STAN ARCHIWALIÓW DOTYCZĄCYCH WALKI LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO Z PODZIEMIEM ZBROJNYM W LATACH

Transkrypt

1 Henryk Fabijański STAN ARCHIWALIÓW DOTYCZĄCYCH WALKI LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO Z PODZIEMIEM ZBROJNYM W LATACH Przebieg walki o utrwalenie władzy ludowej w Polsce w pierwszych latach powojennych budzi zrozumiałe zainteresowanie szerokich kręgów społeczeństwa. Także liczne rzesze historyków i publicystów żywo interesują się tymi zagadnieniami, czego dowodem są liczne publikacje i opracowania, zwłaszcza w ostatnim dziesięcioleciu 1. Udział ludowego Wojska Polskiego w zwalczaniu podziemia politycznego był znaczny, a w niektórych okresach decydujący. Stąd wzrastające wciąż zainteresowanie wojskowymi materiałami archiwalnymi, zarówno z okresu wojny, jak i pierwszych lat po jej zakończeniu. Stan opracowania wojskowych materiałów archiwalnych, zawierających akta umożliwiające przebadanie poruszonego zagadnienia nią nie jest jednolity. Materiały z okresu wojny zostały opracowane pod względem archiwalnym, a inwentarze 1 Między innymi wymienić można: J. B o r k o w s k i, Walka polityczna w Polsce w latach [w:] Z najnowszych dziejów Polski , Warszawa 1963; W. S z o t a, Zarys rozwoju Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii, Wojskowy Przegląd Historyczny (WPH) nr 1, 1963; J. C z a p l a, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego w latach , WPH nr 3, 1965; Z walk przeciwko zbrojnemu podziemiu , praca zbiorowa pod redakcją M. T u r l e j s k i e j, Warszawa 1966; W. G ó r a i R. H a l a b a, O utworzenie i utrwalenie władzy ludowej , Warszawa 1968; A. S z c z e ś n i a k, Udział jednostek WP w zwalczaniu podziemia ukraińskiego w Polsce. Zeszyty Naukowe WAP seria historyczna nr 19(56),

2 zespołów akt wydano drukiem 2. Natomiast akta z lat , jakkolwiek udostępniane są zainteresowanym od szeregu lat, znajdują się dopiero w początkowym stadium naukowego opracowania. Dlatego też staje się koniecznym omówienie stanu, liczebności i sposobów dotarcia do najistotniejszych materiałów archiwalnych, omawiających udział wojska w walce o kształt ustrojowy odradzającego się państwa. * * * Problem niepodległości państwa polskiego rozstrzygnięty zwycięstwem nad hitlerowskimi Niemcami w roku 1945 nie rozwiązał konfliktów klasowych, które narosły w latach minionych. Reakcja nie chciała się pogodzić z utratą swoich przywilejów, z przejściem władzy w ręce ludu. Od lipca 1944 r. do końca 1948 r. trwała w Polsce, z różnym nasileniem, walka obozu demokratycznego z reakcją skupiającą pod swoimi sztandarami wrogie ludowi grupy wywodzące się z klasy wywłaszczonych obszarników, burżuazji miejskiej, a także części chłopstwa oraz co charakterystyczne dla tego okresu związane z wymienionymi klasami liczne odłamy społeczne, wywodzące się z klas nieposiadających pisał w swojej pracy Ignacy Blum 3. Zaangażowanie wojska w walkę z reakcją nie było na przestrzeni owych lat jednakowe. Do czasu zakończenia wojny wojsko zajmowało się tymi zagadnieniami marginesowo, najistotniejsza była w tym okresie walka na froncie. Także w czasie do kwietnia 1946 r. wojsko działało na tym polu dorywczo, przy tym jego przedsięwzięcia nie były skoordynowane z Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Od momentu utworzenia Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa w marcu 1946 r. aż do stycznia 1947 r. datuje się najbardziej intensywna działalność ludowego Wojska Polskiego w zwalczaniu reakcyjnego podziemia, przy czym tym razem wszystko było uzgodnione z KBW, MO i innymi zaangażowanymi w tej walce siłami. Po wyborach do sejmu w styczniu 1947 r. działalność wojska skupia się na zwalczaniu band nacjonalistów ukraińskich (akcja GO Wisła ); walkę przeciw pozostałym 2 Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat Część I i II (Warszawa 1961), część III (Warszawa 1969) oraz część IV (w druku). 3 I. B l u m, Z dziejów ludowego Wojska Polskiego w latach , wyd. 2, Warszawa 1868, s

