Rynek i jego elementy. dr Magdalena Czerwiska

Transkrypt

1 Rynek i jego elementy dr Magdalena Czerwiska miejsce dokonania transakcji całokształt transakcji kuna i srzeday oraz warunków, w jakich one rzebiegaj roces rowadzcy do tego, e decyzje gosodarstw domowych dotyczce konsumcji alternatywnych dóbr, decyzje rzedsibiorstw o tym, co i jak wytwarza oraz decyzje racowników dotyczce tego, jak wiele i dla kogo racowa, zostaj wzajemnie uzgodnione dziki odowiednim dostosowaniom cen roces, rzy omocy którego kuujcy i srzedajcy okrelaj, co chc srzeda lub kui i na jakich warunkach roces, za orednictwem którego wzajemne oddziaływania nabywców i srzedawców danego dobra rowadz do okrelenia jego ceny i iloci 2 sontaniczno owstawania rynków rynek jest odowiedzi na rzadko dóbr roces rynkowy jest samokorygujcy - uczestnicy stale modyfikuj swe zachowania w na odstawie zdobywanych dowiadcze i informacji cigle działajcy system informacji i wymiany składa si z ludzi, konsumentów i rzedsibiorców, róbujcych kui i srzeda na najleszych z moliwych warunkach 3 reguluje rocesy gosodarcze wycenia rodukty, usługi i zasoby gosodarcze jest ródłem informacji dla odmiotów gosodarczych jest niezbdnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gosodarczych umoliwia ustalanie si stanów równowagi w gosodarce jest weryfikatorem sołecznej rzydatnoci rodukcji i mechanizmem dostosowywania rodukcji do otrzeb jest mechanizmem alokacji zasobów do oszczególnych dziedzin wytwarzania jest mechanizmem rozwizywania odstawowych roblemów kadej gosodarki, tzn.: co, jak i dla kogo rodukowa 4

2 ! "! " według rzedmiotu obrotu: rynek roduktów i usług konsumcyjnych rynek czynników rodukcji według zasigu geograficznego: rynek lokalny rynek regionalny rynek krajowy rynek midzynarodowy rynek wiatowy w zalenoci od sytuacji rynkowej: rynek srzedawcy (roducenta) rynek nabywcy (konsumenta) w zalenoci od stonia jednorodnoci rzedmiotu transakcji: rynek homogeniczny (jednorodny) - n.: roy naftowej rynek heterogeniczny - n.: racy w zalenoci od stonia wyrównywania si ceny: rynek doskonały - doskonała konkurencja rynek niedoskonały - monool, oligool, konkurencja monoolistyczna 5 6 # #$% istotny element rocesu rynkowego roces, rzy omocy którego uczestnicy rynku, chcc zrealizowa swe interesy, rzedstawiaj korzystniejsze od innych oferty od wzgldem ceny, jakoci lub innych charakterystyk, wływajcych na decyzj zawarcia transakcji roces, w którym uczestnicy rynku róbuj unikn skutków rzedstawienia rzez innych korzystniejszych ofert od wzgldem ceny, jakoci, asortymentu czy innych charakterystyk, wływajcych na decyzj zawarcia transakcji Formy konkurencji: cenowa niecenowa 7 def.: relacja midzy cen dobra lub usługi, a ich iloci, któr konsumenci s skłonni i s w stanie naby w danym odcinku czasu, rzy załoeniu, e wszystkie inne elementy charakteryzujce sytuacj rynkow ozostan bez zmiany (klauzula ceteris aribus) oyt efektywny - ch nabycia okrelonego towaru oarta odowiednim ekwiwalentem oyt otencjalny - ragnienie nabycia okrelonego dobra nie oarte moliwociami dochodowymi oyt indywidualny - zgłaszany rzez jednego konsumenta na jedno dobro oyt zbiorowy (rynkowy) - zgłaszany rzez wszystkich uczestników rynku na jedno dobro oyt globalny - zgłaszany rzez wszystkich uczestników rynku na wszystkie dobra na rynku 8

