Materiały do IV i V ogólnouniwersyteckiego wykładu Czy należy bać się gender? Płeć społeczno-kulturowa w ujęciu interdyscyplinarnym

Transkrypt

1 Dorota Pankowska Materiały do IV i V ogólnouniwersyteckiego wykładu Czy należy bać się gender? Płeć społeczno-kulturowa w ujęciu interdyscyplinarnym WYKŁAD 4: JAK STAJEMY SIĘ KOBIETAMI I MĘŻCZYZNAMI? SOCJALIZACJA DO RÓL RODZAJOWYCH Plan wykładu: 1.Płeć psychologiczna w ujęciu Sandry Bem 2.Pojęcie i mechanizmy socjalizacji w odniesieniu do kształtowania ról rodzajowych 3.Język a tworzenie obrazu świata płci 5.Oddziaływanie mediów na rozumienie kobiecości i męskości (fragment filmu: Maska twardziela ) TEORIA SCHEMATÓW SANDRY BEM (PŁEĆ PSYCHOLOGICZNA) OSOBY SCHEMATYCZNE (stypizowane płciowo) KOBIECE KOBIETY I MĘSCY MĘŻCZYŹNI MĘSKIE KOBIETY I KOBIECY MĘŻCZYŹNI OSOBY NIESCHEMATYCZNE (niestypizowane płciowo) OSOBY ANDROGYNICZNE (kobiety i mężczyźni) OSOBY NIEZRÓŻNICOWANE (kobiety i mężczyźni) Rozkład kategorii płci psychologicznej (badania własne grupa 213 studentek i studentów) osoby kobiece osoby męskie osoby androgyniczne osoby niezróżnicowane Wyniki w % Kobiety Mężczyźni

2 KSZTAŁTOWANIE SIĘ RÓL RODZAJOWYCH W PROCESIE SOCJALIZACJI SOCJALIZACJA (według K.-J.Tillmana): Proces powstawania i rozwoju osobowości, zachodzący we wzajemnej zależności ze środowiskiem, umożliwiający człowiekowi stawanie się podmiotem zdolnym do społecznego działania MECHANIZMY SOCJALIZACJI RODZAJE UCZENIA SIĘ UCZENIE SIĘ PRZEZ OBSERWACJĘ, NAŚLADOWNICTWO I IDENTYFIKACJĘ UCZENIE SIĘ PRZEZ WARUNKOWANIE UCZENIE SIĘ PRZEZ JĘZYK UCZENIE SIĘ PRZEZ DZIAŁANIE OFERTA SPOŁECZEŃSTWA MODELE - NOŚNIKI WZORCÓW ZACHOWAŃ, NORM I WARTOŚCI SYSTEM WZMOCNIEŃ (NAGRODY, KARY, KONTROLA SPOŁECZNA) JĘZYK JAKO FAKT SPOŁECZNY, TEKSTY MÓWIONE I PISANE PRZYDZIELANE ROLE SPOŁECZNE I FORMY AKTYWNOŚCI Kształtowanie się ról rodzajowych w procesie socjalizacji RODZAJE UCZENIA SIĘ obserwacja, naśladownictwo i identyfikacja warunkowanie przekazy językowe aktywność własna AGENDY SOCJALIZACJI język rodzina grupa rówieśnicza massmedia/literatura/ sztuka religia i instytucje religijne system edukacji (przedszkole, szkoła) SOCJALIZACJA DO RÓL RODZAJOWYCH POPRZEZ JĘZYK OKREŚLENIA CZŁOWIEKA, MĘŻCZYZNY, KOBIETY RODZAJE GRAMATYCZNE PODKREŚLANIE UZALEŻNIENIA KOBIET OD MĘŻCZYZN WYZNACZANIE RAM AKTYWNOŚCI POPRZEZ NAZWY ZAWODÓW I STANOWISK ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE UTRWALAJĄCE STEREOTYPY PRZYSŁOWIA DOWCIPY TEKSTY MÓWIONE I PISANE

