ROLA I ZNACZENIE OBORNIKA W INTENSYFIKACJI ROLNICTWA

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XXII, Z. 2, WARSZAWA 97 LESZEK KUSZELEWSKI ROLA I ZNACZENIE OBORNIKA W INTENSYFIKACJI ROLNICTWA W praktyce rolnczej znaczene nawozów organcznych, a zwłaszcza obornka, było zawsze duże, a opna rolnków o tym nawoze była pozytywna ustablzowana, gdyż operała sę o kryterum skutków, a węc efektów w plonach. Natomast w nauce poglądy na rolę znaczene obornka w nawożenu zmenały sę wraz z rozwojem wedzy o odżywanu rośln poznawanem kompleksowego wpływu nawozów organcznych na warunk odżywana rośln. Prawdłowość tę obserwujemy równeż w całej hstor rozwoju polskej chem rolnczej od Oczapowskego do chwl obecnej. Ze względu na perspektywczne zadana cele podjętego przeze mne tematu, ne w nkając w hstorę, referat swój rozpocznę od klku stw erdzeń, za pomocą których spróbuję przedstawć obecny pogląd na rolę, znaczene perspektyw y obornka w w arunkach szybkego rozwoju chem rolnczej, gospodark nawozowej chemzacj rolnctwa w naszym kraju, zwłaszcza w zakrese nawożena. Jesteśm y na ogół zorentowan w następujących problemach. W warunkach wzrostu zużyca nawozów mneralnych zwększa sę systematyczne lość nawozów organcznych w rolnctwe. Zasada jednośc a ne sprzecznośc produkcj nawozów mneralnych organcznych, wypowadana w oparcu o przewdywana jeszcze w XIX weku, została potwerdzona w krajach przodującego rolnctwa oraz potwerdza sę w naszym kraju. Przy tej ogólnej tendencj w krajach o najwększym zużycu nawozów mneralnych produkcja obornka z 40 q (początk XX w.) wzrosła do ponad 20 q na hektar użytków rolnych. Oczywśce przy loścowym wzrośce nawozów organcznych w skal bezwzględnej, udzał zawartych w nch składnków pokarmowych w blanse nawozowym systematyczne maleje, lecz nawet w krajach o najwększym zużycu nawozów mneralnych ne spada dotąd ponżej 25%. Prawdłowość ta wskazuje na perspektywy dużego jeszcze udzału w nawożenu rośln składnków pokarmowych z nawozów organcznych.

2 70 L. Kuszelewsk Systematyczne stosowane nawozów organcznych, zwłaszcza obornka, w zależnośc od warunków klmatycznych, glebowych agrotechncznych umożlwa zwększene, a główne utrzymane lośc substancj próchncznych na pozome uwarunkowanym przez te czynnk. Efektem tego może być korzystny wpływ nawozów organcznych na te właścwośc fzyczne, chemczne bologczne gleby, które umożlwają zwększene plonów przez kształtowane warunków lepszego odżywana sę rośln. Możlwośc te występują szczególne na glebach słabo zasobn}"ch w substancje próchncowe na wększośc gleb w warunkach wysokego pozomu nawożena mneralnego. W tych w arunkach przy wzrośce stę żena roztwroru glebowego mogą szybko zmenać sę na nekorzyść w łaścwośc chemczne fzyczne gleb. Wtedy same nawozy organczne w małym stopnu zmenają stężene roztworu glebowego, wzrasta rola substancj organcznej z nawozów organcznych w glebe, a jej buforowe ochronne dzałane coraz bardzej decyduje o efektach nawozów m neralnych. Dlatego znaczene rola zwązków organcznych w nawozach organcznych staje sę perwszoplanowa wzrasta systematyczne ze wzrostem pozomu nawożena w rolnctwe. Stąd mmo możlwośc osągana bardzo wysokch plonów naw et przy wyłącznym nawożenu m neralnym na ogół najwększe najbardzej