią uprawy na zielonkę charakteryzują się województwa mazowieckie, lubelskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie (stanowią łącznie 50% całkowitej powierzchni). W roku 2017 koniczynę łąkową uprawiano na powierzchni około 39,1 tys. ha. Stanowiło to zaledwie 49% powierzchni uprawy w roku 2010 i 43 % w porównaniu do roku 2013 (rys. 2).

151 149 Rys. 2. Powierzchnia uprawy koniczyny łąkowej w latach (wg GUS) Spośród 13 odmian koniczyny łąkowej wpisanych do Krajowego rejestru tylko cztery były reprodukowane na plantacjach nasiennych w Polsce w 2017 r. Pozostałe reprodukowane są odmianami pochodzącymi ze Wspólnotowego Katalogu CCA (zestawienie poniżej). Odmiany koniczyny łąkowej o największej powierzchni zakwalifikowanych plantacji nasiennych wg PIORiN w 2017 r. Lp. Odmiana Powierzchnia (ha) 1 Rozeta Krynia Dajana Lucrum Suez Nike Salino Spurt Quinequeli Blizard 79 Koniczyna łąkowa daje duże plony zielonej i suchej masy, zasobne w białko, sole mineralne i witaminy. Wiosną rośliny rozwijają się wcześnie, a po skoszeniu szybko odrastają. Wzbogacają glebę w azot i polepszają strukturę, wskutek czego pozostawiają po sobie dobre stanowisko dla innych roślin. Odmiany koniczyny łąkowej są stosunkowo krótkotrwałe. Załamanie plonowania następuje już po drugim sezonie wegetacyjnym. Uprawia się je najczęściej na gruntach ornych

152 150 w siewie czystym (jednogatunkowym), lub w mieszankach z trawami na zbiór zielonki do bezpośredniego skarmiania oraz na sianokiszonki. W wyniku prac hodowlanych powstały interesujące formy tetraploidalne (4x) i diploidalne (2x). Różnią się one cechami morfologicznymi, a także właściwościami rolniczo-użytkowymi. Odmiany tetraploidalne cechują się wyższymi roślinami, większymi listkami i kwiatostanami. Są też produktywniejsze i bardziej trwałe, szybciej odrastają po koszeniu. W mieszankach z trawami lepiej rosną, są także bardziej odporne na porażenie przez raka koniczynowego. Odmiany diploidalne lepiej plonują w uprawie na nasiona, cechują się większą zawartością suchej masy w zielonce i są mniej podatne na porażenie przez mączniaka prawdziwego. Młode rośliny przed i w okresie pąkowania zawierają dużo białka ( g/kg s.m.), a mało włókna surowego ( g/kg s.m.). Białko koniczyny łąkowej, zgromadzone głównie w liściach, jest stosunkowo łatwo i szybko rozkładane w żwaczu zwierząt przeżuwających. Masa liściowa bogata jest także w składniki mineralne, a jednocześnie zawiera o połowę mniej włókna niż łodygi. Odpowiednią porą zbioru koniczyny łąkowej na zielonkę dla bydła jest początek okresu kwitnienia. Po tym okresie rośliny szybko drewnieją, przez co obniża się strawność suchej masy i wartość pokarmowa. W roku 2018 do Krajowego rejestru wpisano jedną polską odmianę Pasieka Charakterystyka odmiany koniczyny łąkowej wpisanej do Krajowego rejestru w roku 2018 Pasieka (d. MHR-NKO-0314) Odmiana diploidalna. Plony świeżej i suchej masy duże, szczególnie w drugim roku użytkowania. Dobry rozkład plonowania w sezonie wegetacji. Tempo odrastania roślin na wiosnę średnie, po zbiorze kolejnych pokosów bardzo dobre. Rośliny w pierwszym i drugim odroście średnio wysokie. Reprezentant zachowującego: 321

153 Lucerna siewna 151 Gatunek bardzo dobrze plonuje na terenie prawie całej Polski (z wyjątkiem rejonów nadmorskich i górskich). Największe nasilenie uprawy i jednocześnie największe plony zielonki (około 60 ton z ha w roku) są osiągane w środkowo-zachodniej części kraju. W roku 2017 powierzchnia uprawy lucerny na zielonkę wzrosła prawie o 15% w porównaniu do roku Największy udział w sprzedaży materiału siewnego mają odmiany holenderskie, niemieckie i francuskie. W kraju zarejestrowanych jest aktualnie 18 odmian (w tym: 1 odmiana polska i 17 zagranicznych). Wśród nich trzy stanowią amerykańskie odmiany wielolistkowe (Legend, Legendairy, Perfecta). W porównaniu do roku 2011 powierzchnia upraw nasiennych wzrosła prawie dwukrotnienie (rys. 3). Rys. 3. Powierzchnia uprawy lucerny w latach wg GUS Spośród odmian lucerny siewnej wpisanych do Krajowego rejestru tylko dwie były reprodukowane na plantacjach nasiennych w Polsce w 2017 r. Pozostałe dwie są odmianami pochodzącymi ze Wspólnotowego Katalogu CCA (zestawienie poniżej).

