TWORZENIE I PODZIAŁ DOCHODU NARODOWEGO

Transkrypt

1 TWORZENIE I PODZIAŁ DOCHODU NARODOWEGO 1. RACHUNKI NARODOWE Produkcja globalna przedsiębiorstwa - wartość produkcji wytworzonej w danym okresie (np. roku) w przedsiębiorstwie, przy czym:. produkcja globalna zużycie pośrednie (wartość przeniesiona) + wartość dodana Produkt globalny gospodarki narodowej jest agregatem, równa się sumie produkcji globalnych poszczególnych działów gospodarki narodowej. Produkcja globalna każdego z działów równa się sumie produkcji globalnych wchodzących w jego skład gałęzi, zaś produkcja globalna każdej z gałęzi równa się sumie produkcji globalnych wchodzących w jej skład przedsiębiorstw. Tak więc, produkt globalny gospodarki jest równy sumie produkcji globalnych wszystkich przedsiębiorstw działających w gospodarce narodowej. Na wartość produkcji globalnej składa się wartość zużycia pośredniego i wartość produkcji dodanej. Zużycie pośrednie - wartość nakładów rzeczowych na cele bieżącej produkcji (tych nakładów, które ulegają całkowitemu zużyciu w procesie produkcji), a więc surowców, energii, materiałów, półfabrykatów Wartość dodana - stanowi różnicę między wartością produkcji globalnej a wartością zużycia pośredniego. Obejmuje wynagrodzenia oraz nadwyżkę ekonomiczną (odpowiednio wraz z amortyzacją lub bez): wartość dodana brutto - wraz z amortyzacją wartość dodana netto - bez amortyzacji Produkt krajowy brutto jest również agregatem, równa się sumie wartości dodanych brutto wszystkich przedsiębiorstw działających w gospodarce narodowej. Uwaga: Kategoria PKB pozwala uniknąć dublowania w naliczaniu zużycia pośredniego w gospodarce narodowej.

2 Rozróżnienie: dobra finalne dobra pośrednie Dobra finalne - dobra sprzedawane ostatecznym odbiorcom. Są to: dobra inwestycyjne, dobra konsumpcyjne, dobra przeznaczone na eksport, dobra przeznaczone na przyrost zapasów i rezerw. Dobra pośrednie - dobra sprzedawane innym przedsiębiorstwom, które zużywają je w procesie produkcji w celu wytworzenia innych dóbr (pośrednich lub finalnych). Są to: surowce, energia, materiały, półprodukty. 2. PRZEPŁYWY MIĘDZYGAŁĘZIOWE Model przepływów międzygałęziowych, znany również pod nazwą modelu Input- Output lub modelu Leontiefa Wassily Leontief: Struktura gospodarki narodowej Nagroda Nobla (1973) Model ten wykorzystywany jest do badań nad strukturą gospodarki narodowej. Przedmiotem analizy są powiązania technologiczne w gospodarce. Podstawowe założenie modelu Leontiefa: gałąź wytwarza jeden homogeniczny produkt stosując jedną technologię produkcji produkt gałąź technologia Numer gałęzi Produkcja globalna gałęzi Schemat tablicy przepływów międzygałęziowych Leontiefa Przepływy międzygałęziowe numer gałęzi j... n Produkcja finalna (końcowa) 1 X 1 X 11 X X 1j... X 1n Y 1 2 X 2 X 21 X X 2j... X 2n Y i X i X i1 X i2... X ij... X in Y i n X n X n1 X n2... X nj... X nn Y n

3 Analiza w wierszu: gałęzi dokąd? - kierunki rozdysponowania produkcji danej Analiza w kolumnie: skąd? - technologia produkcji stosowana w danej gałęzi (struktura kosztów materiałowych), jakie surowce i półprodukty oraz w jakiej ilości są zużywane w procesie produkcji, skąd (z jakich gałęzi) pochodzą wykorzystywane w produkcji materiały? Bilans przepływów międzygałęziowych (w wierszach): X X + Y, i 1,..., n i n j 1 i j i gdzie: X a X + Y, i 1,..., n i n j 1 i j j i współczynnik a ij oznacza jednostkowy nakład produktów i na produkcję gałęzi j (zużycie produktów i niezbędne do wytworzenia jednostki produkcji w gałęzi j). W zapisie macierzowym: X A X + Y X 1 X 2... X n a11 a21... an1 a a a n a1 n a 2n... ann X 1 X 2... X n + Y1 Y2... Yn gdzie: A [ a ij ] - macierz współczynników techniczno-ekonomicznych (macierz współczynników Input-Output); X, Y - wektory produkcji globalnej i finalnej.

4 3. ZALEŻNOŚCI MIĘDZY PRODUKCJĄ GLOBALNĄ, FINALNĄ I DODANĄ Numer gałęzi Bilans gospodarki narodowej Razem Produkcja finalna Przepływy międzyg. zużycie Prod. numer gałęzi Kons. Inw. pośred. finalna n C I Z Y Prod. Globalna X 1 X 11 X X 1n Z 1 C 1 I 1 Y 1 X 1 2 X 21 X X 2n Z 2 C 2 I 2 Y 2 X n X n1 X n2... X nn Z n C n I n Y n X n Razem koszty materiałowe M 1 M 2... M n MZ C I YC+I X Koszty osobowe W 1 W 2... W n W Nadwyżka brutto N 1 N 2... N n N Wartość dodana D 1 D 2... D n DW+N DY Prod. globalna X 1 X 2... X n X X Analiza tablicy przepływów międzygałęziowych w kolumnie ( j ): produkcja globalna gałęzi koszty materiałowe gałęzi + produkcja dodana gałęzi: n X j M j + D j X i j + D j j 1,..., n i 1 produkcja dodana gałęzi produkcja globalna gałęzi - koszty materiałowe gałęzi: D j X j M j X j X i j j 1,..., n Analiza tablicy przepływów międzygałęziowych w wierszu ( i ): n i 1 produkcja globalna gałęzi zużycie produktów tej gałęzi na bieżące cele produkcyjne w całej gospodarce + produkcja finalna gałęzi:

5 n X i Z i + Yi X i j + Yi i 1,..., n j 1 produkcja finalna gałęzi produkcja globalna gałęzi - zużycie produktów tej gałęzi na bieżące cele produkcyjne w całej gospodarce: Y X Z X X i 1,..., n i i i i i j j 1 n Obliczamy sumę produkcji dodanych w poszczególnych gałęziach (w całej gospodarce): n D D X X n j j j 1 j 1 j 1 i 1 Obliczamy sumę produkcji finalnych poszczególnych gałęzi (w całej gospodarce): n n Y Y X X i i i 1 i 1 i 1 j 1 n n n n i j i j Tak więc: D Y Wniosek: Produkcja finalna i dodana: na poziomie gałęzi - różnią się na poziomie całej gospodarki narodowej - są sobie równe Na poziomie agregatów całej gospodarki narodowej spełnione są dwa warunki: produkcja globalna zużycie pośrednie + produkcja dodana produkcja globalna zużycie pośrednie + produkcja finalna

6 4. RUCH OKRĘŻNY. PIERWOTNY, WTÓRNY I OSTATECZNY PODZIAŁ DOCHODU NARODOWEGO. Ruch okrężny w warunkach uproszczonych: gospodarka zamknięta (nie uwzględniamy wymiany z zagranicą) w rozważaniach nie uwzględniamy roli państwa Wydatki gospodarstw domowych na dobra i usługi Dobra i usługi dla gospodarstw domowych Wydatki na inwestycje Dobra kapitałowe dla I przedsiębiorstw Przedsiębiorstwa Oszczędności S Gospodarstwa domowe Usługi czynników produkcji Dochody czynników produkcji strumienie rzeczowe strumienie pieniężne Trzy sposoby pomiaru produktu krajowego brutto (Y): z punktu widzenia podaży (wartość wytworzonej produkcji dóbr i usług) z punktu widzenia dochodów (dochody czynników produkcji reprezentujące wartość dostarczonych przez nie usług) z punktu widzenia popytu (wartość wydatków na dobra i usługi)