stablne plony osąga sę przy łącznym nawożenu organcznym mneralnym. Ten aspekt rzutuje na nową gospodarkę nawozam organcznym postuluje: zachowane ochronę zwązków organcznych przed mneralzacją, dopók nawozy organczne ne zostaną przyorane; oddzaływane na przemany substancj organcznej wprowadzonej z nawozam do gleby w kerunku umacnana jej wpływu na zwększane urodzajnośc. Źródło substancj organcznej tkw w różnych nawozach na ogół obok resztek pożnwnych wprowadzene do gleby masy organcznej w lośc ok q s.m. na hektar roczne stablzuje u nas lość substancj próchncznych w glebe. Przy tym stwerdzenu w naszych w a runkach udzał obornka w nawozach organcznych jest przeważający w tej proporcj plasuje sę jego znaczene. W perspektywe udzał loścowy obornka w nawozach organcznych będze sę bardzo zm enał, podobne jak jego postać od stałej tradycyjnej, o dużej lośc ścółk, do cekłej gnojowcy słomy typowej dla obory bezścółkowej. Mechanzacja, chemzacja rolnctwa, nowe stosunk społeczne, eko nomczne oraz specjalzacja produkcj rolnej, sugerują coraz wyraźnej koneczność nowej gospodark nawozam organcznym, zwłaszcza obornkem, którą obok ochrony nawozów przed stratam substancj organcznej składnków pokarmowych cechowałyby take zalety, jak: taność, uproszczona technologa, łatwość mechanzacj pracy, ogranczene ścół

3 Znaczene obornka w ntensyfkacj rolnctwa 7 k, możlwość równoczesnego stosowana nawozów organcznych mneralnych, pełna hgena. Po tych uogólnenach w częśc szczegółowej wyeksponuję nektóre tylko właścwośc obornka, nakreślające jego rolę znaczene w dalszej ntensyfkacj rolnctwa. Jeszcze długo obornk pozostane dużym, a przede wszystkm najbardzej wszechstronnym źródłem składnków pokarmowych. Ich wzrost postępować będze ze zwększanem sę lośc jakośc obornka, w oparcu o ntensywnejsze, bardzej wszechstronne żywene zwerząt lepsze przechowywane odchodów zwerzęcych. Dlatego na czoło wysuwam problem obornka jako źródła składnków pokarmowych. Na duże znaczene pokarmowe obornka wskazują przewdywane wskaźnk obrazujące wartość nawozową obornka produkowanego w Polsce w okrese do 985 r. (tab. ). Produkcja obornka w P olsce w latach /wg L.K uszelew skego/ Dung producton n Poland n the perod /a ft e r L.Kuszelew ak/ T a b e l a P ę c o la tk - F ve-year plans I Roczna produkcja w m lonach ton Annual producton, n m llo n tons Roczna produkcja na ha użytków rolnych w q Annual producton n q per h ectare o f a g r c u ltu r a l lands Łączna lo ó ć HPK w obornku w t y s. ton T otal NPK content n dung, n thoue. ton s Łączna lo ś ć w obornku w tonach: T otal content n dung, n th o u s. ton e o f: MgO В Mn o Cu Zn ; 2473 ; Mo Со ! j P rzecętn e l o ś c NPK w kg roczn e na ba użytków rolnych: Average NPK amounts n kg yearly per hectare of a g rcu ltu ra l lands: w obornku n dung w nawozach mneralnych n m neral f e r t l z e r s ' 24 _.! 6? Ur j! Przewduje sę, że w stosunku do stanu z 960 r. produkcja obornka w 985 r. wzrośne o ok. 50%, lość zawartego w nm azotu, fosforu potasu przekroczy t będze zblżona do pul nawozów m neral-

