Trudne zachowania, czy trudne dziecko?

Transkrypt

1 Trudne zachowania, czy trudne dziecko? W procesie wychowania i edukacji borykamy się z wieloma problemami. My nauczyciele narzekamy na brak motywacji uczniów do nauki, na agresję z ich strony, na niekulturalne zachowanie, na przemoc we wzajemnych stosunkach, egocentryzm i brak wrażliwości. Zastanawiamy się często co jest przyczyną pogłębiania się tych problemów? Co zmieniło się w ciągu ostatnich kilkunastu lat, że skala wymienionych zjawisk narasta? W odpowiedzi na te pytania wskazujemy najczęściej na: ekspansję konsumpcjonizmu, sytuację na rynku pracy, słaby kontakt dzieci ze zmęczonymi rodzicami, docierający do nas model niezdrowej rywalizacji tzw. wyścig szczurów, przemoc pokazywaną w mediach, uzależnienia od gier komputerowych, itp. To wszystko oczywiście ma wpływ na kształtowanie osobowości dziecka, ale główną przyczyną problemów wychowawczych jest nieumiejętność odczytywania własnych i cudzych emocji oraz niezdolność radzenia sobie z nimi. Słuszne jest stwierdzenie Chameraine Liebertz, że niezbędnym elementem inteligentnego życia jest dostrzeganie świata uczuć i panowanie nad nim. Nie jest to umiejętność łatwa, pracujemy nad nią także w dorosłym życiu, to ona pozwala nam pokonywać wiele trudności. Zadając sobie pytanie: Kim jest trudne dziecko, trudny uczeń? Bez wahania odpowiemy: Uczeń trudny to ten, który nie potrafi sprostać wymaganiom, doświadcza porażek i odsuwa się od szkoły. Sprawia problemy innym, ale ma również problemy ze sobą. Wymaga od nauczyciela i rodziców więcej uwagi. Czy takie przypięcie dziecku etykiety uczeń trudny nie pociąga za sobą pewnych niebezpieczeństw? Zwłaszcza w odniesieniu do dzieci w młodszym wieku szkolnym trzeba być ostrożnym i nie generalizować. To, że dziecko przeszkadza na zajęciach, nie przygotowuje się do nich, reaguje nieadekwatnie do sytuacji wskazuje na to, że trudne problemowe jest jego zachowanie, ponieważ wykracza poza przyjęte normy, ale nie ono samo jako osoba. Często dzieci negatywnym zachowaniem próbują zwrócić naszą uwagę na poważne problemy, które przeżywają, na deprywację swoich potrzeb w środowisku w którym żyją. Szukając odpowiedzi na trudne pytanie: jak skutecznie radzić sobie z niepożądanymi zachowaniami uczniów, należy rozpocząć od rozpoznania przyczyn i uwarunkowań jakie im towarzyszą. Zaburzenia funkcjonowania uczniów mogą być uwarunkowane według D.J. Flannery przez takie czynniki środowiska rodzinnego i szkolnego, jak: Potwierdzone w wywiadzie ryzyko okołoporodowe oraz cechy temperamentalne: objawiają się impulsywnością, nadaktywnościa, słabą 1