3 siłom reakcji przejmuje wyłącznie KBW. Wreszcie w kwietniu 1948 r. jednostki ludowego Wojaka Polskiego zostały ostatecznie wycofane z akcji przeciwko reakcyjnemu podziemiu i zajęły się wyłącznie szkoleniem. * Wszystkie naszkicowane wyżej etapy walki z reakcją znajdują swoje odzwierciedlenie w materiałach aktowych tworzonych przez jednostki wojskowe. Akta najwcześniejsze, z okresu trwającej jeszcze wojny oraz z czasów bezpośrednio po jej zakończeniu wskazują, że działalność wrogiego podziemia szybko wzrastała, by wiosną 1945 r. poważnie zagrozić bezpieczeństwu wewnętrznemu państwa, paraliżować działalność ogniw Polskiej Partii Robotniczej i organów młodej władzy ludowej. Powstający dopiero i niedoświadczony aparat bezpieczeństwa, Milicja Obywatelska i powołane właśnie do życia Wojska Wewnętrzne nie były w stanie sprostać zadaniom aktywnej walki z nasilającą się działalnością podziemia. Materiały archiwalne dotyczące działalności wojska z tego okresu rozproszone są w 520 zespołach akt różnej objętości. W dokumentacji archiwalnej zwraca uwagę brak rozkazów, dyrektyw czy wytycznych, które określałyby w sposób jednoznaczny zasady, zaangażowanie się wojska i skoordynowanie działań w skali krajowej. Licznie występują natomiast meldunki, zwłaszcza aparatu politycznowychowawczego, obrazujące ogólnie sytuację w terenie, a przede wszystkim w rejonie miejsc postoju jednostek, bądź też opisujące doraźne akcje przeciwko politycznemu podziemiu podejmowane zazwyczaj wtedy, gdy jego działalność godziła bezpośrednio w interesy wojska. Tego rodzaju materiały zachowały się licznie w zespole Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP 4. Występują one też wśród produkcji aktowej zarządu pol.-wych. 2 armii WP (głównie z okresu formowania i szkolenia tego związku operacyjnego 5 ), w zespołach dowództw poszczególnych związków taktycznych piechoty, kawalerii, artylerii, saperów i innych w aktach dotyczących, pracy, politycznej 6. Sporo meldunków tego rodzaju znaleźć można również w zespołach akt szkół oficerskich 7 oraz rejonowych komend uzupełnień, zwłaszcza siedemnastu najwcześniej sformowanych. Z ważniejszych dokumentów organizacyjnych tego okresu odnotować należy 4 Por. CAW, III-2-98, 102, , 147, 158, 198 i inne. 5 Por. CAW, III do 210 i inne. 6 CAW, III-36-15, 20, 162, 163, oraz Prot. 465/57, t CAW, III oraz III