4 72 L. Kuszelewsk nych w kraju, jaka była do dyspozycj w 968 r. Natomast zapas wszechstronny skład mkroelementów w obornku długo stanowć będą podstawową pulę nawozową. Przy tych perspektywach ne można jednak przesadzać w ocene obornka jako źródła mkroelementów. Zawarte w obornku mkroelementy, w stosunku do lośc planowanych mkronawozów do roku 975 stanową zapas bardzo duży, ale nawet z mkronawozam ne zabezpeczą zwrotu tych składnków wynoszonych w plonach (tab. 2). Dlatego do badań nowych w tym zakrese szczególne ważnych T a b e l a 2 I lo ś ć mkroelementów / g / w plonach r o ś ln z ha płodozaanu 5-polowego przy nawożenu średno O 244 kg NPK na ha /wg Kuszelewskego G ożlńskego/ Ajaount of trace elem ents / g / n crop y e ld s from h ectare of the 5 - f e l d crop r o ta to n, at average fe r t lz a t o n of 0 and 244 kg NPK per hectare /a ft e r Kuszelewsk and G nfclńsk/ R o śln a Crop Zemnak P o ta to es В w в Mn V g Cu 6 0 NPK 0 HPK Jęczmeń Barley Peluazka F eld pea Zn V! NPK 0 NPK 88! u * j 305 j 52! Żyto Rye П 7 ) 37 Cwes Oats Suma w g T otal n g W dawce 250 q obornka znajduje s ę In 250 q dung th ere are contan ed ! ! ! należą te, które zajmują sę oceną obornka jako źródła mkroelementów. Oczywśce zmenność zawartośc mkroelementów wynka z różnego żywena zwerząt, zasobnośc gleby w różnych rejonach z welu nnych czynnków. Badana te pownny być rozwjane w skal poszczególnych rejonów kraju, należałoby je zwązać z oceną zasobnośc gleb w m kroelementy wynkam dośwadczeń nad dzałanem mkroelementów. W tym probleme nasuwa sę równeż koneczność szerszego podjęca b a dań nad: przemanam mkroelementów w czase przechowywana obornka oraz po zaoranu go do gleby, wykorzystanem mkroelementów przez roślny z obornka pod wpływem obornka,

5 Znaczene obornka w ntensyfkacj rolnctwa 73 wpływem nawożena obornkem na gromadzene sę m kroelementów w glebe, obegem mkroelementów w rolnctwe w układze żywena zwerząt-naw ożene gleby oraz ch blansem w rolnctwe. Coraz bardzej wzrasta rola znaczene obornka w kształtowanu właścwośc fzycznych, chemcznych bologcznych gleby. Ta cecha, szczególne w w arunkach wysokej chemzacj, decyduje najbardzej 0 perspektyw ach obornka nnych nawozów organcznych. O produkcyjnośc opłacalnośc jednostronne dzałających nawozów mneralnych coraz bardzej decydować będą te właścwośc gleby, które na raze kształtowane są w rolnctwe główne pod wpływem nawozów organcznych substancj próchncowych. Ten problem jest najbardzej podstawowy dla nowoczesnego rolnctwa, a jego rozwązywane wymaga najnowszych metod najbardzej wszechstronnych zespołów badawczych. W glebach upraw nych właścwośc substancj próchncowych kształ tują sę równeż pod wpływem użytkowana, agrotechnk, kultury gleby, a zwłaszcza nawożena obornkem. Wpływ trwałego nawożena obornkem na substancje próchncowe gleby był przedmotem welu badań dyskusj. Przy zrozumałych różncach wynków zarysowały sę wspólne tendencje. Stwerdzono, że w zależnośc od warunków glebowych klmatycznych systematyczne nawożene obornkem powoduje wzrost lośc substancj próchncowych do pozomu określonego przez te czynnk lub stablzację zawartośc substancj próchncowych przy wzmożonej j^j wymane w glebe. Równocześne trw ałe nenawożene obornkem powoduje systematyczne zmnejszane sę zawartośc substancj próchncowych. Trwałe wyłączne nawożene mneralne ne wpływa lub wyraźne opóźna zmnejszane sę zawartośc substancj