154 152 Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych odmian lucerny siewnej wg PIORiN w 2017 r. Lp. Odmiana Powierzchnia (ha) 1 Ulstar Frigos 62 3 Power Creno 12 RAZEM 209 Jako wysokobiałkowa pasza objętościowa w postaci zielonki, siana lub sianokiszonki lucerna cieszy się dużym uznaniem rolników w żywieniu bydła mlecznego i opasowego, a także owiec. Relatywnie najwięcej białka znajduje się w liściach i kwiatostanach (25-32%), natomiast dwukrotnie mniej w łodygach, które zawierają aż 40-50% włókna. Produkując siano lub sianokiszonki z lucerny, szczególnie warto ograniczać straty najwartościowszych części roślin, tzn. liści. Duże korzyści daje uprawa lucerny w mieszankach z trawami. W ten sposób zmniejsza się zawodność plonowania oraz zwiększa wartość energetyczną paszy poprzez lepsze zbilansowanie składników pokarmowych mieszanki (zwłaszcza białka oraz węglowodanów). Na dużych plantacjach lucernę użytkuje się najczęściej trzy lata, choć w sprzyjających warunkach przyrodniczych można i dłużej. Po zaoraniu lucerny uzyskuje się bardzo dobre stanowisko, o wyraźnie poprawionej żyzności gleby. Plonowanie i trwałość plantacji lucerny zależą w dużym stopniu od wysianych odmian. Niestety, niektóre przedsiębiorstwa handlowe oferują do uprawy słaby jakościowo materiał siewny odmian, nieprzebadany w warunkach przyrodniczych Polski. Podaż nasion oferowany do sprzedaży ogranicza się do najtańszych odmian, a przecież różnią się one plennością, skłonnością do wylegania roślin oraz zimotrwałością i odpornością na choroby uwiądowe. W roku 2018 do Krajowego rejestru wpisano dwie odmiany holenderskie Alexis i Artemis. Scharakteryzowano je w porównaniu do wzorca złożonego z odmian: Perfecta, Sanditi i Symphonie.

155 153 Charakterystyka odmian lucerny siewnej wpisanych do Krajowego rejestru w roku 2018 Alexis Plony świeżej i suchej masy roślin duże, szczególnie w trzecim roku użytkowania. Rozkład plonowania w sezonie wgetacji dobry. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Reprezentant zachowującego: 311 Artemis Plony świeżej i suchej masy roślin duże, szczególnie w trzecim roku użytkowania. Rozkład plonowania w sezonie wegetacji dobry. Rośliny średniej wysokości, o dużej odporności na wyleganie. Reprezentant zachowującego: 311

156 154 WIECHLINOWATE. WSTĘP W warunkach europejskich podstawową powierzchnię paszową dla przeżuwaczy stanowią trwałe i przemienne użytki zielone, które są najlepszym źródłem wartościowych i najtańszych pasz dla bydła. Wzrost produkcji bydła może być zrealizowany przede wszystkim poprzez zwiększenie produkcji pasz z użytków zielonych w wyniku powiększenia ich powierzchni, podniesienia wydajności i polepszenia jakości paszy. Łąki i pastwiska stanowią prawie 10% całej powierzchni naszego kraju. Według danych GUS powierzchnia łąk trwałych w roku 2017 wynosiła 2796 tys. ha i w porównaniu do roku 2016 była większa o 98 tys. ha. Areał pastwisk trwałych wynosił 375 tys. ha i w porównaniu do roku 2016 zmalał o 21 tys. ha. Począwszy od roku 2011 powierzchnia trwałych użytków zielonych nieznacznie maleje (rys. 1). Rys. 1. Powierzchnia trwałych użytków zielonych w latach wg GUS Ze względu na przeznaczenie, prawie 70% kwalifikowanych plantacji nasiennych stanowią odmiany pastewne, a największe znaczenie mają życica trwała, życica wielokwiatowa westerwoldzka i życica wielokwiatowa. W roku 2017 areał uprawy na kwalifikowane nasiona był większy o 25% w porównaniu do roku 2016, głównie za sprawą odmian życicy wielokwiatowej westerwoldzkiej. Według PIORiN w 2017 roku powierzchnia kwalifikowanych plantacji nasiennych tego gatunku wynosiła 3371 ha, co stanowiło 15% powierzchni ogólnej wiechlinowatych. Podobnie jak w latach poprzednich, największy udział w tej powierzchni miała życica trwała (41%) (rys. 2).

157 155 Rys. 2. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych wiechlinowatych w roku 2017 wg PIORiN Wzrost areału upraw na nasiona w porównaniu do roku 2016 odnotowano dla życicy trwałej o 2259 ha, życicy wielokwiatowej o 1311 ha, kostrzewy czerwonej o 784 ha, życicy wielokwiatowej westerwoldzkiej o 217 ha. Natomiast spadek reprodukcji nasion o 72 ha nastąpił tylko u tymotki łąkowej. Niewielkie znacznie w produkcji nasiennej mają festulolium, wiechlina łąkowa, mietlica biaława (zestawienie poniżej). Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych gatunków wiechlinowatych w latach 2010, 2016, 2017 wg PIORiN (ha) Lp. Gatunek Życica trwała Życica wielokwiatowa westerwoldzka Kostrzewa czerwona Życica wielokwiatowa Życica mieszańcowa Tymotka łąkowa Kostrzewa łąkowa Kupkówka pospolita Kostrzewa trzcinowa Festulolium Wiechlina łąkowa Mietlica biaława Pozostałe RAZEM WIECHLINOWATE