7 Z punktu widzenia analizy dochodów: Y C + S Z punktu widzenia analizy wydatków: Y C + I Tak więc: S I (dotyczy wielkości ex post, a nie ex ante) gdzie: C - konsumpcja, S - oszczędności, I - inwestycje Uwzględnienie państwa w ruchu okrężnym I C + I + G C G T e C + I + G - T e S Gospodarstwa domowe Państwo Przedsiębiorstwa Y + B - T d B T d Y Z punktu widzenia analizy dochodów: Z punktu widzenia analizy wydatków: Y + B - T d C + S Y C + I + G - T e

8 gdzie: T e - podatki pośrednie, T d - podatki bezpośrednie, B - transfery, G - pozostałe wydatki budżetu państwa (na działalność sektora publicznego) Tak więc: Y C + S - B + T d C + I + G - T e I + G + B S + T e + T d suma dopływów suma wypływów ( I - S ) + [ ( G + B ) - ( T e + T d ) ] 0 G + B T e + T d - wydatki budżetu państwa, - przychody budżetu państwa, ( G + B ) - ( T e + T d ) - deficyt budżetowy państwa Uwzględnienie handlu zagranicznego w ruchu okrężnym Z punktu widzenia analizy dochodów: Z punktu widzenia analizy wydatków: Y + B - T d C + S Y C + I + G + ( Ex - Im ) - T e Ponieważ eksport jest dodatkowym składnikiem popytu oraz ponieważ powinniśmy uwzględniać tylko popyt konsumpcyjny, inwestycyjny i popyt państwa na dobra wytworzone w kraju: Y C kr + I h + G h + Ex - T e ( C - C im ) + ( I - I im ) + ( G - G im ) + Ex - T e C + I + G + ( Ex - Im ) - T e gdzie: Ex - eksport Im - import ( Ex - Im ) - saldo handlu zagranicznego (eksport netto)

9 Tak więc eksport jest dopływem, a import odpływem z ruchu okrężnego wydatków. Y C + S - B + T d C + I + G + ( Ex - Im ) - T e I + G + B + Ex S + T e + T d + Imp suma dopływów suma wypływów Całkowite odpływy są równe całkowitym dopływom do obiegu pieniężnego w gospodarce. ( I - S ) + [ ( G + B ) - ( T e + T d ) ] + ( Ex - Im ) 0 system naczyń połączonych 5. RÓŻNE KATEGORIE PRODUKTU I DOCHODU NARODOWEGO dochód netto z włas. zagr. podatki pośrednie Ex - Im amortyzacja G I C PKB produkt krajowy brutto w cenach rynkowych PNB produkt narodowy brutto w cenach rynkowych PNB produkt narodowy brutto w cenach czynników produkcji PNN produkt narodowy netto w cenach czynników produkcji DN dochód narodowy dochody z czynszów zyski dochody z pracy na wł. rachunek płace Dochód narodowy łącznym dochodom czynników produkcji. Są to: dochody z tytułu czynszów (Doch 1) zyski (Doch 2) dochody z pracy na własny rachunek (Doch 3) wynagrodzenia (Doch 4)

10 Dochód narodowy produkt narodowy netto w cenach czynników produkcji DN liczony od strony dochodów i od strony wydatków powinien dać te same wyniki. dochód narodowy liczony od strony dochodów DN Doch 1 + Doch 2 + Doch 3 + Doch 4 PNN (c.czyn.prod.) PNB(c.czyn.prod.) - amortyzacja PNB (c.rynk.) - podatki pośrednie - amortyzacja PKB (c.rynk.) + dochód netto z tytułu własności za granicą - podatki pośrednie - amortyzacja C + I + G + ( Ex - Im ) + dochód netto z tytułu własności za granicą - podatki pośrednie - amortyzacja dochód narodowy liczony od strony wydatków PKB ( produkt krajowy brutto) - jest miarą produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem PNB ( produkt narodowy brutto) - jest miarą produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze będące własnością obywateli danego kraju, niezależnie od tego, na czyim terytorium są zlokalizowane Obie kategorie (PKB i PNB) są miernikami produkcji dodanej (czystej). Odzwierciedlają wartość nowo wytworzonych dóbr i usług w gospodarce narodowej, wartość produkcji globalnej po odliczeniu zużycia pośredniego na jej wytworzenie. PNB PKB + dochód netto z tytułu własności za granicą PKB najczęściej ujmowany jest w cenach rynkowych: PKB (popyt globalny) C + I + G + (Ex - Im)

11 6. ZNACZENIE I WYKORZYSTANIE RACHUNKÓW NARODOWYCH Rachunki narodowe służą między innymi do: prowadzenia polityki ekonomicznej państwa; niezbędne są informacje na temat stanu gospodarki danego kraju i jej dynamiki, w tym: wielkość i struktura PKB analiza wzrostu gospodarczego ( PKB realny lub PNB realny) porównań międzynarodowych dotyczących przeciętnej stopy życiowej w poszczególnych krajach (PNB per capita) Mankamenty kategorii dochodu narodowego jako miernika dobrobytu społecznego Dochód narodowy nie uwzględnia między innymi: efektów zewnętrznych (nie będących przedmiotem transakcji rynkowych), np. usług wykonywanych nieodpłatnie, (paradoks gospodyni domowej), degradacji środowiska naturalnego niektórych aspektów dobrobytu takich, jak np. czas wolny szarej strefy Wady typowe dla miernika o charakterze agregatu, np. nie uwzględnia nierównomierności w podziale dochodu narodowego, nie wartościuje jego poszczególnych składników - jednakowo traktuje produkcję broni, alkoholu, jak i produkcję leków, żywności. 7. DOCHÓD NARODOWY W UJĘCIU NOMINALNYM I REALNYM. DEFLATOR DOCHODU NARODOWEGO. PKB w ujęciu nominalnym - PKB w cenach bieżących PKB w ujęciu realnym - PKB w cenach stałych z roku bazowego

12 Deflator PKB - stosunek PKB w ujęciu nominalnym do PKB w ujęciu realnym, wyrażony w postaci wskaźnika: deflator PKB PKB PKB nominalny realny 100% Deflator PKB jest więc przeciętnym wskaźnikiem cen wszystkich dóbr wchodzących w skład PKB Uwaga: miernikiem inflacji nie jest deflator PKB, lecz roczna stopa wzrostu cen konsumpcyjnych, wyrażona w procentach: stopa inflacji w roku t CPIt CPI CPI t 1 t 1 100% gdzie: CPI t - wskaźnik cen konsumpcyjnych w roku t 8. Rachunki narodowe - podstawowe dane statystyczne dla Polski (materiały dodatkowe) 9. Porównanie PNB per capita w różnych krajach świata (materiały dodatkowe)

13 ZADANIA, PRZYKŁADY Zadanie 1 Pewna gospodarka składa się z czterech gałęzi. Oto tablica przepływów międzygałęziowych w tej gospodarce: Gałąź Mając daną produkcję globalną, oblicz produkcję końcową i produkcję dodaną w poszczególnych gałęziach: gałąź 1 gałąź 2 gałąź 3 gałąź 4 Produkcja globalna Produkcja końcowa Produkcja dodana razem gospodarka narodowa Oblicz produkcję globalną, zużycie pośrednie, produkcję końcową i dodaną w całej gospodarce narodowej. Wpisz wyniki do poniższej tabeli. Produkcja globalna Zużycie pośrednie Produkcja końcowa Produkcja dodana