4 rozkaz Naczelnego Dowództwa WP z listopada 1944 r., na mocy którego przekazano do dyspozycji Resortu Bezpieczeństwa Krajowej Rady Narodowej batalion specjalny (szturmowy). Właśnie ta; jednostka stała się później zalążkiem Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W zespole Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień zachowała się ponadto korespondencja dotycząca przekazania WBW pewnej liczby absolwentów szkół oficerskich oraz powołanych drogą mobilizacji, oficerów rezerwy 8. Zaostrzająca się sytuacja na terenie kraju spowodowała, że już 26 marca 1945 r., a więc jeszcze w czasie trwania wojny, Rada Ministrów podjęła uchwałę o powołaniu do życia Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Do prac organizacyjnych przystąpiono 19 kwietnia, jednak ich postępy były nikłe; stał na przeszkodzie brak ludzi i uzbrojenia. Dopiero zwycięskie zakończenie wojny stworzyło przesłanki do skuteczniejszej realizacji uchwały. Mianowicie, kolejna uchwała Rady Ministrów z dnia 24 maja 1945 r. poruczyła dalsze formowanie Korpusu Bezpieczeństwa Publicznego ministrowi Obrony Narodowej 9. Konkretne poczynania w tej mierze zapoczątkował, przechowywany w CAW, rozkaz Naczelnego Dowództwa WP z dnia 25 maja 1945 r. 10 Polecał on odkomenderować do KBW 4 dywizję piechoty, 1 i 2 brygady zaporowe oraz 2 samodzielny batalion motocyklowy 1 korpusu pancernego. Dowódcą KBW mianowano dotychczasowego dowódcę 4 DP, gen. bryg. Bolesława Kieniewicza 11. Na czas formowania KBW podporządkowano ministrowi Obrony Narodowej. Wymienione posunięcia spowodowały bezpośrednie zaangażowanie się wojskowego aparatu mobilizacyjnego w sprawy związane z bezpieczeństwem wewnętrznym kraju. Odzwierciedleniem powyższego są akta Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień. W zespole tym zachowały się konkretne zarządzenia organizacyjne, plany formowania KBW, projekty etatów wreszcie okresowe meldunki i sprawozdania o stanie formowania jednostek tego korpusu. Materiały dotyczące formowania KBW, występują również w Oddziale Personalnym WP, gdzie zgromadzone są rozkazy o odkomenderowaniu w skład KBW oficerów Wojska Polskiego, meldunki 8 Por. Archiwum KBW, t. 5/36, k Etat przewidywał następującą strukturę organizacyjną: Dowództwo 617 osób, Centrum Wyszkolenia 712, samodzielny batalion łączności 517, szesnaście pułków kawalerii łącznie osób, dziesięć samodzielnych batalionów ochronnych 7040 i trzy szpitale. 10 Rozkaz NDWP nr 0128 z dnia r. CAW, Prot. 556, t. 709, k Tamże. 116

5 o stanie obsady etatowej, korespondencja itp. 12 Jak wykazują archiwalia w sierpniu 1945 r. Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego po zakończeniu prac organizacyjnych przekazany został Ministerstwu Bezpieczeństwa Wewnętrznego 13. Na uwagę badacza zasługuje ważny rozkaz Naczelnego Dowództwa z dnia 24 maja 1945 r. Polecał on, aby szereg jednostek wojskowych skierować do najbardziej zagrożonych części kraju, a więc województw: rzeszowskiego, lubelskiego, białostockiego, warszawskiego i krakowskiego. Zakładano, że obecność jednostek wojskowych w niespokojnych rejonach siłą rzeczy przyczyni się do zapewnienia bezpieczeństwa i porządku, wzmocni miejscowe organa władzy ludowej. W taki właśnie sposób rozlokowane zostały 1, 3, 8 i 9 dywizje piechoty 14. Od tego momentu w aktach Sztabu Generalnego oraz dowództw okręgów wojskowych pojawiają się obok rozkazów dyslokacyjnych meldunki bojowe, omawiające działalność wojska w zwalczaniu zbrojnego podziemia. Pierwiastkowe materiały tego charakteru zawierają również zespoły akt poszczególnych dywizji piechoty, najczęściej występują one w tych samych jednostkach archiwalnych, co materiały dotyczące działań wojennych na froncie. Wynikało to bowiem z ducha cytowanego rozkazu, który działania przeciwko reakcyjnemu podziemiu traktował jako jednorazową akcję bojową. W rozkazie tym czytamy bowiem: [...] Formacjom wydzielonym do tego celu (zwalczanie reakcyjnego podziemia przyp. H.F.) rozkazuję zlikwidować w zdecydowany i energiczny sposób w jak najkrótszym czasie bandy dywersyjne i zapewnić miejscowym władzom i ludności normalne warunki pracy [...] 15. Do końca 1945 r. skutkiem działań bojowych wojska rozbito 28 ugrupowań terrorystycznych i ujęto około 3000 członków podziemia. Jednakże na skutek braku należytego współdziałania z oddziałami KBW i Milicji Obywatelskiej nie osiągnięto zamierzonego celu. Mało tego, walka przybierała na sile. Do końca roku 1945 zbrojne ugrupowania podziemne dokonały 6982 napady rabunkowe i terrorystyczne, mordując ogółem 7372 osoby, w tym 303 żołnierzy WP, 550 funkcjonariuszy MO i 419 żołnierzy Armii Radzieckiej. W tym samym czasie raniono 1167 i uprowadzono 1091 osób 16. Mnożące się wypadki barbarzyńskiego terroru, dywer- 12 Por. CAW, Prot. 477, t. 7, k Problem ten szczegółowo omawia J. C z a p l a, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego..., WPH nr 3, 1965, s Rozkaz operacyjny WP nr 00289/op. z dnia r. CAW, III-1-36, k Tamże. 16 W. S z o t a, Siły Zbrojne RP w walce z reakcyjnym podziemiem zbrojnym w latach 117

