ANALIZA WRAśLIWOŚCI JAKO ELEMENT ROZSZERZONEJ OCENY EFEKTYWNOŚCI PRZEDSIĘWZIĘĆ INFORMATYCZNYCH

Transkrypt

1 ANALIZA WRAśLIWOŚCI JAKO ELEMENT ROZSZERZONEJ OCENY EFEKTYWNOŚCI PRZEDSIĘWZIĘĆ INFORMATYCZNYCH Mirosław Dyczkowski Wprowadzenie Zagadnieniem, któremu w planowaniu biznesowej strony przedsięwzięć informatycznych nadaje się coraz większą wagę jest określenie ich efektywności. W literaturze przedmiotu (por. [DuDy06; Rogo04]) precyzyjnie sformułowano zasady takiej oceny. Po pierwsze, badanie powinno mieć charakter pełnozakresowy, czyli dotyczyć obu stron rachunku efektywności, a więc nakładów (kosztów) i efektów (wyników, korzyści). Po drugie, pomiar musi opierać się na jednoznacznych kryteriach i adekwatnych, moŝliwych do zastosowania w środowisku danego projektu metodach i miarach. Po trzecie, aby zapewnić porównywalność ocen, naleŝy znormalizować obiekty pomiaru, co najlepiej osiągamy wyraŝając je w jednostkach pienięŝnych. Po czwarte, perspektywą badawczą powinno być ujęcie zintegrowane (systemowe), obejmujące efektywność procesową, związaną z przedsięwzięciem IT oraz efektywność produktową, której istotę stanowią korzyści z uŝytkowania jego produktów. Wymienione zasady spełniają opisane w literaturze ekonomicznej (por. [Rogo04, rozdz. 2] i powoływane tam prace), sprawdzone w praktyce rachunku inwestycyjnego i stosowane coraz częściej takŝe w obszarze IT

2 (por. [DuDy06, rozdz. 4 i 5]) metody analityczne oparte na algorytmach typu CBA (cost-benefits analysis). W praktyce przedsięwzięć informatycznych są one jednak najczęściej ograniczane do prostych ocen opłacalności bezwzględnej, uzyskiwanych poprzez finansowe miary statyczne (PB i ARR) i dynamiczne (NPV, IRR, PI, DPP i MIRR). Znacznie rzadziej ocena efektywności jest rozszerzana o analizy uwzględniające zmienność załoŝeń projektowych oraz czynnik ryzyka, które stanowią przecieŝ immanentne cechy znacznej części projektów informatycznych. Techniką analityczną, pozwalającą na rozszerzoną ocenę efektywności, którą zdaniem autora moŝna z powodzeniem stosować w obszarze IT jest analiza wraŝliwości, dlatego właśnie jej poświęcił niniejszy artykuł. Istota analiza wraŝliwości Analiza wraŝliwości (sensitivity analysis) to obok analizy scenariuszy oraz grupy metod probabilistycznych, statystycznych i symulacyjnych najwaŝniejsza pośrednia metoda analizy ryzyka przedsięwzięć inwestycyjnych [Rogo04, rozdz. 3]. Jest ona prostą techniką analityczną, której istotę stanowi badanie wpływu moŝliwych zmian podstawowych parametrów przedsięwzięcia na poziom jego opłacalności. Zakłada się przy tym, Ŝe w fazie realizacji projektu (inwestycyjnej), a następnie w fazie uŝytkowania jego produktów (operacyjnej) wartości poszczególnych parametrów uŝytych do oszacowania jego efektywności mogą przyjąć inne wielkości niŝ pierwotnie załoŝono. Technika słuŝy więc do określenia wraŝliwości wyników oceny efektywności na zmiany róŝnych parametrów. Najczęściej w analizie wraŝliwości zmienną bazową (objaśnianą) jest zaktualizowana wartość netto (NPV), gdyŝ jak podkreśla wielu autorów