próchncowych w glebe. Natomast przy różncach loścowych jakoścowych substancj próchncowych plony rośln uzyskanych wyłączne na nawozach organcznych lub mneralnych kształtują sę w zależnośc od lośc, zwłaszcza przyswajalnych składnków pokarmowych w nawozach. Tendencje te dla warunków rejonów nas nteresujących zobrazuję na podstawe ne opublkowanych wynków badań własnych na m aterałach z trw ałych pól nawożonych po 90 latach w Halle (NRD), po 56 latach w Moskwe po 45 latach w Skernewcach (tab. 3). Stwerdzono, że pod wpływem trwałego nawożena obornkem w stosunku do pól ne nawożonych zawartość węgla zwązków organcznych w glebe wzrosła w Halle o 53, w Moskwe o 35 w Skernewcach o 63 %, co odpowada 2, 0 8% węgla wnesonego w obornku. Należy jednak dodać, że systematyczny wzrost lośc substancj próchncowych pod wpływem obornka następował w Halle w cągu perwszych pęćdzesęcu lat, w Skernewcach w cągu dwudzestu lat. Po tym okrese nastą-

6 74 L. Kuszelewsk T a b e l a 3 Zawartość węgla aaotu /C:N/ w g le b e su b sta n cj próchncowej w % w stosunku do cęża ru gleby Carbon and ntrogen content /C :R / Ln s o l and humus content n % In r ela to n to s o l gravty Łle jacowosc Loc a lt y Obekty Treatm ents w g le b e In s o l W kwasach humnowych ln humc acd s W kwasach fulwowych In fu lv c a c d s С kwasów humnowych С kwasów fulwowych С o f humc a c d s С o f fu lv c acd s N kwasów humnowych N kwasów fulwowych N o f humc a c d s N of f u lv c a c d s j j H alle 0, 0,2 Lo sewa Moscow NPK,22 0,2 obornk dung,70 0,70 0 0,8 9 0,080 0, 9 0,08 ( W 0, P35 0,033 0,3 0,03 NPK,00 0,? 0,00 0,0? 0,3 7 0,040 г > 7 0,038 0,4 6 0,046 0,26 0,050 : з г 0,038 obornk,20 0,2 0 f36 dung 0,20 0,020 0,040 0,5 0,4 5 0,6 2 0,6 3 0,7 6 0,7 0,5 0 0,4 3 0,5 0,45 0,6 0 0,5 0 Sk ern ew ce 0 0,5 3 0,0 52 NPK 0,6 0 0,063 CaNPK 0,6 0,064 obornk dung 0.8? 0,089 0, 2 0,03 о] 022 0, 4 0,03 0,2 0,03 0, 9 0,020 0, 9 0,02 0, 3 0,05 0,2 3 0,02? 0,7 0 0,6 0 0,7 3 0,7 0,8 0 0,8 0 0,8 3 0,8 3 pła już stablzacja, przy wzmożonej prawdopodobne wymane substancj próchncowych. Kompleksowe dzałane obornka polega z jednej strony na korzystnym wpływe substancj organcznych na właścwośc glebowe,.a z d ru gej strony na dostarczanu roślnom najbardzej wszechstronnego zestawu składnków pokarmowych. Zarówno jednak w dośwadczenach, jak w praktyce rolnczej otrzym uje sę najwększe najbardzej ustablzowane plony przy równoległym odpowednm stosowanu nawozów organcznych mneralnych. Zwyżk te uzyskuje sę dzęk dzałanu tych n a wozów ch współdzałanu w podnoszenu plonów, przy czym efekty zależą od welu warunków, których poznane decyduje o właścwej gospodarce nawozowej. Stąd problem efektywnośc nawożena badany jest w skal różnych warunków glebowych, klmatycznych, sposobów pozomów nawożena, agrotechnk nnych. Wśród tych czynnków coraz