3 SOCJALIZACJA DO RÓL RODZAJOWYCH POPRZEZ MASSMEDIA, LITERATURĘ, SZTUKĘ Literatura dziecięca Czasopisma Telewizja (reklamy, filmy, programy informacyjne, publicystyczne i rozrywkowe) Literatura piękna i sztuka STEREOTYPOWE WZORCE OSOBOWE POLARYZACJA RODZAJÓW ANDROCENTRYZM i/lub przekazy niestereotypowe FRAGMENT FILMU: MASKA TWARDZIELA. PRZEMOC, MEDIA I KRYZYS MĘSKOŚCI (Reżyseria: Sut Jhally) Prowadzenie: Jackson Katz (autor wielu projektów edukacyjnych mających na celu zapobieganie i przeciwdziałanie przemocy ze względu na płeć, skierowanych głównie do chłopców i mężczyzn) WYKŁAD 5: DLACZEGO LUDZIE RÓŻNIE FUNKCJONUJĄ W ROLACH RODZAJOWYCH? SOCJALIZACJA DO RÓL RODZAJOWYCH (CD.) A INDYWIDUALNY ROZWÓJ ROLI Plan wykładu: 1.Oddziaływanie rodziny, grupy rówieśniczej i religii na kształtowanie się ról rodzajowych 2.Rola rodzajowa jako rola społeczna i jej konceptualizacja 3.Czynniki wpływające na kształtowanie się indywidualnej koncepcji roli rodzajowej 4.Uwarunkowania pełnienia roli kobiety/mężczyzny

4 SOCJALIZACJA DO RÓL RODZAJOWYCH W RODZINIE modelowanie (naśladownictwo i identyfikacja z osobami znaczącymi) sposób ubierania dzieci bezpośrednie przekazy od rodziców odnośnie tego, co jest właściwe dla każdej płci nagradzanie i karanie określonych zachowań synów i córek wyrażanie oczekiwań odnośnie przyszłości dzieci odmienne zachowania wobec dzieci różnej płci, zgodnie z uwewnętrznionymi stereotypami odmienny sposób komunikowania się z dziećmi różnej płci zabawki i zabawy przydzielane obowiązki, zadania różnicowanie wymagań i zakresów swobody Co dzieci obserwują? SOCJALIZACJA DO RÓL RODZAJOWYCH W GRUPACH RÓWIEŚNICZYCH separacja płci nastawienie na różnice polaryzacja zabaw, zainteresowań, sposobu funkcjonowania w grupie nacisk na dostosowywanie się do innych (konformizm grupowy) w okresie dorastania tendencja do wzmacniania stereotypowych zachowań w celu zwiększenia własnej atrakcyjności seksualnej

5 RELIGIA A SPOŁECZNY SYSTEM RÓL RODZAJOWYCH Monoteistyczne religie: Androcentryzm Esencjalizm biologiczny Polaryzacja rodzaju w życiu świeckim w Kościele EFEKTY SOCJALIZACJI RODZAJOWEJ: Co według dzieci/młodzieży powinni robić: (z badań B.Pietryczuk) KOBIETA 3 l. Gotować, zajmować się dzieckiem, robić zakupy, czytać książki 6 l. Gotować, sprzątać w domu, prasować, malować paznokcie; chodzić do fryzjera; 11 l. Zajmować się domem, sprzątać, gotować, wychowywać dzieci, zakupy 15 l. Dbać o atmosferę domową, podtrzymywać tradycje, wychowywać dzieci 18 l. Dbać o dom, rodzinę, dzieci, miłą, ciepłą atmosferę w domu MĘŻCZYZNA Chodzić do pracy, jeździć samochodem Pracować, naprawiać samochód, budować, organizować rodzinie wakacje Pracować, decydować o wydatkach, kupować rzeczy do domu, Zapewnić rodzinie warunki do życia Zarabiać pieniądze, dbać o rodzinę, zapewnić byt rodzinie Źródło: B.Pietryczuk, Poglądy dzieci i młodzieży na temat ról płciowych/rodzajowych oraz pojęcia kobiecości i męskości. Przegląd Badań Edukacyjnych, 2011/2 KONCEPTUALIZACJE ROLI SPOŁECZNEJ ROLA SPOŁECZNA - społecznie opracowany scenariusz zachowań jednostki, w którym wyraża się suma oczekiwań kierowanych pod adresem osoby zajmującej określone miejsce w strukturze społecznej. Rola społeczna zawiera trzy wymiary: - rola przepisana (przypisana) - określa normatywny wymiar roli, czyli strukturalnie przypisane nakazy (normy, oczekiwania, tabu, zakresy odpowiedzialności) połączone z określoną pozycją społeczną, utrwalone w świadomości społecznej; - rola subiektywna (uwewnętrzniona, zinternalizowana) - osobista koncepcja dotycząca zachowania się w sytuacji zajmowania określonej pozycji społecznej, powstała w wy-