6 sja i sabotaż oraz nieprzejednanie wrogi stosunek podziemnych ugrupowań do państwa ludowego stworzyły konieczność zorganizowania bardziej zdecydowanych działań przeciwko zbrojnemu podziemiu. Już dnia 3 grudnia 1945 r. minister Obrony Narodowej wydał rozkaz kierujący do walki z podziemiem wszystkie jednostki wojskowe w rejonach ich dyslokacji. Dowódcy jednostek zobowiązani zostali do współdziałania z władzami cywilnymi, mieli więc obowiązek wkraczania wszędzie tam, gdzie nastąpiło zagrożenie ładu i porządku publicznego 17. Były to jednak nadal półśrodki. W styczniu 1946 r. kierownictwo rządu zobowiązało wojsko do opracowania zarysu planu kompleksowego działania przeciwko zbrojnemu podziemiu. W rezultacie tego zastępca szefa Sztabu Generalnego WP, gen. bryg. Stefan Mossor opracował notatkę, zawierającą ocenę ówczesnej sytuacji, przyczyny dotychczasowych niepowodzeń oraz zarys planu dalszej, skutecznej akcji. W tym przekazie źródłowym znajdującym się w CAW czytamy: Jestem zdania, że kwestia zaprowadzenia spokoju w kraju daleko przekracza możliwości Korpusu Bezpieczeństwa, który niedawno rozwinął się z jednej dywizji i nie może opanować całego kraju. Wojsko już od dłuższego czasu daje do tej akcji duże siły i środki, a powinno, jeśli akcja ma być ostateczna dać jeszcze więcej sił. Jest ponadto faktem, że każdy garnizon wojskowy przez samą swoją obecność stwarza pewną strefę spokoju i bezpieczeństwa. Jest również faktem, że wojsko posiada największe środki techniczne, które pracują na korzyść akcji pacyfikacyjnej. W tych warunkach uważam, że wojsko nie może ograniczać się do dawania środków na to działanie bez brania udziału w kierownictwie ponieważ: 1. ani bezpieczeństwo ani milicja nie mogą swoim aparatem objąć tak dużej akcji w sposób dość autorytatywny i skuteczny; 2. dotychczasowe niepowodzenia akcji odbijają się szkodliwie na autorytecie wojska, które bierze w niej udział 18. Proponowano wówczas zorganizować dużą akcję pacyfikacyjną, poddaną pod jednolite kierownictwo jednego z najstarszych generałów WP, z którym współpracowaliby dowódca Korpusu Bezpieczeństwa i główny komendant Milicji Obywatelskiej. Kierownictwo to działałoby według dyrektyw Rządu i Ministra Obrony Narodowej, mając pełnię władzy do samodzielnego przeprowadzania energicznych operacji, a przede wszystkim do wcią [w:] 20 lat ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1967, s Por. też: W. R e j m e n t, Udział organów bezpieczeństwa publicznego i jednostek Wojska Polskiego w walce z reakcyjnym podziemiem na Rzeszowszczyźnie, tamże, s Archiwum KBW, t. 42/300, k. 47 i 42/302, k Notatka z dnia r. CAW, Prot. 465, t. 253, k