7 Znaczene obornka w ntensyfkacj rolnctwa 75 wększą rolę odgrywa wpływ pozomu nawożena mneralnego na dzałane współdzałane obornka w zwększanu plonów. Problem ten staje sę szczególne nteresujący w warunkach wysokego pozomu nawożena mneralnego, tzn. wtedy, gdy nawozowe dzałane obornka, zwłaszcza pokarmowe (NPK), schodz na pozycje margnesowe w stosunku do rol dzałana zwązków organcznych w nm zawartych. Chodz węc o poznane wpływu substancj organcznej w obornku na odżywane rośln w^ w arunkach braku lub nekorzystnego dzałana wysokch dawek nawozów mneralnych na lość jakość plonów, w warunkach już pewnych objawów,,przechemzowana,, w zakrese nawożena. Ranga naukowa gospodarcza tego problemu wysuwa sę na czoło spraw dalszej ntensyfkacj rolnctwa. Problem ten obrazują, choć ne wyjaśnają, wynk szeregu badań nad dzałanem obornka na tle wzrastających dawek nawozów mneralnych. Mędzy nnym, badana take przeprowadzlśmy na glebach belcowych lekkch w w arunkach Polsk centralnej (tab. 4). Stwerdzono, że ze wzrostem dawek nawozów m neralnych system a tyczne maleje dzałane jednostk obornka na plony zemnaków b u ra ków, średno 2-3-krotne wt stosunku do obornka stosowanego bez n a wozów mneralnych. Przy wysokch pozomach wyłącznego nawożena mneralnego oraz ze wzrostem dawek występowała stagnacja plonów lub ch zmnejszane sę. Natomast przy wszystkch pozomach nawożena mneralnego stwerdzono wyraźny najczęścej stotne korzystny wpływ obornka na plony przy zmnejszonej jego produkcyjnośc. Mechanzm tego dzałana jest welostronny, kompleksowy, mało poznany, ale wynk tych welu nnych badań wskazują na perspektywy znaczene obornka w w arunkach wysokego pozomu nawożena m neralnego. Chemzacja w zakrese nawożena podnos zwększa znaczene nawozów organcznych jako źródła uzupełnena składnków pokarmowych zasobów substancj organcznej gleby, ale równocześne modernzacja rolnctwa postuluje koneczność uproszczena mechanzacj produkcj obornka, koneczność typowej dla etapu chemzacj nowej gospodark obornkem. Do takch uproszczonych perspektywcznych systemów produkcj obornka należą na przykład: przechowywane obornka z superfosfatem, stosowane obornka nefermentowanego, produkcja gnojowcy w perspektyw e obory bezścółkowej. Ze względu na najmnejsze straty azotu substancj organcznej, uproszczena pracy oraz możlwośc pełnej mechanzacj najbardzej perspektywczne stają sę beztlenowe sposoby przechowywana obornka,

8 76 L. Kuszelewsk D z a ła n e obornka na plony przy w zrastających dawkach nawozów m neralnych /wg K uszelew 3kego Ż uraw skej/ Dung e f f e c t on y e ld s a t n c r e a sn g alneral f e r t l s a t o n r a te s / a ft e r Kuszelewsk and Żurawska/ T a b e l a 4 0 Obornk Dung Obornk Obornk Obornk Dung N 40 Dung В 70 Surs N 00 N 40 E f t 50 N 70 P2C^ 30 ï< IC 'D P ^ 30 P KgO 70 Р K20 70 %0C 30 ь р IV о K20 70 K^O Zemnak - Pot-at со к! J Frzedzał u fn o śc Confdence In te rv a l P = 0,95 Plon w q z ha Y eld n q/ha , 2^5 2C7 249 Zwyżka Increment D z a ła n e obornka 00 q j E ffect of 00 q dung.. D za ła n e kg NPK E ffect of kg NPK -» 7 -! BuxcJt B eets Korzene - Roots Plon w q z ha Y eld n q/ha :so 74 SoO Zwyżka Increment D za ła n e 00 q obornka E ffect of 00 n dung Dz6J.ano kg NPX E ffect o f kg NPK L sc e - J-eavea Plon w q z ha Y eld n q/ha 95 азе C Zwyka Increme tt D załan e 00 q obornka E ffect of 00 q dung D za ła n e kg NPK E ffect of kg NPK a wśród nch produkcja gnojowcy. W nowoczesnym gospodarstwe perspektywy gnojowcy jako nawozu organcznego stają sę coraz wększe. Zapewna ona te cechy korzystne, które wymenone zostały jako perspektywczne dla gospodark nawozam organcznym. Gromadzene bowem gnojowcy w oborach bezścółkowych zmnejsza parokrotne nakłady na przechowywane stosowane odchodów zwerzęcych, umożl