6 niku postrzegania i interpretacji oczekiwań społecznych; zawiera w sobie gotowość do podejmowania takich zachowań; określa indywidualny, osobisty wymiar roli; - rola spełniana (pełniona) - zespół rzeczywistych zachowań jednostki w sytuacji zajmowania określonej pozycji społecznej /Turner, 1985, s /. SPOŁECZEŃSTWO SPOŁECZNE NAKAZY ROLI ROLA PRZEPISANA UŁATWIENIA ROLI DYLEMATY ROLI JEDNOSTKA/WYKONAWCA ROLI ROLA SUBIEKTYWNA/ INDYWIDUALNA KONCEPCJA ROLI uwarunkowania podmiotowe uwarunkowania środowiskowe czynniki sytuacyjne ROLA PEŁNIONA uwarunkowania interpersonalne Ułatwienia roli: zasób kulturowych i technicznych środków, dzięki którym nakazy roli stają się zrozumiałe, możliwe do zaakceptowania i włączane w osobowościową koncepcję (definicji) roli UŁATWIENIA ROLI RODZAJOWEJ Do przyjęcia tradycyjnie formułowanych społecznych nakazów roli: Płeć biologiczna Socjalizacja do ról rodzajowych (typizacja) Do tworzenia własnej koncepcji roli/adaptacji do przemian systemu ról: Dyskurs publiczny na temat systemu ról rodzajowych (i jego przemian) Świadomość społeczno-kulturowych uwarunkowań systemu ról (edukacja) System prawny w państwach demokratycznych W A R U N K? I Ż Y C I A

7 DYLEMATY ROLI SPOŁECZNEJ: strukturalne lub sytuacyjne uwarunkowania wpływające na pełnienie roli, zawierające w sobie potencjalne problemy lub konflikty, które są wpisane w rolę. NIEJASNOŚĆ ROLI BRAK PRECYZYJNIE OKREŚLONYCH OCZEKIWAŃ ZWIĄZANYCH Z PEŁNIE- NIEM ROLI LUB BRAK JASNYCH KRYTERIÓW OCENY WYWIĄZYWANIA SIĘ Z ROLI WEWNĘTRZNA NIESPÓJNOŚĆ ROLI SPRZECZNOŚĆ OCZEKIWAŃ WYSUWANYCH WOBEC WYKONAWCY ROLI NIEZGODNOŚĆ ROLI Z INNYMI ROLAMI TRUDNOŚCI ZWIĄZANE Z RÓWNOCZESNYM PEŁNIENIEM DANEJ ROLI I IN- NYCH RÓL SPOŁECZNYCH PSYCHOLOGICZNA TRUDNOŚĆ ROLI KOSZTY PSYCHOLOGICZNE PONOSZONE PRZEZ JEDNOSTKĘ, ZWIĄZANE Z PEŁNIENIEM DANEJ ROLI NIEJASNOŚĆ ROLI RODZAJOWEJ brak formalnego określenia oczekiwań dot. roli kobiety/mężczyzny brak określenia cech i zachowań podstawowych (koniecznych dla pełnienia roli) i peryferyjnych różnorodność i ewolucyjność wzorców pełnienia ról we współczesnych społeczeństwach zachodnich (uwarunkowania społeczno-kulturowe w skali makroi mikrospołecznej: wykształcenie, miejsce zamieszkania, wiek, przekazy rodzinne itp.) brak jasnych kryteriów oceny funkcjonowania w roli WEWNĘTRZNA NIESPÓJNOŚĆ ROLI RODZAJOWEJ nieadekwatność stereotypowych cech do rzeczywistych wymagań roli niekonsekwencja w przypisywaniu danej płci określonych cech/atrybutów względność dychotomii cech kojarzonych z kobiecością i męskością pozorna komplementarność ról w rodzinie NIEZGODNOŚĆ ROLI RODZAJOWEJ Z INNYMI ROLAMI Kobieca rola: - matki, żony, gospodyni domowej z rolami zawodowymi, obywatelskimi itp. - kochanki/obiektu seksualnego z rolą matki/gospodyni domowej Męska rola: - osoby pracującej zawodowo i realizującej się poza domem z rolami rodzinnymi (męża, ojca) - osoby identyfikującej się ze stereotypowym pojmowaniem męskości z niektórymi rolami zawodowymi (nauczyciel, terapeuta, pielęgniarz, artysta itp.), stanowiskami (praca na stanowiskach pozbawionych władzy), rolą obywatela PSYCHOLOGICZNA TRUDNOŚĆ ROLI rodzajowej ograniczenia w rozwoju i samorealizacji kobiet i mężczyzn wewnętrzne konflikty w przypadku nieprzystawania osobowości do stereotypów płciowych problemy z poczuciem własnej wartości