14 Zadanie 2 Dochód narodowy nominalny w 1990r. wynosił 2000 jednostek pieniężnych, a w 2000r jednostek pieniężnych. O ile (procentowo) wzrosły ceny, jeśli dochód realny wzrósł w tym czasie do wysokości 2500 jednostek pieniężnych? Zadanie 3 Dochód narodowy w cenach bieżących wyniósł w 2000r. 100 jednostek pieniężnych i do 2002r. wzrósł realnie o 10%. Ile wynosił realny (w cenach stałych 2000r.), a ile nominalny dochód narodowy w 2002r., jeśli deflator dochodu narodowego wynosił 120%? Zadanie 4 Produkt krajowy brutto Wielkiej Brytanii, liczony w cenach rynkowych z 1985r., wyniósł mln w 1987r. i mln w 1988r. Liczony w bieżących cenach rynkowych wyniósł mln w 1985r., mln w 1986r. i mln w 1988r. Deflator PKB wyniósł 103,5 w 1986r. i 108,5 w 1987r. Oblicz roczne stopy wzrostu realnego i nominalnego PKB oraz roczne wskaźniki cen dla lat (rok poprzedni100). Zadanie 5 Które z powyższych tożsamości są prawdziwe, a które fałszywe: a) I + G + ( Ex - Im ) S + Tn b) I + S + G - Tn ( Ex - Im ) c) Tn I + G +( Ex - Im ) - S d) G + Ex S+ T - I + Im gdzie: I inwestycje, C konsumpcja, G - wydatki budżetowe państwa na zakup produktów i usług, Ex eksport, Im import, T - podatki T Te + Td B - transfery budżetowe Tn - podatki netto Tn T - B

15 Zadanie 6 Poniższe zestawienie zawiera dane ilustrujące sytuację gospodarcza pewnego kraju w dwóch kolejnych latach: Rok Ludność Dochód narodowy Wskaźnik cen 1 10,0 mln 500 mln ,5 mln 550 mln 110 Które stwierdzenie prawidłowo wyraża zmiany przedstawione w zestawieniu? a) Realny dochód narodowy obniżył się. b) Realny dochód narodowy wzrósł. c) Realny dochód narodowy per capita obniżył się. d) Realny dochód narodowy na jednego mieszkańca pozostał nie zmieniony. e) Realny dochód narodowy per capita wzrósł. Zadanie 7 Poniższe zestawienie zawiera dane o wydatkach krajowych i dochodzie narodowym pewnego kraju w trzech kolejnych latach: Pozycje Rok 1 Rok 2 Rok 3 Dochód narodowy Wydatki państwa Wydatki prywatne na spożycie Inwestycje Saldo handlu zagranicznego W pewnym okresie w gospodarce wystąpił deficyt handlu zagranicznego W którym? Wskaż prawidłową odpowiedź. a) w roku 1, 2 i 3 b) w roku 1 i 2 c) w roku 2 i 3 d) tylko w roku 1

16 Zadanie 8 Przyjmijmy, że powierzchnia koła przedstawia PKB, a części oznaczają odpowiednio: I - dobra i usługi inwestycyjne Ex - dobra i usługi eksportowane G - dobra i usługi nabywane przez państwo? I G Ex Co przedstawia nie oznaczona część koła? Wskaż prawidłową odpowiedź. a) spożycie prywatne dóbr i usług b) spożycie prywatne minus import c) spożycie prywatne minus amortyzacja Zadanie 9 Poniższe zestawienie zawiera wybrane dane z rachunków narodowych Wielkiej Brytanii w 1988r. Dane podane są w mld. Oblicz: a) PKB w cenach rynkowych b) PNN w cenach rynkowych c) PNN w cenach czynników produkcji d) PKB w cenach czynników produkcji e) dochód narodowy PNB w cenach rynkowych 469,6 Podatki od towarów i usług 75,0 Amortyzacja 54,8 Dochody netto z własności za granicą 5,6 Subsydia państwowe (dotacje) do produktów 5,9

17 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 1 EKONOMIA KEYNESOWSKA 1. FUNKCJA KONSUMPCJI Funkcja konsumpcji - wyraża zależność wielkości konsumpcji od poziomu dyspozycyjnych dochodów ludności C a + c Y C - planowane wydatki na konsumpcję a - autonomiczny poziom konsumpcji, niezależny od poziomu dyspozycyjnych dochodów ludności Y - dyspozycyjne dochody ludności c - krańcowa skłonność do konsumpcji c C Y Interpretacja współczynnika krańcowej skłonności do konsumpcji c: Oznacza o ile konsument jest skłonny zwiększyć konsumpcję w wyniku wzrostu swoich dochodów dyspozycyjnych o jednostkę 2. FUNKCJA OSZCZĘDNOŚCI Konsument część swoich dochodów przeznacza na wydatki konsumpcyjne, natomiast pozostałą część dochodów oszczędza. Funkcja oszczędności jest sformułowana analogicznie jak funkcja konsumpcji i wyraża zależność wielkości oszczędności od poziomu dyspozycyjnych dochodów ludności. S Y - C Y - a - c Y - a + ( 1 - c ) Y - a + s Y krańcowa skłonność do oszczędzania s 1 - c

18 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 2 Interpretacja współczynnika krańcowej skłonności do oszczędzania s: s S Y Oznacza o ile konsument jest skłonny zwiększyć oszczędności w wyniku wzrostu swoich dochodów dyspozycyjnych o jednostkę Zależność konsumpcji i oszczędności od dochodów dyspozycyjnych C C Y N dezoszczędności P C oszczędności M 45 o 0 Y* Y 1 Y Dla dochodów Y Y* Dla dochodów Y > Y* oszczędności S 0, konsumpcja C Y oszczędności S > 0, konsumpcja C < Y ( np. dla dochodów Y Y 1 oszczędności S NP, konsumpcja C PY 1 ) Dla dochodów Y < Y* oszczędności S < 0, konsumpcja C > Y Poziom dochodu Y* można wiązać z pewnym utrwalonym wzorcem konsumpcji przyzwyczajenia, styl życia, etc.) i częściowo z tzw. minimum socjalnym.

19 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 3 3. RÓWNOWAGA W UJĘCIU KEYNESA: między popytem globalnym i podażą globalną między inwestycjami i oszczędnościami Założenia upraszczające: gospodarka zamknięta nie uwzględniamy budżetu państwa inwestycje mają charakter autonomiczny (nie zależą od wytwarzanego dochodu narodowego) niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych Tak więc analizujemy tylko dwa podstawowe składniki popytu globalnego: konsumpcję inwestycje Równowaga między popytem globalnym a podażą globalną ( Y d Y s ) Y d E Y d Y s Y d C + I C I 45 o 0 Y* Y max Y s

20 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 4 Poszukujemy takiego poziomu dochodu narodowego Y*, przy którym występuje równowaga między popytem globalnym ( Y d ) i podażą ( Y s ), bądź, co jest równoważne, gdy występuje równowaga między inwestycjami i oszczędnościami. podaż globalna popyt globalny oszczędności inwestycje d Y C + I C a + cy s * Y C + I C a + cy * C Y * Y s Y d Y * * Y C I * C Y a + cy * Y * * Y C + I C a + cy * S S I a + ( 1 c ) Y * * a + I Y 1 c * a + I Y 1 c Równowaga między inwestycjami i oszczędnościami ( I S ) I, S S - a + ( 1 - c ) Y luka ekspansywna E luka depresyjna I α 0 Y* Y realny dochód narodowy I S - równowaga ( punkt E ) I > S - nadwyżka inwestycji ex ante nad oszczędnościami; (uruchamiana jest spirala ekspansji - mechanizm mnożnika inwestycyjnego)