3 %&% $#$% %&% $#$% cena danego dobra ceny dóbr substytucyjnych i komlementarnych oczekiwania i rzewidywania cenowe realne dochody konsumentów gusty i referencje konsumentów moda, naladownictwo, snobizm czynniki losowe klimat, ora roku, ołoenie geograficzne, ogoda zwyczaj, religia, tradycja uyteczno dobra dogodne warunki zakuu skłonno do ycia na kredyt i do oszczdzania czynniki demograficzne (łe, wiek, wykształcenie) 9 wielko rynku (liczba konsumentów) i jego ołoenie oda dostno innych dóbr olityka gosodarcza astwa (rzeisy rawa, reglamentacja) O wielkoci i strukturze oytu globalnego decyduj: czynniki demograficzne (liczba ludnoci, struktura wieku, łci, wykształcenia, sołeczno-zawodowa it.) czynniki materialno-rzeczowe (stan techniki, osiadania dóbr, maszyn, urzdze) czynniki sołeczno-cywilizacyjne (oziom kulturowy i cywilizacyjny, tradycje i zwyczaje) czynniki sołeczno-sychologiczne (moda, naladownictwo, resja sołeczna) 10 ' $#$% ' $#$% cena () Ujemna relacja cena-ilo jest skutkiem: efektu dochodowego gdy cena danego dobra sada (a ceny ozostałych dóbr ozostaj bez zmian), wzrasta siła nabywcza konsumentów 2 1 a b (demand) efektu substytucyjnego gdy cena danego dobra sada (a ceny ozostałych dóbr ozostaj bez zmian), dobro to staje si wzgldnie tasze i konsumenci zasti nim inne dobra 1 2 ilo dobra () 11 12

4 ' $#$% Poyt - funkcja oytu - w normalnych warunkach jest to odwrotna relacja midzy cen a iloci dobra Wielko oytu - ilo dobra, na jak wystuje oyt rzy okrelonej cenie wielko oytu oyt Krzywa oytu obrazuje zmian wielkoci oytu od wływem zmiany ceny Krzywa oytu odowiada reakcji normalnej, co ma zwizek z rawem oytu Indywidualna krzywa oytu - oisuje reakcje ojedynczego nabywcy dobra na zmiany ceny Rynkowa krzywa oytu - oisuje zaleno łcznego oytu rynkowego wszystkich nabywców dobra od oziomu ceny. Wyrowadzamy j dodajc oziomo indywidualne krzywe oytu wszystkich nabywców 13 ' $#$% #(# 1 2 R (P ) oyt konsum enta X oyt konsum enta Y oyt rynkow y ( ) 14 # $#$% %$# ' $#$% wyraa odwrotn zaleno midzy wysokoci ceny a wielkoci oytu, jeli nic w otoczeniu nie ulega zmianie wynika z wykresu krzywej oytu, z jej ujemnego nachylenia dotyczy rynku jako całoci mówi tylko o tym, e zmiana ceny ma odwrotny co do kierunku wływ na wielko zakuów danego dobra. Nie informuje natomiast o sile tego wływu Irracjonalno działa niektórych konsumentów (n. alaczy, osób odatnych na reklam) nie zmienia rawa oytu, zmniejsza jedynie elastyczno oytu oyt doskonale nieelastyczny (sztywny) - oyt, który nie reaguje na zmian ceny, dotyczy dóbr zasokajajcych niezbdne otrzeby i nie majcych substytutów, n. sól, lekarstwa oyt doskonale elastyczny - oyt, który reaguje na zmian ceny kracowo elastycznie; rzy cenie 1 wyznaczonej rzez rynek rzedsibiorstwo moe srzeda cał swoj rodukcj, rzy cenie wyszej nie zrealizuje ani jednej jednostki dobra oyt sztywny 1 oyt doskonale elastyczny

5 %$# ' $#$% jednokierunkowe zmiany wielkoci oytu i zmiany ceny cena () ilo dobra () %$# ' $#$% aradoks Giffena dotyczy dóbr odrzdnych, których udział w ogólnych wydatkach jest wysoki dotyczy gruy osób o najniszych dochodach wzrost cen dóbr odrzdnych owoduje sadek dochodów realnych; imlikuje to wzrost oytu na te dobra, gdy mimo wzrostu ceny dalej s one relatywnie tasze efekt dochodowy jest silniejszy od substytucyjnego - nabywcy nie zastuj tych dóbr innymi, gdy mimo wzrostu cen dalej ozostaj one relatywnie tasze aradoks Veblena dotyczy oytu na tzw. dobra restiowe, których konsumcja wiadczy o statusie konsumenta dotyczy gruy osób o wysokich dochodach efekt demonstracji ronie wraz z cen nabywanych dóbr %$# ' $#$% ## $#$%) $# ( efekt snobizmu zwizany z efektem demonstracji dotyczy gruy osób o wysokich i rednich dochodach oyt na dane dobro maleje wskutek tego, e inni kuuj to dobro oznacza otrzeb wyrónienia si, bycia ekskluzywnym, odmiennym od innych efekt oularnoci (owczego du) wywoływany jest efektem naladownictwa wie si z chci osiadania tego, co osiadaj inni, by nie by gorszym w danej gruie sołecznej aradoks sekulacyjny wie si z oczekiwaniami co do kształtowania si cen w rzyszłoci niemiecki statystyk Ernst Engel (XIX w.) na odstawie bada dotyczcych budetów rodzinnych sformułował rawidłowo zwan rawem Engla rawo to jest zwizane z elastycznoci dochodow oytu, czyli jego reakcj na zmiany dochodu konsumenta I Prawo Engla - wraz ze wzrostem dochodów ronie konsumcja artykułów ywnociowych i nie ywnociowych, jednake temo rzyrostu soycia tych ierwszych jest słabsze anieli temo soycia artykułów nieywnociowych. W efekcie w wyniku wzrostu dochodów udział rocentowy wydatków na ywno w wydatkach ogółem maleje. Wzrost dochodów owoduje zwikszenie rocentowego udziału wydatków na dobra luksusowe (rekreacja, nauka, kultura, rozrywka, dobra trwałe) 19 20