2 samokontrolą, rozproszeniem uwagi, małą plastycznością i łatwym popadaniem we frustrację. Ograniczona inteligencja dziecka, szczególnie w obszarze werbalnym: wiąże się z niskimi osiągnięciami szkolnymi, słabą zdolnością poznawania relacji międzyludzkich oraz małą zdolnością rozwiązywania problemów i z deficytami innych umiejętności społecznych. Błędy wychowawcze rodziców popełniane we wczesnym okresie rozwojowym dziecka: przyzwolenie na atak, a nawet prowokowanie agresji (mały agresor jest zabawny), brak wytyczonych granic dla zachowań dziecka lub, w przypadku wyrażania dezaprobaty, brak odwoływania się do wartości i norm społecznych, wczesne utrwalenie zachowań agresywnych i antyspołecznych. Poważna dysfunkcja rodziny: uzależnienie jednego lub obojga rodziców, przewlekłe choroby (zwłaszcza psychiczne), działania kryminalne rodziców związane z zaniedbywaniem i odrzuceniem dziecka. Doświadczanie przemocy w bliskim środowisku: ze strony rówieśników lub personelu szkoły, sąsiadów; obserwacja aktów przemocy w szkole czy na osiedlu, a w konsekwencji stały wzrost poczucia zagrożenia. Ekspozycja agresji i przemocy w mediach: dziecko nabiera przekonania, że zachowania agresywne i akty przemocy są powszechnie akceptowaną normą, na którą istnieje społeczne przyzwolenie i wola współzawodnictwa w zachowaniach agresywnych. Mówiąc o zakłóceniach zachowania musimy też wziąć pod uwagę dzieci z zespołem ADHD. Klasyfikacja zaburzeń zachowania wg kryteriów DSM IV dzieli je na dwa typy: typ dziecięcy i typ adolescencyjny. Określa stopień ich nasilenia, wyróżniając: łagodne zaburzenia zachowania, umiarkowane zaburzenia zachowania, ciężkie zaburzenia zachowania (T. Wolańczyk, 1999). Kryteriami przydatnymi do wstępnego diagnozowania zaburzonego zachowania są między innymi: - wybuchy złości, kłótnie z dorosłymi, - odrzucanie wymagań, - oskarżanie innych osób za własne pomyłki, - złośliwość i mściwość, - kłamstwo, - agresja słowna i fizyczna, - niszczenie własności innych, - kradzieże. 2

3 Najwięcej kłopotów przysparzają nam zachowania agresywne dzieci. Musimy zdawać sobie sprawę z tego, że sama szkoła może mieć charakter agresogenny. Na obszary występowania agresji i przemocy w szkole podstawowej mają wpływ liczne czynniki, do których B. Kosek-Nita i A. Nawrot zaliczają czynniki związane z samą instytucją i organizacją szkoły, typu: hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwość, czas spędzany głównie w sposób ukierunkowany, zbyt wiele sytuacji bez możliwości wyboru, wycofania się z pracy, anonimowość uczniów i nauczycieli ( w dużych szkołach). Czynniki związane z procesem nauczania: zbyt dużo wymagań bez uwzględnienia możliwości uczniów, brak doceniania i podkreślania wyników i postępów uczniów, skupienie na negatywach, niesprawiedliwość w traktowaniu i ocenianiu uczniów. Czasami występuje również: brak spójnej relacji nauczycieli na agresywne zachowanie i akty przemocy w szkole, brak jasnych reguł życia szkolnego, brak konsekwencji i zgodności nauczycieli w egzekwowaniu przyjętych norm, brak poczucia współodpowiedzialności u uczniów za życie szkoły. Praca z dzieckiem przejawiającym trudności w zachowaniu powinna polegać nie tylko na eliminowaniu zachowań niepożądanych, ale także na tworzeniu pozytywnych doświadczeń emocjonalnych. Doświadczeń, które zmodyfikują nieprawidłowe przekonania dziecka o świecie i sobie samym. Efektywna praca wychowawcza jest niemożliwa bez udziału rodziców. Możemy więc podsunąć im kilka praktycznych rad dotyczących wspomagania rozwoju inteligencji emocjonalnej u dzieci. Rady dla rodziców i wychowawców dzieci: Nie utrwalaj i nie nagradzaj zachowań, które świadczą o niedostatecznym rozwoju emocjonalnym (nie reaguj na dąsanie się, napady złości, wymuszanie nie kupuj dziecku czegoś wbrew sobie, powstydzisz się jego reakcji w sklepie na twoją odmowę; jeśli dziecko skarży się na inne dziecko w szkole, nie pochwalaj tego, ale pomyślcie wspólnie, co można zrobić, by zmienić tę sytuację). Często rozmawiaj o uczuciach (zadawaj pytania: Co czujesz? Jak sądzisz, co czuje druga osoba? młodszemu dziecku zaproponuj, niech narysuje to, co czuje, ucz słów określających stany emocjonalne, mów o swojej radości, złości, smutku). Nie myl radzenia sobie z uczuciami z ich wypieraniem przez dzieci (wypieranie to jeden z mechanizmów obronnych pojawiający się w trudnej dla nas sytuacji, świadczy o nieprawidłowościach, radzenie sobie z uczuciami to umiejętność rozpoznawania uczuć i ich odpowiedniego wyrażania). Pamiętaj: emocjom nigdy nie należy zaprzeczać! Akceptuj uczucia, słuchaj bardzo uważnie zamiast słuchać 3