21 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 5 I < S - nadwyżka oszczędności nad inwestycjami ex ante; (działa mechanizm depresyjny - mechanizm mnożnika inwestycyjnego) Uwaga: zawsze I ex post S ex post 4. MNOŻNIK INWESTYCYJNY Mnożnik inwestycyjny Keynesa: Y m I Interpretacja mnożnika inwestycyjnego: Oznacza o ile wzrośnie dochód narodowy w wyniku wzrostu inwestycji o jednostkę. Wartość mnożnika inwestycyjnego zależy od krańcowej skłonności do konsumpcji: m 1 1 c 1 s Im wyższa skłonność do konsumpcji (i im niższa skłonność do oszczędzania), tym większa wartość mnożnika inwestycyjnego. Czy oznacza więc to, że im bardziej skłonne do oszczędzania jest społeczeństwo, tym gorsze efekty gospodarcze przynoszą inwestycje? paradoks zapobiegliwości. Uwaga: Keynes zakładał niepełne wykorzystanie istniejących zdolności produkcyjnych. Czy analizując sytuację w krótkim i długim okresie dochodzimy do tych samych czy odmiennych wniosków? Wzrost inwestycji powoduje zwielokrotniony przyrost dochodu narodowego. Np. dla współczynnika krańcowej skłonności do konsumpcji c 0,8 wartość mnożnika jest równa 5, co oznacza, że wzrost wydatków inwestycyjnych np. o 100 mln zł spowoduje wzrost dochodu narodowego o 500 mln zł. Wzór na mnożnik inwestycyjny można wyprowadzić wykorzystując dwie metody: I. analizując zmianę punku równowagi spowodowaną dodatkowymi inwestycjami I II. analizując przebieg w czasie mechanizmu mnożnika inwestycyjnego

22 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 6 Metoda I: Jeśli inwestycje wzrosną o I, gdzie znajdzie się nowy punkt równowagi (E 0 ), jaki będzie nowy poziom dochodu narodowego (Y 1 )? patrz wykres. Równowaga: inwestycje oszczędności ( I S ) I, S S - a + ( 1 - c ) Y E 1 I 1 I E 0 I 0 α 0 Y 0 Y 1 Y realny dochód narodowy I S - równowaga ( punkt E ) Tangens kąta alfa jest równy: 1 c tgα I Y A więc mnożnik inwestycyjny Keynesa jest równy: m Y I 1 1 c

23 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 7 Metoda II: Jak działa mechanizm mnożnika inwestycyjnego? Pierwotnym bodźcem jest przyrost wydatków inwestycyjnych. W wyniku reakcji gospodarki na wzrost inwestycji rozpoczyna się następujący proces kumulacyjny (patrz poniższa tabela): Kolejna chwila Przyrost inwestycji Przyrost wydatków konsumpcyjnych z tytułu rosnących dochodów Przyrost dochodu narodowego t I t C t c Y t -1 Y t I t + C t Pierwotny przyrost dochodu narodowego z tytułu wzrostu inwestycji 0 I 0 I Y 0 I Wtórne przyrosty dochodu narodowego z tytułu wzrostu wydatków konsumpcyjnych 1 C 1 c Y 0 c I Y 1 C 1 c I 2 C 2 c Y 1 c 2 I Y 2 C 2 c 2 I n C n c Y n -1 c n I Y n C n c n I Można więc oszacować skumulowany w czasie przyrost dochodu narodowego: 2 n Y (1 + c + c c +... ) I lim n Jeśli c 0, wówczas n (1+ c + c c n +...) 1 1 c A skumulowany przyrost dochodu narodowego wynosi: Y 1 1 c I m I

24 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 8 W stanie niepełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych wzrost inwestycji poprzez efekty mnożnika prowadzi do wzrostu wydatków konsumpcyjnych i w konsekwencji wywołuje zwielokrotniony wzrost popytu (i podaży, ponieważ w gospodarce istnieją rezerwy niewykorzystanych czynników produkcji). 5. RÓWNOWAGA Z UWZGLĘDNIENIEM BUDŻETU PAŃSTWA - MNOŻNIK ZRÓWNOWAŻONEGO BUDŻETU Poprzednio analizowaliśmy wpływ inwestycji na poziom dochodu narodowego w warunkach niepełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych. Przedmiotem bieżącej analizy będzie wpływ innego składnika popytu globalnego, a mianowicie wydatków budżetu państwa na poziom dochodu narodowego. Warunek równowagi: I + G S + T n I + G ( autonomiczne składniki popytu inwestycje + wydatki budżetowe ) T n T B ( podatki netto podatki - transfery ) stopa podatkowa t n t n Tn Y T B Y I + G Y C C a + cy a + c (1 - t n ) Y gdzie Y - dochód dyspozycyjny Y Y - T n ( 1 - t n ) Y I + G - a + [ 1 - c ( 1 - t n ) ] Y Równowaga z uwzględnieniem budżetu państwa: I + G - a + [ 1 - c ( 1 - t n ) ] Y jest przedstawiona na wykresie.

25 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 9 Równowaga z uwzględnieniem budżetu państwa inwestycje + wydatki budżetowe oszczędności + podatki netto I, G S, T n S + T n - a + [ 1 - c ( 1- t n ) ] Y E 1 luka depresyjna I + G 1 G E 0 I + G 0 luka ekspansywna β 0 Y 0 Y 1 Y realny dochód narodowy Zakładając, że zmianie ulegają tylko wydatki budżetowe ( natomiast I 0 ): 1 c (1 t ) n tgβ G Y zmodyfikowana krańcowa skłonność do konsumpcji: c c 1 t ) ( n Y G 1 c 1 G 1 c m G Mnożnik budżetowy: m 1 1 c 1 1 c (1 t ) n Y G Interpretacja: o ile wzrośnie dochód narodowy w wyniku wzrostu wydatków budżetowych o jednostkę.

26 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 10 Mechanizm mnożnika zrównoważonego budżetu działa tak, że wzrost wydatków państwa, któremu towarzyszy taki sam wzrost podatków, powoduje zwiększenie produkcji. Przyrost popytu Y d G - c T n Ponieważ c < 1 oraz G T n to uzyskujemy Y d G - c G > GŁÓWNE TEZY TEORII KEYNESA Główna myśl teorii mnożnika Keynesa dotyczy wpływu popytu globalnego na poziom dochodu narodowego w warunkach niepełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych w gospodarce. analiza popytowych czynników wzrostu gospodarczego W stanie niepełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych wzrost popytu globalnego poprzez efekty mnożnika prowadzi do wzrostu wydatków konsumpcyjnych i w konsekwencji wywołuje zwielokrotniony wzrost popytu - i podaży, ponieważ w gospodarce istnieją rezerwy niewykorzystanych czynników produkcji. Przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych wzrost popytu globalnego nie może prowadzić do wzrostu realnego dochodu narodowego, ponieważ napotyka ograniczenie zdolności produkcyjnych. Zwiększa się tylko dochód narodowy nominalny (przez wzrost cen). Wzrost popytu globalnego w warunkach pełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych prowadzi do inflacji. Istnieje niedostateczna skłonność do konsumpcji i nadmierna skłonność do oszczędzania (nadmierne oszczędności uruchamiają mechanizm depresyjny) Niezbędny jest interwencjonizm państwowy, który powinien wspomagać nie całkiem doskonałe i niezupełnie niezawodne mechanizmy rynkowe. Celem interwencji jest pozytywne oddziaływanie na koniunkturę gospodarczą. Należy uzupełnić niedostateczne inwestycje prywatne przez inwestycje publiczne finansowane przez budżet państwa (nawet za cenę pewnego zwiększenia deficytu budżetowego). Uruchomiony mechanizm mnożnika wpłynie na wzrost dochodu narodowego i spadek bezrobocia przy stałych lub wolno rosnących cenach. W okresie recesji Keynes postuluje zwiększać wydatki budżetu państwa zarówno na inwestycje publiczne jak i na transfery socjalne powodując tym samym zwiększenie deficytu budżetowego.