3 (por. [DuDy06, punkt 4.2; Rogo04, rozdz. 2 i 3] oraz powoływane tam prace) NPV jest teoretycznie najbardziej poprawną metodą oceny efektywności przedsięwzięć, a bazujące na niej kryterium decyzyjne powinno być podstawą podejmowania bezwzględnych decyzji inwestycyjnych, takŝe w obszarze IT. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe analizę wraŝliwości moŝna stosować w innych metodach oceny efektywności, np. wewnętrznej stopie zwrotu czy zdyskontowanego okresu zwrotu [Rogo04, s. 193]. W najprostszej postaci analizy wraŝliwości bada się wpływ odchyleń niezaleŝnych zmiennych objaśniających (np. przepływów pienięŝnych netto) na zmienną objaśnianą (np. NPV). Pozwala to zidentyfikować parametry, na których zmiany przedsięwzięcie jest najbardziej wraŝliwe, a więc wskazać obszary wymagające pogłębionych analiz. MoŜna takŝe określić tzw. współczynnik wraŝliwości (wskazuje o ile zmieni się wartość zmiennej objaśnianej, jeŝeli zmienna objaśniająca zmieni się o 1%), a takŝe obliczyć granice opłacalności przedsięwzięcia (wartości parametrów, dla których NPV = 0, a IRR = stopie granicznej), a tym samym wyznaczyć względny i bezwzględny margines jego bezpieczeństwa (szerzej [Rogo04, s ]). Wyniki analizy są najczęściej prezentowane tabelarycznie (macierzy wraŝliwości) i/lub graficznie (krzywe wraŝliwości). Przykładowe warianty analizy wraŝliwości przedsięwzięć informatycznych bazującej na metodzie NPV zawiera tab. 1. W następnej części opracowania przedstawiono przykład badania efektywności przedsięwzięcia informatycznego, w którym oprócz klasycznych ocen opartych na metodach NPV, IRR i MIRR uŝyto analizy wraŝliwości. Prezentacja powinna precyzyjniej wyjaśnić istotę tej techniki oraz formułowane dzięki jej uŝyciu wnioski.

4 Tabela 1 Warianty analizy wraŝliwości w przedsięwzięciach informatycznych Przykładowe kryteria oceny NPV IRR* = k MIRR = n 1 n t= 0 = NCF n t t t= 0 (1+ k) NPV1 *( k2 k + NPV NPV n t t= 0 1 CIF *(1+ k) COF t t (1+ k) 1 2 ( n 1) ) 1 przykładowe nakłady i/lub koszty inwestycyjne uŝytkowania i obsługi sprzęt (zakup, utrzymanie instalacja, uruchomienie...) koszty sprzętu (w tym serwisu) oprogramowanie (licencje, modyfikacje, usługi towarzyszące...) usługi doradcze, techniczne, szkoleniowe itp. w ramach przygotowania i realizacji projektu inne nakłady i/lub koszty (pomieszczenia, koszty budŝetowane poza IT...) utrzymanie oprogramowania (opieka autorska, upgrade y) usługi doradcze, techniczne, szkoleniowe itp. w ramach wsparcia po wdroŝeniu inne koszty operacyjne (materiały eksploatacyjne, energia, koszty pracy...) zmienne zagregowane przepływy pienięŝne netto cykl Ŝycia przedsięwzięcia stopa dyskontowa zmienne szczegółowe (1) zmiana (+/ ) nakładów i/lub kosztów (2) zmiana (+/ ) efektów (1) zmiana długości (+/ ) faz projektowych i/lub realizacyjnych (2) zmiana długości (+/ ) fazy uŝytkowania (1) zmiana (+/ ) kosztu kapitału (2) zmiana struktury finansowania przykładowe efekty automatyzacji informacyjne obniŝenie kosztów działalności poprzez niŝsze koszty wspomagania procesów biznesowych i/lub koszty IT... poprawa sprawności realizacyjnej, wydajności i produktywności procesów biznesowych i/lub informacyjnych poprzez ich całościową i/lub częściową automatyzację generowanie nowych, wcześniej niedostępnych informacji lub dostarczanie informacji, które wcześniej były dostępne, ale obecnie są dokładniejsze, udostępniane w dogodniejszy sposób i w postaci ułatwiającej ich uŝycie, w trybie on-line, nadąŝnie, mobilnie... Źródło: Opracowanie własne na podstawie [DuDy06; Rogo04]