4 jednym uchem, akceptuj uczucia słowami: Mmm, rozumiem, chyba jesteś smutny, to musiało być przykre. Nigdy, nawet w najlepszej wierze, nie mów: Nieładnie wyglądasz jak się złościsz, nie bądź smutny, to głupstwo, nie płacz. Ucz, jak radzić sobie z porażką (pomóż przeanalizować niepowodzenie, pomyślcie razem, co można zrobić następnym razem, by uniknąć porażki, kto może w tym pomóc, czego dziecko dowiedziało się z popełnionych błędów). Ucz słuchania. Pokazuj dziecku, co to znaczy aktywne słuchanie, ucz, że dobra rozmowa wymaga skupienia, dopytywania, czasu. Pokazuj różne punkty widzenia patrzenie na świat oczami innych jest jedną z cech wysokiej inteligencji emocjonalnej. Dobrym ćwiczeniem, na przykład w razie konfliktu między dziećmi, jest pytanie co czułbyś i myślał, gdybyś był Jackiem, Asią, a nie sobą? Dziel się swoimi uczuciami. Jeśli płaczesz przy dziecku, nigdy nie zaprzeczaj, bojąc się przyznać do łez, gdy dziecko pyta, czy coś się stało, lepiej powiedzieć: Tak, jestem smutna, jest mi przykro, zamiast: Nic się nie stało ; jak najczęściej mów o swoich uczuciach jestem wesoły, złości mnie to, zawstydziłem się. Opisuj zachowanie i jego skutki, oddzielaj sprawcę od czynu. Okłamałeś mnie, trudno będzie mi teraz ci zaufać zamiast zdania Jesteś kłamcą ; Źle zrobiłeś zamiast Jesteś głupi. Ucz, że niewypowiedziane emocje są źródłem konfliktów. Niech dziecko wie, że czasami trudno odkryć czyjeś uczucia i można się pomylić, pokazuj, że nagromadzona złość przeciwko koledze może skończyć się agresją. Chwal jak najczęściej, średnio dziecko słyszy około 50 negatywnych uwag dziennie nie rób, nie wolno, zostaw itp., a tylko pięć uwag pozytywnych. Chwalenie ma magiczna moc, bo jest dla dziecka komunikatem, co zrobiło dobrze, co warto powtarzać. Najlepiej opisz, za co dziecko zasłużyło na pochwałę. Ocena typu: Ale jesteś zdolny ma mniejszą siłę sprawczą. Podkreślaj konsekwencje wynikające z dobrego i złego postępowania dziecka, unikaj natomiast stosowania kar. Kiedy dziecko widzi konsekwencje swojego postępowania, łatwiej mu zrozumieć, że to ono kieruje swoim życiem. Jeśli zaś spotyka się tylko z karą, uczy się, że to dorośli kontrolują sytuację i podejmują decyzje. Opracowała Ewa Tkacz na podstawie artykułów: Sposób na trudnego Alcybiadesa Z. Taraszkiewicz, Obszary występowania agresji 4

5 w klasach I-III J. Kochelak, Dziecko agresywne w szkole i /czy poza nią B. Jachimczak, Jak rozwijać inteligencję emocjonalną u dzieci? I. Chądrzyńskiej oraz książki J. Ranschburga Lęk, gniew, agresja. 5