27 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 11 ZADANIA, PRZYKŁADY Zadanie 1 Dana jest funkcja konsumpcji: C 8 + 0,7 Y. Przyjęto założenie upraszczające: nie uwzględniamy budżetu państwa i handlu zagranicznego. Inwestycje mają charakter autonomiczny i wynoszą 22 jednostek pieniężnych. a) Narysuj funkcję konsumpcji i popytu globalnego. b) Wyznacz poziom dochodu narodowego, odpowiadający równowadze między popytem globalnym i podażą globalną. Zaznacz punkt równowagi na wykresie. c) Jakie będą procesy dostosowawcze w produkcji, gdy dochód narodowy jest równy: Y30 Y80 Y100 Y120 d) Narysuj funkcję oszczędności e) Wyznacz poziom dochodu narodowego, odpowiadający równowadze między planowanymi inwestycjami i planowanymi oszczędnościami. Zaznacz punkt równowagi na wykresie. Spróbuj wykazać, że są to podejścia równoważne ( w pkt. b) oraz e). Zadanie 2 Bazując na danych z zadania 1, oblicz wartość mnożnika inwestycyjnego. Jak zmieni się położenie punktu równowagi między planowanymi inwestycjami i planowanymi oszczędnościami, jeśli inwestycje w gospodarce wzrosną o 3 jednostki pieniężne? Jaki będzie dochód narodowy w nowych warunkach równowagi? Jaki będzie wzrost dochodu narodowego w wyniku takiego wzrostu inwestycji? Przedstaw tę sytuację graficznie.

28 Wykład 2 Ekonomia keynesowska 12 Zadanie 3 Krańcowa skłonność do konsumpcji c 0,75. Wykorzystując zasadę mnożnika inwestycyjnego, oblicz o ile wzrośnie dochód narodowy, jeśli inwestycje w gospodarce wzrosną o 20 mln zł.? Zadanie 4 Ile wynosi wartość mnożnika inwestycyjnego m, jeśli krańcowa skłonność do konsumpcji wynosi: c 0,9 c 0,8 c 0,7 Ile wynosi wartość mnożnika inwestycyjnego m, jeśli krańcowa skłonność do oszczędności wynosi: s 0,5 s 0,25 s 0,1 Wykorzystując uzyskane wyniki, wyjaśnij na czym polega paradoks zapobiegliwości.

29 Wykład 3 Wzrost i rozwój gospodarczy 1 WZROST I ROZWÓJ GOSPODARCZY. KONIUNKTURA GOSPODARCZA. 1. PROCESY REPRODUKCJI. WZROST I ROZWÓJ GOSPODARCZY. Reprodukcja - proces ciągłego odtwarzania produkcji dóbr materialnych i usług, siły roboczej, a także stosunków ekonomicznych towarzyszących temu procesowi Reprodukcja: prosta zawężona rozszerzona Wzrost gospodarczy - proces powiększania się z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, przede wszystkim zdolności produkcyjnych i produkcji w gospodarce narodowej Rozwój gospodarczy - jest pojęciem szerszym. Uwzględnia nie tylko aspekty ilościowe procesu reprodukcji, ale również czynniki jakościowe, takie jak: zmiany strukturalne w gospodarce (struktura produkcji, zatrudnienia, handlu zagranicznego, itd.) rozwój form własności, przekształcenia własnościowe (np. procesy koncentracji kapitału, procesy prywatyzacji w krajach postkomunistycznych) rozwój instytucji gospodarczych i społecznych (instytucje państwowe i samorządowe, instytucje wspomagające rynki produktu, pracy i pieniądza: rynek produktu giełdy towarowe, organizacje konsumenckie, urząd antymonopolowy, itp. rynek pracy - związki zawodowe, związki pracodawców rynek finansowy banki, giełda papierów wartościowych, towarzystwa ubezpieczeniowe, itp. rozwój rynków (monopolizacja lub liberalizacja rynków) zmiany szeroko pojętego dobrobytu społeczeństwa (określonego nie tylko przez dochód narodowy per capita, ale także przez standard życia, wykształcenie, stan zdrowotny) zmiany w środowisku naturalnym

30 Wykład 3 Wzrost i rozwój gospodarczy 2 2. JAK MIERZYĆ WZROST GOSPODARCZY? r - roczna stopa wzrostu (tempo wzrostu) PKB : r PKB PKB t t 1 100% PKBt PKB PKB t 1 t 1 100% PKB t, PKB t -1 - PKB w roku t oraz w t-1 Uwaga: Do obliczania dynamiki PKB wykorzystuje się dane dotyczące PKB w ujęciu realnym (w cenach stałych) Stopa wzrostu PKB jest wyrażona w procentach: r 100%. 3. CZYNNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO podażowe popytowe (była o nich mowa na wykładzie poświęconym teorii keynesowskiej) Podażowe czynniki wzrostu gospodarczego: ekstensywne - wzrost zasobów (lub nakładów) czynników produkcji, np. wzrost zatrudnienia, przyrost majątku produkcyjnego (inwestycje) intensywne - wzrost intensywności ich wykorzystania, np. wzrost wydajności pracy, wzrost produkcyjności kapitału, wzrost efektywności inwestycji, postęp techniczny Funkcja produkcji: Y f ( kapitał, praca, ziemia, zasoby naturalne, wiedza ) czynniki produkcji Podstawowe podażowe czynniki wzrostu w neoklasycznych funkcjach produkcji: praca kapitał

31 Wykład 3 Wzrost i rozwój gospodarczy 3 Należy uwzględnić nie tylko wielkość zasobu czy nakładu poszczególnych czynników produkcji, ale również ich cechy jakościowe charakteryzujące dany zasób. Np. w przypadku kapitału ludzkiego - wykształcenie, kwalifikacje, doświadczenie zawodowe, motywacje, umiejętności zarządzania kadry menedżerskiej, itp. - czynniki te mają wpływ na wydajność pracy. W przypadku kapitału trwałego - stopień zużycia fizycznego i moralnego, stopień zaawansowania technologicznego (nowoczesności) parku maszynowego, itp. - czynniki te mają wpływ na wydajność kapitału. Podsumowując, na wzrost gospodarczy będą miały wpływ, nie tylko zwiększenie zatrudnienia, ale również rozwój systemu edukacji i poprawa organizacji pracy, nie tylko przyrost środków trwałych poprzez inwestycje, ale również wspieranie postępu technicznego, innowacji w przedsiębiorstwach, rozwój sektora B+R. 4. BARIERY WZROSTU GOSPODARCZEGO Zróżnicowanie wzrostu gospodarczego na świecie Trudności krajów słabo rozwiniętych Bariery wzrostu: Bariera instytucjonalna - zacofane stosunki własności, niedorozwój instytucji o charakterze gospodarczym, nadmierna biurokracja, itp. Bariera strukturalna - przestarzała struktura gospodarki, duży udział rolnictwa i sektora surowcowego - zaszłości kolonialne Bariera siły roboczej - niski poziom wykształcenia i kwalifikacji siły roboczej Bariera technologiczna - niewielki i przestarzały majątek trwały przy braku środków finansowych na inwestycje Bariera surowcowo-żywnościowa (potencjalna groźba wyczerpywania się niektórych surowców, problem żywnościowy zaostrzony przez sytuację demograficzną na świecie) Bariera demograficzna - duża gęstość zaludnienia i wysoki przyrost naturalny, zły stan zdrowotny społeczeństwa (niski poziom higieny, problem głodu i niedożywienia)