5 Przykład oceny efektywności rozszerzonej o analizę wraŝliwości Przedmiotem przykładu jest analiza efektywności inwestycji związanych z utworzeniem centrum personalizacji elektronicznej legitymacji studenckiej (ELS) dla uczelni regionu. Zadaniem centrum ma być personalizacja ELS, prowadzenie systemu zarządzania legitymacjami oraz utrzymanie bazy danych studentów. Do uczelni współpracujących z centrum personalizacji będzie naleŝało utworzenie w dziekanatach punktów obsługi studenta. Studium oparto na danych zawartych w pracy dyplomowej napisanej pod kierunkiem autora [Walc08]. Zaproponowane tam rozwiązanie świadczenia usług oparto na modelu SaaS (Software as a Service oprogramowanie jako usługa). Głównymi zaletami tego modelu z punktu widzenia efektywności są: szybkość wdroŝenia, relatywnie niski koszt inwestycji u uŝytkownika końcowego, przewidywalność i względna stałość kosztów korzystania z systemu (por. [SaaS06]). Dodatkową zaletą modelu SaaS jest w tym przypadku przeniesienie odpowiedzialności za utrzymanie aplikacji oraz za bezpieczeństwo przetwarzanych i przechowywanych danych studentów z uŝytkownika na centrum personalizacji. Nim przejdziemy do oceny efektywności, w tym analizy wraŝliwości, naleŝy przedstawić najwaŝniejsze parametry przedsięwzięcia. Regionalne centrum personalizacji ELS ma obsługiwać 11 uczelni, w których na 35 wydziałach studiuje osób (2007/2008). Szacując przepływy pienięŝne oparto się na zasadach analizy przyrostowej (por. [DuDy2006; Rogo2004]). W badaniu przyjęto wartość stopy dyskontowej równą 7%, a stopy reinwestycji 8%, pięcioletni cykl Ŝycia projektu oraz załoŝono, Ŝe wszystkie inwestycje zostaną wykonane w pierwszym roku realizacji przedsięwzięcia. Dane wejściowe do obliczeń zawarto w tab. 2.

6 Tabela 2 Dane wejściowe dla oceny regionalnego centrum personalizacji ELS Podstawowe parametry projektu rok bazowy 2008 lata koszt szkolenia dla dziekanatu 2 000,00 zł koszt wdroŝenia dla dziekanatu 1 500,00 zł koszt zakupu surowej karty ELS 9,00 zł cena szkolenia pracownika 1 000,00 zł cena wdroŝenia w dziekanacie 2 500,00 zł cena usługi utrzymania danych 5 000,00 zł wydane legitymacje studenckie ilość wdroŝeń w dziekanatach 35 0 ilość szkolonych pracowników 70 0 sprzedaŝ usług utrzymania danych 0 35 nakłady na serwery i komputery ,00 zł 0,00 nakłady na oprogramowanie ,00 zł 0,00 łączne nakłady na blankiety ELS ,00 zł ,00 zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z pracy [Walc08] Analiza kosztów funkcjonowania (operacyjnych) centrum personalizacji ELS oparta na metodzie TCO wykazała istnienie siedmiu grup kosztów. Ich struktura oraz oszacowane wielkości są przedstawione w tab. 3. Tabela 3 Koszty funkcjonowania regionalnego centrum personalizacji ELS Grupa kosztów rok bazowy 2008 lata wdroŝenie systemu w centrum 8 100,00 zł 0,00 przygotowanie pomieszczeń ,00 zł 0,00 materiały eksploatacyjne ,00 zł ,00 zł utrzymanie i obsługa systemu ,00 zł ,00 zł utrzymanie łącza internetowego ,00 zł ,00 zł szkolenia w dziekanatach ,00 zł 0,00 wdroŝenie w dziekanatach ,00 zł 0,00 łącznie koszty funkcjonowania ,00 zł ,00 zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z pracy [Walc08]