8 INDYWIDUALNA KONCEPCJA ROLI PŁCIOWEJ/RODZAJOWEJ - obraz siebie jako kobiety lub mężczyzny, określony zgodnie z własnymi potrzebami, wartościami, predyspozycjami, sytuacją życiową, jaki jednostka tworzy, nadając własne znaczenie temu, czym jest kobiecość i męskość i jakie oczekiwania należy wysuwać pod adresem przedstawicieli obu płci. Z koncepcji roli wynikają praktyczne wskazówki co do zachowania się (jako kobiety/mężczyzny) w określonych sytuacjach i kontekstach społecznych. Z drugiej strony, tworząc indywidualną koncepcję roli, jednostka zwykle uwzględnia pewien margines swobody, jaki społeczeństwo daje ludziom, formułując swoje oczekiwania wobec wykonawców roli, a nawet może przeciwstawić się powszechnie akceptowanym stereotypom. Pełniąc rolę rodzajową zgodnie z indywidualną koncepcją, jednostka integruje wszystkie trzy wymiary roli: normatywny, subiektywny i behawioralny, tworząc niepowtarzalny, specyficzny dla konkretnej osoby wzorzec funkcjonowania jako mężczyzny lub kobiety. UWARUNKOWANIA PODMIOTOWE WPŁYWAJĄCE NA TWORZENIE INDYWIDU- ALNEJ KONCEPCJI ROLI (ORAZ NA ROLĘ PEŁNIONĄ) potrzeby, temperament, wartości, postawy (m.in. konserwatyzm/postępowość), zdolności, zainteresowania, poziom religijności itp. płeć psychologiczna (tożsamość rodzajowa) skrypty psychologiczne/uwewnętrznione przekazy rodzinne dot. kobiecych i męskich ról/własnego przeznaczenia wiedza (lub jej brak) na temat systemu ról rodzajowych i przekonania dotyczące podłoża różnic płciowych (natura vs kultura) pozycja społeczna stadium rozwoju roli rodzajowej UWARUNKOWANIA ŚRODOWISKOWE: wartości i normy społeczne w mikrosystemie możliwości/ograniczenia w realizacji różnorodnych wzorców uwarunkowane społecznie i politycznie CZYNNIKI SYTUACYJNE aktualna sytuacja życiowa (etap rozwojowy, obowiązki wynikające z realizacji różnych ról, sytuacja materialna i możliwości jej zmiany, stan zdrowia, itp.) UWARUNKOWANIA INTERPERSONALNE wpływ osób bliskich (model relacji, zaangażowanie emocjonalne w związek; wsparcie społeczne lub brak wsparcia itp.)

9