32 Wykład 3 Wzrost i rozwój gospodarczy 4 Bariera infrastruktury - niedorozwój infrastruktury technicznej (sieć transportowa, telekomunikacyjna, energetyczna) i społecznej (szkoły, szpitale, etc.). Ponieważ są to inwestycje charakteryzujące się wysoką kapitałochłonnością i długim okresem zwrotu - finansowane są głównie ze środków publicznych, którymi kraje biedne nie dysponują w dostatecznej ilości. Słabo rozwinięty rynek wewnętrzny (gospodarka w znacznym stopniu naturalna) Szeroko rozumiane czynniki społeczne, kulturowe, cywilizacyjne Bariera handlu zagranicznego (bariera przełamywania barier - w krótkim okresie, w długim - może być przyczyną olbrzymiego zadłużenia zagranicznego i związanego z nim kryzysu ) Bariera ekologiczna (ograniczona wydolność środowiska naturalnego, degradacja środowiska - zagrożeniem egzystencji człowieka) 5. CYKL KONIUNKTURALNY Krótkookresowe wahania produkcji wokół jej trendu Wahania koniunkturalne wzrostu gospodarczego Y trend wzrostu 0 A B C D czas

33 Wykład 3 Wzrost i rozwój gospodarczy 5 Fazy cyklu koniunkturalnego: A - ożywienie B - rozkwit ( boom ) C - recesja D - depresja (dno kryzysu ) Faza ożywienia charakteryzuje się optymistycznymi nastrojami wśród inwestorów i przedsiębiorców, rosnącymi nakładami inwestycyjnymi, rosnącą produkcją, rosnącym zatrudnieniem, rosnącymi płacami, rosnącą konsumpcją. Popyt globalny rośnie szybciej niż podaż, towarzyszy temu wzrost cen oraz wzrost popytu na kredyt. Faza recesji - maleją wydatki inwestycyjne, maleje produkcja i zatrudnienie, rośnie bezrobocie, spada popyt konsumpcyjny. Popyt globalny maleje szybciej niż podaż, występuje nadprodukcja, obserwuje się spadek cen. Prawo Okuna - charakteryzuje zależność, jaka występuje w cyklu koniunkturalnym między zmianami produkcji i bezrobocia. Spadkowym tendencjom w produkcji towarzyszy wzrost bezrobocia, natomiast wzrostowi produkcji - spadek bezrobocia, przy czym względne (procentowe) zmiany produkcji są silniejsze od względnych zmian bezrobocia. Wyniki empiryczne dla krajów zachodnich (USA, Wielka Brytania) wskazują, że obniżenie bezrobocia o 1% wymaga przeciętnie silniejszego, bo aż 2,5% realnego wzrostu PKB. Do objaśnienia mechanizmu cykli koniunkturalnych służy model mnożnika - akceleratora mechanizm mnożnika omówiony wcześniej strona popytowa zasada akceleracji (przyspieszenia) strona podażowa Akcelerator (inaczej współczynnik przyspieszenia lub współczynnik efektywności inwestycji): β Y Y t+ 1 t+ 1 I t I t Y t

34 Wykład 3 Wzrost i rozwój gospodarczy 6 Współczynnik krańcowej kapitałochłonności produkcji: k 1 β I t Y K Y t+ 1 t+ 1 t+ 1 Współczynnik efektywności inwestycji informuje o tym, jaki wzrost zdolności produkcyjnych w gospodarce można uzyskać w przyszłym roku w wyniku jednostkowych nakładów inwestycyjnych poniesionych roku bieżącym. Współczynnik krańcowej kapitałochłonności produkcji informuje o tym, jak duże nakłady inwestycyjne należy ponieść w danym roku, aby w roku następnym zwiększyć zdolności produkcyjne w gospodarce o jednostkę. Model cyklu koniunkturalnego Michała Kaleckiego Przykład empiryczny prezentujący jak działa model mnożnika-akceleratora symulacja komputerowa 6. WPŁYW POLITYKI EKONOMICZNEJ PAŃSTWA NA KONIUNKTURĘ GOSPODARCZĄ Łagodzenie wahań koniunkturalnych W czasie recesji ekonomia keynesowska zaleca odpowiednią politykę budżetową mającą na celu zmniejszenie bezrobocia i wzrost produkcji w gospodarce zwiększenie popytu globalnego poprzez wzrost wydatków państwa na inwestycje publiczne i na budżetowe transfery socjalne (np. zasiłki dla bezrobotnych) W fazie recesji zalecana jest również miękka polityka monetarna, która ma na celu zwiększenie ilości pieniądza w obiegu (obniżenie stopy procentowej, polityka łatwego kredytu, obniżenie stopy rezerw obowiązkowych, odpowiednia polityka otwartego rynku) W fazie ekspansji, gdy głównym celem polityki państwa jest walka z inflacją polityka odwrotna - schładzanie gospodarki, restrykcyjna polityka monetarna, oszczędne gospodarowanie budżetem państwa, itd.

35 Wykład 3 Wzrost i rozwój gospodarczy 7 7. TEORIE WZROSTU GOSPODARCZEGO Modele Harroda i Domara - oba modele wywodzą się z ekonomii keynesowskiej Funkcje produkcji - wywodzą się z nurtu ekonomii neoklasycznej Model Kaleckiego Rodzaje funkcji produkcji: liniowa funkcja produkcji funkcja produkcji Cobb-Douglasa funkcja produkcji CES (Constant Elasticity of Substitution) - funkcja produkcji o stałej elastyczności substytucji Liniowa funkcja produkcji Q a + a X + a X a n X n Q a0 + a1 K + a2 L Parametry liniowej funkcji produkcji a i są interpretowane jako współczynniki krańcowej produktywności (wydajności) i-tego czynnika produkcji (np. kapitału, pracy). Krańcowa produktywność kapitału a 1 informuje o ile zmieni się produkcja (zdolności produkcyjne) w wyniku zmiany ceteris paribus zasobu kapitału trwałego o jednostkę. Krańcowa produktywność pracy a 2 informuje o ile zmieni się produkcja (zdolności produkcyjne) w wyniku zmiany ceteris paribus nakładu pracy o jednostkę. Funkcja produkcji CES (Arrow, Chedery, Minhas, Solow) oraz Brown ρ ρ ρ ( δ K + (1 δ ) ), Q γ L υ γ - parametr efektywności procesu produkcyjnego δ (0 < δ < 1) - współczynnik określający udział obu czynników: kapitału i pracy w produkcji

36 Wykład 3 Wzrost i rozwój gospodarczy 8 ν - parametr efektów skali (miara stopnia jednorodności funkcji produkcji) ρ - parametr substytucji 1 Współczynnik elastyczności substytucji σ jest stały i równy: σ 1 + ρ Funkcja produkcji Cobb-Douglasa Q a α L β K Parametry funkcji produkcji Cobb-Douglasa α i β mają ważną interpretację ekonomiczną są interpretowane jako współczynniki elastyczności produkcji względem kapitału i pracy. Przeciętna produktywność (wydajność) kapitału: Q α β a K L α β a K 1 L K K Krańcowa produktywność (wydajność) kapitału: Q α β α a K 1 L K Elastyczność produkcji względem kapitału oznacza procentową zmianę produkcji wywołaną jednoprocentową zmianą nakładu kapitału, przy założeniu, że pozostałe czynniki nie zmieniają się. Równa jest stosunkowi krańcowej do przeciętnej produktywności kapitału. Elastyczność produkcji względem kapitału jest równa α: e K Q Q K K Q K Q K α

37 Wykład 3 Wzrost i rozwój gospodarczy 9 Analogicznie można wykazać, że elastyczność produkcji względem pracy jest równa β: e L Q Q L L Q L Q L β Elastyczność produkcji względem pracy oznacza procentową zmianę produkcji wywołaną jednoprocentową zmianą nakładu pracy, przy założeniu, że pozostałe czynniki nie zmieniają się. Równa jest stosunkowi krańcowej do przeciętnej produktywności pracy. Parametry α i β informują również o efektach skali produkcji: stałe przychody skali gdy α + β 1 rosnące przychody skali gdy α + β > 1 malejące przychody skali gdy α + β < 1 Uproszczona postać funkcji produkcji Cobb-Douglasa Q a K L α 1 α