7 W tab. 4 przedstawiono dane, procedurę oraz wyniki obliczeń, konieczne do określenia efektywności inwestycji. Tabela 4 Przepływy pienięŝne analizowanego przedsięwzięcia (dane w tys. zł) Wyszczególnienie nakłady kapitałowe (w tym blankiety ELS) 531,5 117,0 117,0 117,0 117,0 przychody ze sprzedaŝy (legitymacji i usług) 863,0 396,0 396,0 396,0 396,0 koszty funkcjonowania centrum 311,6 139,0 139,0 139,0 139,0 amortyzacja 41,7 41,7 26,7 0 0 = zysk brutto 509,7 215,3 230,3 257,0 257,0 podatek dochodowy (CIT = 19%) 96,8 40,9 43,8 48,8 48,8 = zysk netto 412,9 174,4 186,6 208,2 208,2 nakłady kapitałowe (w tym blankiety ELS) 118,6 57,4 69,6 91,2 91,2 + amortyzacja 41,7 41,7 26,7 0 0 = przepływy pienięŝne netto (NCF) 76,9 99,1 96,2 91,2 91,2 współczynnik dyskontowy (CO) 1 0,935 0,873 0,816 0,763 = zdyskontowane przepływy pienięŝne netto (NCF x CO) 76,9 92,6 84,1 74,4 69,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z pracy [Walc08] Obliczone w arkuszu Excel na danych pobranych z tab. 2 4 wskaźniki efektywności przedsięwzięcia NPV, IRR i MIRR przedstawia tab. 5. Tabela 5 Wskaźniki efektywności regionalnego centrum personalizacji ELS Wskaźnik efektywności (kryterium oceny) symbol wartość zaktualizowana wartość netto NPV ,07 zł wewnętrzna stopa zwrotu IRR 106,31% zmodyfikowana wewnętrzna stopa zwrotu MIRR 47,54% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z pracy [Walc08]

8 Na podstawie otrzymanych wyników moŝna stwierdzić, Ŝe planowaną inwestycję moŝna rozpocząć w proponowanej formie. Jej realizacja podniesie bowiem wartość obiektu o ,07 zł. Wewnętrzna stopa zwrotu jest znacznie wyŝsza od kosztu kapitału. Dodatkowo, zmodyfikowana wewnętrzna stopa zwrotu jest duŝo większa od stopy dyskontowej. Z punktu widzenia bezwzględnego rachunku efektywności ekonomicznej moŝliwe jest więc podjęcie jednoznacznej decyzji inwestycyjnej. JednakŜe podejmując decyzję wyłącznie na podstawie otrzymanych wartości NPV, IRR i MIRR przyjmujemy, Ŝe załoŝone parametry projektu nie zmienią się w trakcie jego realizacji oraz nie uwzględniamy czynnika ryzyka. Dlatego teŝ jak wskazano wcześniej waŝne jest, aby rozszerzyć ocenę efektywności o badanie ograniczające ryzyko decyzyjne. W tym celu przeprowadzono analizę wraŝliwości bazującą na metodzie NPV, określając wpływ, jaki na zmianę wartości NPV mają zmiany przepływów pienięŝnych netto. W przypadku analizowanej inwestycji największy wpływ na efektywność projektu ma cena zakupu karty surowej spełniającej wymagania ELS oraz cena spersonalizowanej legitymacji. W związku z tym, Ŝe rozporządzenie MENiS z w sprawie dokumentacji przebiegu studiów (Dz.U. z 2005 r. nr 149, poz. 1233) precyzuje cenę, jaką student płaci za wydanie legitymacji (17 zł), nie analizowano wpływu tego parametru. JednakŜe przedmiotem badania moŝe być liczba wydanych legitymacji (szczególnie istotny jest jej spadek, wynikający z takich m.in. czynników jak: niŝ demograficzny, mniejsza rekrutacja czy wycofanie się z projektu części uczelni lub wydziałów). JeŜeli chodzi natomiast o kartę surową, to na rynku dostępnych jest wiele kart spełniających warunki określone dla ELS o róŝnych moŝliwościach technolo-