6 ## $#$%) $# ( ## $#$%) $# ( II Prawo Engla - wydatki na dobra luksusowe lub oszczdnoci ojawiaj si tylko rzy wysokim dochodzie, rzekraczajcym zasokojenie otrzeb odstawowych; skłonno do nabywania dóbr luksusowych ojawia si wówczas, gdy racjonalne koszty zasokajania odstawowych otrzeb nie rzekraczaj 80 roc. dochodów, ozostałe 20 roc. to tak zwany fundusz swobodnej decyzji dotyczy rednio zamonych gosodarstw domowych (sołeczestw) Prawo Engla nie odnosi si do gosodarstw domowych (sołeczestw) biednych i bogatych W tych ierwszych wzrostowi dochodów towarzyszy wzrost udziału wydatków na ywno - rzyrost dochodów wydatkowany jest rzede wszystkim na oraw stonia zasokojenia otrzeb ywnociowych, zatem rosn one szybciej ni ozostałe wydatki W gosodarstwach domowych (sołeczestwach) bogatych wydatki na ywno, wobec wysokiego stonia zasokojenia tych otrzeb, nie ulegaj zmianie, a cały rzyrost dochodu wydatkowany jest na inne dobra i usługi lub rzeznaczany na oszczdnoci - udział wydatków na ywno w dochodach maleje '!* ' $#$% obrazuj zmiany oytu - jego wzrost lub sadek rzyczyn rzesuni krzywej oytu s zmiany któregokolwiek z czynników wływajcych na oyt orócz ceny danego dobra '#!% $#$% olega na wzrocie wielkoci oytu rzy kadej cenie konsumenci s skłonni kui wicej dobra rzy kadej cenie s te skłonni łaci wicej za kad ilo dobra zmiana oytu zmiana wielkoci oytu rzesunicie krzywej oytu sowodowane zmian jednego z czynników wływajcych na ilo oytu z wyjtkiem ceny ruch o krzywej oytu sowodowany zmian ceny P 1 P

7 $ $#$% olega na sadku wielkoci oytu rzy kadej cenie konsumenci chc mniej dobra rzy kadej cenie s te skłonni łaci mniej za kad ilo dobra P 1 #+ def.: relacja midzy iloci dobra, któr roducenci s skłonni oferowa w danym odcinku czasu a cen, rzy załoeniu, e wszystkie inne elementy charakteryzujce sytuacj rynkow ozostan bez zmiany (klauzula ceteris aribus) ilo dobra, jak srzedawcy s gotowi zaoferowa rzy rónym oziomie ceny relacja dodatnia, bo rzy wzrocie rodukcji rosn koszty rodukcji P 0 wielko oday oda oda wielko rodukcji wielko srzeday %&% $#+ ' $#+ cena dobra oyt na dobro główne determinanty w ceny czynników wytwórczych warunkach rynkowych ceny innych dóbr technologia i technika rodukcji cele działania rzedsibiorstwa oczekiwania cenowe czynniki losowe oraz inne (n. ogoda) rezerwy roduktów handel zagraniczny olityka ekonomiczna astwa dostno zasobów rodukcyjnych ołacalno rodukcji danego dobra i innych dóbr cena () 2 1 a 1 2 S (suly) b ilo dobra () 27 28