38 Wykład 4 Budżet i polityka ekonomiczna państwa 1 BUDŻET I POLITYKA EKONOMICZNA PAŃSTWA 1. UDZIAŁ PAŃSTWA W GOSPODARCE gospodarka rynkowa gospodarka nakazowa gospodarka mieszana 2. ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE MIESZANEJ Państwo kształtuje porządek prawny, z którego wynikają prawa własności i funkcjonowania rynku. Państwo wytwarza lub finansuje wytwarzanie dóbr publicznych (np. obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne) oraz zapewnia dostęp do dóbr społecznie pożądanych (np. oświata, ochrona zdrowia). dobra publiczne - w przeciwieństwie do dóbr prywatnych - są to dobra, które będąc konsumowane przez jedną osobę lub grupę osób, są automatycznie dostępne dla innych; mogą więc być jednocześnie konsumowane przez osoby, które tych dóbr nie nabyły dobra społecznie pożądane - dobra, które zdaniem społeczeństwa, powinny być dostępne wszystkim obywatelom bez względu na poziom ich dochodów Państwo zastępuje lub wspomaga mechanizmy rynkowe w dziedzinie efektów zewnętrznych (np. ochrona środowiska, wspieranie postępu naukowo-technicznego). efekty zewnętrzne - konsekwencje decyzji lub działalności podmiotów gospodarczych, które nie podlegają weryfikacji rynku, ich wartość nie jest odzwierciedlana przez ceny

39 Wykład 4 Budżet i polityka ekonomiczna państwa 2 Państwo dokonuje płatności transferowych. płatności transferowe - wypłaty, w zamian za które nie są świadczone żadne usługi (zasiłki dla bezrobotnych, stypendia, renty i emerytury, itp.) Państwo nakłada podatki. Państwo kupuje i sprzedaje produkty i usługi. Państwo jest właścicielem niektórych przedsiębiorstw (w takich dziedzinach jak np. telekomunikacja, energetyka, transport). Państwo prowadzi politykę gospodarczą. 3. FUNKCJE PAŃSTWA alokacyjna redystrybucyjna stabilizacyjna Udział budżetu państwa w gospodarce Kraj Szwecja USA Francja * Wielka Brytania Niemcy Polska Udział wydatków budżetowych w PKB (w %). Dotyczy wydatków w ramach skonsolidowanego budżetu centralnego, który obejmuje budżet państwa, jednostki pozabudżetowe i fundusze celowe. *Dane za 1996r.

40 Wykład 4 Budżet i polityka ekonomiczna państwa 3 4. BUDŻET PAŃSTWA Budżet państwa - zestawienie dochodów i wydatków państwa na różne cele publiczne; na szczeblu: centralnym samorządowym (lokalnym) Po stronie dochodów główną pozycję zajmują wpływy z podatków. Podatki: podatki pośrednie podatki bezpośrednie Podatki pośrednie: podatek obrotowy (od obrotu, czyli przychodów ze sprzedaży towarów) podatek od wartości dodanej VAT (Value Added Tax) akcyza Podatek VAT: Jest podatkiem od wartości dodanej. W ostatecznym rozrachunku jest płacony przez konsumentów. Cła Podatki bezpośrednie (dochodowe): podatek od dochodów przedsiębiorstw CIT (Corporate Income Tax) podatek od dochodów osobistych ludności PIT (Personal Income Tax) Progresja podatkowa. System ulg podatkowych. Progresję podatkową można wprowadzać przez: wprowadzenie kilkustopniowej skali podatkowej wyznaczenie kwoty wolnej od podatku

41 Wykład 4 Budżet i polityka ekonomiczna państwa 4 Krzywa Laffera - zależność między stopą opodatkowania dochodów a wpływami z tytułu podatków do budżetu państwa Dochód fiskalny (wpływy z podatków) Krzywa Laffera 0 t* 100% stopa podatkowa Zbyt wysokiej i rosnącej stopie podatkowej towarzyszą niekorzystne zjawiska gospodarcze: spadek aktywności gospodarczej, ograniczanie produkcji, mniejsza skłonność do inwestowania unikanie płacenia podatków, ukrywanie dochodów Wydatki budżetu państwa: transfery socjalne (emerytury, zasiłki, etc.) inwestycje publiczne koszty bieżące funkcjonowania sektora publicznego (tzw. budżetówki): wynagrodzenia pozostałe koszty bieżące w sektorze publicznym dotacje koszty obsługi zadłużenia wewnętrznego koszty obsługi zadłużenia zagranicznego

42 Wykład 4 Budżet i polityka ekonomiczna państwa 5 5. DEFICYT BUDŻETOWY I METODY JEGO FINANSOWANIA Saldo budżetu państwa dochody budżetu państwa - wydatki budżetu państwa Jeśli saldo jest dodatnie, wówczas występuje nadwyżka budżetowa, gdy zaś jest ujemne, występuje deficyt budżetowy. Metody finansowania deficytu budżetowego niedopuszczenie do deficytu budżetowego: cięcia w wydatkach budżetowych podniesienie stóp podatkowych emisja i sprzedaż obligacji skarbu państwa zaciąganie kredytów w bankach komercyjnych kredyt udzielany przez bank centralny dodatkowa emisja pieniądza (drukowanie pieniędzy bez pokrycia) kredyt zagraniczny Pozytywne strony deficytu budżetowego: lepsze zaspokojenie potrzeb społecznych w zakresie usług publicznych pełniejsze wywiązywanie się z funkcji redystrybucyjnej (ochrona warstw uboższych) ożywienie koniunktury poprzez zwiększenie popytu globalnego, przyspieszenie wzrostu gospodarczego, zmniejszenie bezrobocia (w warunkach niepełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych w gospodarce) Uwaga: wpływ wydatków państwa na koniunkturę gospodarczą był omówiony na wykładzie poświęconym teorii Keynesa (mnożnik budżetowy Keynesa) Negatywne strony znacznego poziomu deficytu budżetowego: niebezpieczeństwo inflacji obawa, ze rząd będzie zmuszony bądź do obniżenia wydatków publicznych, bądź do podwyższenia w przyszłości opodatkowania

43 Wykład 4 Budżet i polityka ekonomiczna państwa 6 narastające wraz z długotrwałym deficytem budżetowym państwa koszty obsługi długu publicznego - trudności w obniżaniu deficytu w okresie bieżącym i w przyszłości niekorzystny wpływ na nakłady inwestycyjne w sektorze prywatnym 6. POLITYKA GOSPODARCZA PAŃSTWA POLITYKA MAKROEKONOMICZNA - polityka gospodarcza rządu i banku centralnego prowadzona w celu wspierania wysokiego i stabilnego poziomu zatrudnienia, produkcji (wzrostu gospodarczego) i stabilnego poziomu cen; realizowana jest przy wykorzystaniu dostępnych instrumentów. Można wyróżnić: politykę fiskalną (określaną również mianem polityki budżetowej) politykę monetarną (pieniężną) politykę dochodową Instrumenty polityki fiskalnej: po stronie wpływów budżetowych: stopy podatkowe: podatków bezpośrednich: podatków dochodowych od przedsiębiorstw podatków dochodowych od ludności podatków pośrednich (podatku obrotowego, podatku VAT, akcyzy) stawki celne po stronie wydatków budżetowych: transfery socjalne (emerytury, zasiłki, etc.) inwestycje publiczne koszty bieżące funkcjonowania sektora publicznego zatrudnienie i płace w sektorze publicznym dotacje