9 gicznych. Dlatego teŝ przeanalizowano wpływ na wartość NPV cen ich zakupu (zmiana dostawcy albo typu karty). Kolejnymi badanymi parametrami przedsięwzięcia były: wielkość przychodów ze sprzedaŝy pozostałych usług (wdroŝeń, szkoleń, utrzymania danych), która jest zmienną zaleŝną liczby sprzedanych usług i ich ceny oraz struktura i wielkość poszczególnych grup kosztów funkcjonowania centrum, na które największy wpływ mają rosnące koszty pracy, energii i usług zewnętrznych. W tab. 6 przedstawiano wybrane wyniki tych analiz w postaci tzw. macierzy wraŝliwości. Cieniowaniem wyróŝniono w niej główne zmienne zagregowane, dla których na rys. 1 pokazano krzywe wraŝliwości. Macierz wraŝliwości analizowanego przedsięwzięcia Wyszczególnienie analizowany parametrów (zmiennych zagregowanych i szczegółowych) Tabela 6 NPV w tys. zł po zmianie wartości parametru spadek o 20% spadek o 10% poziom bazowy wzrost o 10% wzrost o 20% ilość personalizowanych legitymacji studenckich 162,1 202,9 243,7 284,5 325,3 cena wdroŝeń (cena graniczna to zł) 229,5 236,6 243,7 250,8 257,9 cena szkoleń (cena graniczna to 650 zł) 232,3 238,8 243,7 249,4 255,8 cena usługi utrzymania danych (cena graniczna to zł) 147,7 195,7 243,7 208,2 339,7 łącznie przychody ze sprzedaŝy ELS i usług 113,4 65,1 243,7 422,2 600,8 koszt zakupu karty surowej (blankietu ELS) 379,6 320,7 243,7 166,7 89,7 łącznie nakłady kapitałowe (w tym blankiety) 429,2 336,5 243,7 150,9 58,1 koszt utrzymania i obsługi systemu (płace) 314,8 279,2 243,7 208,2 172,6 łącznie koszty funkcjonowania centrum 370,4 307,1 243,7 180,3 116,9 łącznie nakłady i koszty 556,0 399,8 243,7 87,5 68,6 Źródło: Opracowanie własne

10 krzywa wraŝliwości (nakłady i koszty) krzywa wraŝliwości (przychody ze sprzedaŝy ELS i usług) wartość bazowa NPV (243,7 tys. zł) margines bezpieczeństwa (przychody ze sprzedaŝy) margines bezpieczeństwa (nakłady i koszty) Rys. 1. Wybrane krzywe wraŝliwości analizowanego przedsięwzięcia Źródło: opracowanie własne Wnioski Przedstawione rozwaŝania i przykład analityczny dowodzą, Ŝe badanie efektywności ekonomicznej jest dobrym sposobem na wstępne wyeliminowanie projektów nieopłacalnych i ułatwia podjęcie decyzji o rozpoczęciu realizacji przedsięwzięcia, które powinno przynieść oczekiwane efekty. Potwierdzają takŝe, iŝ rozszerzenie takiego badania o intuicyjnie zrozumiałą i względnie mało pracochłonną analizę wraŝliwości pozwala

11 uwzględnić w ocenie efektywności bardzo waŝną w przedsięwzięciach informatycznych zmienność załoŝeń projektowych oraz czynnik ryzyka, podnosząc tym samym istotnie wiarygodność uzyskanych wyników. Literatura [DuDy06] [Rogo04] [SaaS06] [Walc08] Dudycz H., Dyczkowski M.: Efektywność przedsięwzięć informatycznych. Podstawy metodyczne pomiaru i przykłady zastosowań, Wydawnictwo AE, Wrocław Rogowski W.: Rachunek efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych, Oficyna Ekonomiczna, Kraków Software-as-a-Service; A Comprehensive at the Total Cost of Ownership of Software Applications, A White Paper, Software-as-a-Service Executive Council, September 2006, Walczak P.: Badanie efektywności jako element procesu wyboru wariantu przedsięwzięcia informatycznego, Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem M. Dyczkowskiego, Podyplomowe Studium Efektywne Zarządzanie IT w Przedsiębiorstwie, SGH, Warszawa 2008 (maszynopis). Dr Mirosław Dyczkowski Katedra Teorii Informatyki Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu ul. Komandorska 118/ Wrocław Polska Numer telefonu (fax) +48/71/ miroslaw.dyczkowski@ae.wroc.pl