8 ' $#+ '!* ' $#+ odatnia relacja cena-ilo jest skutkiem: wzrostu kosztów zwizanych z wytwarzaniem dodatkowych jednostek rodukcji - zwizanego z rawem malejcych rzychodów rzy danych zasobach niektórych czynników rodukcji (zwłaszcza rodków trwałych) zwikszenie rodukcji wie si ze wzrostem kosztów jednostkowych - rzedsibiorstwa oczekuj wic wyszych cen, komensujcych wzrost kosztów Indywidualna krzywa oday - dotyczy ojedynczego dostawcy towaru (rzedsibiorstwa) Rynkowa krzywa oday - okazuje łczn wielko oday danego towaru na rynku rzy rónych oziomach ceny. Wyrowadzamy j z indywidualnych krzywych oday oszczególnych wytwórców 29 obrazuj zmiany oday - jej wzrost lub sadek rzyczyn rzesuni krzywej oday s zmiany któregokolwiek z czynników wływajcych na oda orócz ceny danego dobra zmiana oday zmiana wielkoci oday rzesunicie krzywej oday sowodowane zmian jednego z czynników wływajcych na ilo oday z wyjtkiem ceny ruch o krzywej oday sowodowany zmian ceny 30 '#!% $#+ olega na wzrocie wielkoci oday rzy kadej cenie roducenci (srzedawcy) s skłonni rodukowa (dostarcza) wiksz ilo dobra rzy kadej cenie zgodz si te na nisz cen za kad dan ilo dobra $ $#+ olega na sadku wielkoci oday rzy kadej cenie roducenci (srzedawcy) oferuj mniej dobra rzy kadej cenie uzyskuj te wysz cen za kad ilo dobra S 0 S 1 S 0 S 1 P 1 P 1 P 0 P

9 #+ ' '! w rzeciwiestwie do oytu, reakcja oday na zmian czynników, j okrelajcych, wymaga czasu okres ultrakrótki - oda jest stała okres krótki - oda moe wzrosn w ramach zakrelonych rzez moliwoci rodukcyjne (n. rzez lesze wykorzystanie istniejcego otencjału wytwórczego) okres długi - i najwiksze moliwoci wzrostu oday, zdolnoci rodukcyjne wzrastaj na skutek inwestycji S 1 S 2 S 3 cokolwiek, z czego musimy zrezygnowa w zamian za jednostk nabywanego dobra lub usługi zakuionej, otrzymanej lub soytej stosunek wymiany warto towaru wyraona w ienidzu nie zawsze jest wyraona w ienidzu - moe stanowi stracon moliwo robienia czego innego cena koszt rodukcji odstawowe narzdzie alokacji zasobów i roduktów ustalanie cen: rynek wolnokonkurencyjny - w wyniku gry oytu i oday rynek monoolistyczny - dyktowana rzez roducenta rynek regulowany - ustalana arbitralnie 33 34,"#( # informacyjna - rzez cen uczestnik rynku informowany jest o wartoci wymiennej rónych towarów i usług. Informacje o cenach wływaj na wielko i struktur oytu, znajduj odzwierciedlenie równie w strukturze rodukcji alokacyjna - informacja o cenach ukierunkowuje oyt na te dobra i usługi, których ceny umoliwiaj wytwarzanie rzy najniszych kosztach, rzyczyniaj si do odjcia decyzji o rodukcji wyrobów lub usług zaewniajcych roducentowi najkorzystniejsz relacj omidzy cen a kosztem ich wytworzenia dystrybucyjna - ceny wływaj na kształtowanie si dochodów realnych ludnoci: wzrost cen artykułów konsumcyjnych owoduje zmniejszenie dochodów gosodarstw domowych, sadek owoduje ich wzrost równowaenia oytu i oday - rzy wzrocie ceny nastuje sadek wielkoci oytu i wzrost wielkoci oday, by oda była wchłonita, cena musi by obniona 35 stan rynku, kiedy oyt zrównuje si z oda cena równowagi - cena, w kierunku której bdzie zmierzał rynek konkurencyjny i na oziomie której bdzie ozostawał o jej osigniciu, rzy załoeniu, e wszystkie inne elementy charakteryzujce sytuacj rynkow ozostan bez zmiany (klauzula ceteris aribus) ilo równowagi - oziom wielkoci rodukcji (srzeday), do której rynek bdzie zmierzał i na oziomie której ozostanie, gdy j osignie, rzy załoeniu, e wszystkie inne elementy charakteryzujce sytuacj rynkow ozostan bez zmiany (klauzula ceteris aribus) 36

10 ,"#( #,"#( # r S S równowaga krótkookresowa - taka kombinacja ceny i iloci towaru, która bdzie istnie tak długo, jak roducenci nie bd mieli czasu na zmian swych urzdze rodukcyjnych (lub jakiego innego zasobu, którego ilo w krótkim okresie jest stała) równowaga długookresowa - taki układ iloci i ceny, który wysti, gdy roducenci bd mieli do czasu na rzekształcenia swoich urzdze rodukcyjnych (lub innych zasobów, których ilo w krótkim okresie jest stała) r # ilo, o któr wielko oday rzewysza wielko oytu rzy danym oziomie ceny moe by wywołana rzez ustalenie ceny minimalnej #-" # ilo, o któr wielko oytu rzewysza wielko oday rzy danym oziomie ceny moe by wywołana rzez ustalenie ceny maksymalnej P 1 nadwyka ( 1-0 ) S S P r P r P 0 niedobór ( 1-0 ) 0 r 1 0 r