44 Wykład 4 Budżet i polityka ekonomiczna państwa 7 Różne wizje polityki fiskalnej reprezentowane przez: zwolenników ekonomii keynesowskiej - zwiększanie wydatków państwa nawet kosztem deficytu budżetowego, szczególnie w warunkach recesji (niedostatecznego popytu globalnego) w celu pobudzenia wzrostu gospodarczego: wzrostu produkcji i zatrudnienia, spadku bezrobocia zwolenników ekonomii liberalnej - polityka zrównoważonego budżetu państwa, główny cel - hamowanie inflacji, obniżanie stóp podatkowych w celu pobudzenia aktywności gospodarczej producentów Instrumenty polityki monetarnej: podaż pieniądza stopa procentowa wskaźnik rezerw obowiązkowych operacje otwartego rynku kurs walutowy Więcej o polityce monetarnej - na wykładzie poświęconym problemom inflacji

45 Wykład 4 Budżet i polityka ekonomiczna państwa 8 Przez finanse publiczne rozumie się procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, a w szczególności: pobieraniem i gromadzeniem dochodów, wydatkowaniem środków publicznych, finansowaniem deficytu, zaciąganiem zobowiązań angażujących środki publiczne, zarządzaniem środkami publicznymi, zarządzaniem długiem publicznym. Prezentowane dane obejmują informacje dotyczące budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego (gmin, miast na prawach powiatu, powiatów, województw) oraz zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych, środków specjalnych jednostek budżetowych i funduszy celowych. Dochody i wydatki budżetu państwa określane są w ustawie budżetowej uchwalanej przez Sejm na okres roku kalendarzowego; dochody i wydatki budżetów gmin, miast na prawach powiatu, powiatów i województw uchwalane są przez właściwe rady na okres roku kalendarzowego, w terminach i na zasadach określonych w ustawach o samorządzie terytorialnym. Sektor instytucji rządowych i samorządowych składa się: ze szczebla centralnego obejmującego: budżet państwa, zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze i środki specjalne jednostek budżetu państwa, państwowe fundusze celowe, państwowe szkoły wyższe i od 2001 r. 9 agencji rządowych, ze szczebla lokalnego obejmującego: budżety jednostek samorządu terytorialnego, zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze i środki specjalne jednostek budżetów samorządu terytorialnego, gminne, powiatowe i wojewódzkie fundusze celowe oraz kasy chorych. Zgodnie z metodologią Międzynarodowego Funduszu Walutowego dane dla sektora instytucji rządowych i samorządowych prezentowane są z punktu widzenia transakcji tego sektora z innymi sektorami gospodarki, w ujęciu kasowym, po skonsolidowaniu transferów wewnętrznych, tj. po dokonaniu: konsolidacji wewnątrzszczeblowej - wyeliminowaniu transakcji finansowych w ramach struktur wchodzących w skład danego szczebla (tj.: na szczeblu centralnym między budżetem państwa a pozostałymi jednostkami szczebla centralnego, na szczeblu lokalnym między budżetami jednostek samorządu terytorialnego a pozostałymi jednostkami szczebla lokalnego), konsolidacji międzyszczeblowej - wyeliminowaniu transakcji pomiędzy organami szczebla centralnego i lokalnego.

46 Wykład 5 Bezrobocie 1 BEZROBOCIE 1. CO TO JEST BEZROBOCIE I JAK JE MIERZYĆ? Bezrobotni - pozostający bez pracy, ale wyrażający chęć jej podjęcia i aktywnie jej poszukujący Stopa bezrobocia - oznacza stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby ludności aktywnej zawodowo wyrażony w procentach (w %) 2. ZASÓB SIŁY ROBOCZEJ. PRZEPŁYWY NA RYNKU PRACY. ZASÓB SIŁY ROBOCZEJ Pracujący (1) (2) Bezrobotni (4) (5) (3) Ludność nie należąca do zasobu siły roboczej (6) (3) i (6) - strumienie zasilające zasób siły roboczej (dopływ siły roboczej), np. nowo wchodzący na rynek pracy (nowe roczniki demograficzne), powracający na rynek pracy po przerwie w aktywności zawodowej (4) i (5) - odpływ strumienia siły roboczej, np. (4) - odchodzący na emeryturę, kobiety rezygnujące z pracy w celu opieki nad dzieckiem (5) - zniechęceni bezowocnym poszukiwaniem pracy (1) i (2) - zmieniający pracę, zwolnieni lub rezygnujący z pracy (1), podejmujący pracę na nowo po przejściowym okresie bezrobocia (2)

47 Wykład 5 Bezrobocie 2 3. RYNEK PRACY. BEZROBOCIE NATURALNE. Równowaga na rynku pracy płaca realna D p D e w E E B punkt równowagi S e S p 0 L E L B L max Zatrudnienie D p - D e - S p - S e - L max - popyt na pracę (potencjalny) popyt na pracę (efektywny) podaż pracy (potencjalna) podaż pracy (efektywna) zasób siły roboczej Na rynku pracy ustala się taki przeciętny poziom płacy realnej, który zapewnia równowagę między popytem (efektywnym) na pracę i podażą (efektywną) pracy. Ten punkt równowagi (na rysunku punkt E) charakteryzuje się pewnym poziomem bezrobocia, które nazwano naturalnym. Kategorię bezrobocia naturalnego wprowadził do teorii ekonomii Milton Friedman (przedstawiciel nowej ekonomii klasycznej)

48 Wykład 5 Bezrobocie 3 4. RODZAJE BEZROBOCIA bezrobocie naturalne - bezrobocie występujące w stanie równowagi rynku pracy (występuje wówczas pełne zatrudnienie). Bezrobocie naturalne obejmuje bezrobocie frykcyjne i strukturalne, zawsze obecne w gospodarce podlegającej dynamice. bezrobocie frykcyjne - dotyczy tych osób aktywnych zawodowo, którzy pozostają przejściowo bez pracy ze względu na zmianę pracy (np. z powodu zmiany miejsca zamieszkania, zmiany pracy na lepszą, bardziej satysfakcjonującą). Jest to bezrobocie, którego nie można uniknąć, bowiem jest immanentną cechą każdego dynamicznego społeczeństwa. bezrobocie strukturalne - związane ze zmianami strukturalnymi w gospodarce, jest wynikiem niedopasowania struktury podaży i popytu na pracę. Chodzi tu przede wszystkim o rozbieżność kwalifikacji oraz niedopasowanie regionalne. zróżnicowanie terytorialne bezrobocia (regiony objęte wyjątkowo wysokim bezrobociem strukturalnym w Polsce to tereny postpegeerowskie (obszary dawnych PGR), regiony zacofane pod względem gospodarczym w stosunku do średniej krajowej) problem zanikających zawodów, tracących na znaczeniu całych gałęzi przemysłowych (np. górnictwo) - konieczność przekwalifikowania się bezrobocie klasyczne - występuje wówczas, gdy płaca jest utrzymywana powyżej poziomu zapewniającego równowagę na rynku pracy (na skutek działalności związków zawodowych, ingerencji państwa - np. gwarantowana płaca minimalna) bezrobocie koniunkturalne - bezrobocie wynikające z niedostatecznego popytu globalnego (bezrobocie typu keynesowskiego), występujące w okresie osłabionej koniunktury, zjawisko charakterystyczne dla fazy recesji w cyklu koniunkturalnym bezrobocie przymusowe - występuje wówczas, gdy pracownik mimo, że jest gotów zaakceptować przedłożoną mu ofertę pracy za obowiązujące na rynku wynagrodzenie, nie może znaleźć zatrudnienia. bezrobocie dobrowolne - występuje wówczas, gdy pracownik dobrowolnie rezygnuje z przyjęcia oferty pracy za obowiązującą na rynku płacę.