9 Znaczene obornka w ntensyfkacj rolnctwa 77 wa równoczesne stosowane nawozów mneralnych wraz z nawozam organcznym, a przyorane słomy na polu upraszcza całokształt gospodark nawozam organcznym. Przecwko gnojowcy wysuwa sę często zarzut, że nawóz ten ze względu na rozceńczene ma dużą masę, co zwększa nakłady na przechowywane wywożene dużej lośc wody w pole. Tak było stotne przy produkcj gnojowcy o dużym dodatku wody. Obecne, wobec postępu techncznego chemzacj rolnctwa, wysoką wartość gnojowcy zapewnć można przy klkakrotne mnejszym dodatku wody nż w gnojowcy tradycyjnej. Obecne pompy doskonale pompują gnojowcę przy dodatku tylko V4 wody w stosunku do cężaru kału, a dodatek superfosfatu praktyczne lkwduje straty amonaku w czase fermentacj gnojowcy. W celu zobrazowana tego problemu przedstawę wynk badań własnych nad wartoścą nawozową gnojowcy przy różnym dodatku wody (tab. 5). Nawet przy małym dodatku wody T a b e l a 5 Wartość na7;czowa gnojowcy fem ontow anej przy różnym dodatku wody su p erfo sfa tu /wg Kuczęlew skego S ó jk / F e r t lz n g value of farmented g u le at d ffe r e n t water and superphosphate a d d to n /a fte r Kuszelewsk and Sójka/ Nawozy Treatments; S tra ty suchej masy w % Dry m atter lo s s e s, n % " S tra ty azotr w %! N trogen j lo s s e s, n % Kel Faeces Gnojowca / 4 rrody G ulle /4 of weter 3 L6, ". ' " une,poweś + l / c w/ody Gu le /2 of water! 7 Gnojowca 0 równoważnej l o ś c v:rv;y G ule wth adequate amount of fa e c 05 vütcr 3 2 Przy tych różn cach w gnojowcy z 300 q kału w nesono na ha w kg At th ese d ffe r e n c e s n g u lle o f 300 q of fa e c e s the fo llo w n g amounts n kg/ha have been appled suchej I!. azotu dry : trc-t/n m atter ' j w! 5» ; I ^ 3654 ' 8 0 j r ' 3906 ' Kal 2^ su p erfo sfa tu Feeсев + 2% superphosphate j 70 Gnojowca + / 4 wody + 2ft su p erfo sfa tu G ulle / 4 o f water + 2% superphosphate 7 2! !. _! ( V 4 w stosunku do cężaru kału) superfosfatu w loścach odpowadających potrzebom nawozowym rośln można uzyskać gnojowcę wysokej jakośc. Równocześne, obok zmnejszena pomeszczeń na gnojowcę można uzyskać duże uproszczene technolog nawożena.

10 78 L. KuszelewsM Gnojowca może być stosowana wraz z dodatkem nawozów m neralnych w dawkach wynkających z potrzeb nawozowych. W w arunkach obory bezścółkowej, przy stosowanu słomy jako nawozu organcznego, przy dodatku do słomy gnojowcy można zapewnć równorzędną wartość nawozową słomy w stosunku do obornka (tab. 6) Jïartosc nawozowa słomy w stosunku ćlo obornka /wg K uszelew skego/ F e r t lz n g value o f straw n r e la to n to dung /a f t e r E u szelew sk / Tabela R ośln a Crop Zemna 4, plony w q z ha P o ta to e s, y e ld n q/ha 0 I 50 q słomy 50 q straw j 50 q słomy! 50 kg К 50 q straw + 50 kg» X q słomy * gnojowca w dawce 50 kg Nj 50 q straw gul le at the rate of 50 kg К I! q obornka 200 q dung! "! 20 Wymenone nektóre właścwośc obornka wskazują na duże jego znaczene w dalszej ntensyfkacj rolnctwa, choć postać, sposoby produkcj, stosowana oraz zasady gospodark ulegną dużej ewolucj, zgodne z nowym warunkam, jake kształtuje chemzacja mechanzacja w rolnctwe.