7 gania do tej akcji zarówno oddziałów wojska, jak Bezpieczeństwa i Milicji. W zakończeniu swoich wywodów Mossor pisał: Jestem przekonany, że usunięcie tego stanu niepokoju i niepewności jaki istnieje w całej wschodniej i południowej części kraju, jest nie tylko kwestią sił, bo mamy ich aż nadto dosyć, ile kwestią jednolitego sprężystego kierownictwa. To też stworzenie tego czy innego planu, jak również niezwłoczne wprowadzenie go w życie uważam za konieczne. W przeciwnym razie, jeżeli obecny ropiejący stan rzeczy pozostawimy jeszcze na dwa lub trzy miesiące, to opanowanie jego może być po tym znacznie trudniejsze, może spowodować duże szkody polityczne i kosztować wiele strat 19. Z wnioskami gen. Mossora kierownictwo Rządu zgodziło się; wkrótce po tym, bo już 27 marca tegoż roku opracowano plan zapewnienia bezpieczeństwa kraju, pokrywający się w zasadzie z wyżej cytowanymi propozycjami. Powołany został mianowicie Państwowy Komitet Bezpieczeństwa, na którego czele stanął Minister Obrony Narodowej, marszałek Michał Rola-Żymierski. Komitetowi podporządkowano wszystkie jednostki wojska, KBW, WOP, MO i UB na terenie całego kraju 20. Komitet opracował tzw. Wytyczne operacyjne, szczegółowy dokument omawiający zasady i plan zdziałania przeciwko zbrojnemu podziemiu. Podzielono w nim terytorium Polski na czternaście stref bezpieczeństwa i powołano do życia Wojewódzkie Komitety Bezpieczeństwa. Dokument ten zachowany w zespole akt Sztabu Generalnego posiadał zasadnicze znaczenie w okresie, kiedy wojsko było najbardziej zaangażowane w walce 21. Inne źródło wskazuje na utworzenie wiosną roku 1946 Grupy Operacyjnej Rzeszów, w składzie 8 i 9 DP, której głównym zadaniem było zwalczanie ukraińskich nacjonalistów, a także licznych rodzimych oddziałów reakcyjnego podziemia, działających w trudnym, górskim terenie. GO Rzeszów działała przez 7 miesięcy po czym została rozformowana 22. Działalność Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa, choć planowana w zasadzie na rok 1946, jak wykazują archiwalia, przeciągnęła się. W roku 1947 ciężar walki wojska przeniósł się w większości na południowe tereny kraju, gdzie nasiliły się działania oddziałów UPA. Z okresu kwietnia 1947 r. na uwagę zasługują akta 19 Tamże, k CAW, Prot. 465, t. 253, k Wszystkie wytyczne o charakterze operacyjnym powtórzone zostały w rozkazie Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa nr 00167/III z dnia r. CAW, Prot. 465, t. 256, k CAW, Prot. 465, t

8 zespołu Sztabu Generalnego mówiące o utworzeniu Grupy Operacyjnej Wisła. W ciągu trzech miesięcy wchodzące w jej skład oddziały wojska i KBW zlikwidowały niemal całkowicie podstawowe siły UPA i OUN, jakie działały na terenie województw: rzeszowskiego, krakowskiego i częściowo, lubelskiego. Była to ostatnia większa akcja podjęta przez wojsko 23. Wspomnieć należy o źródłach archiwalnych, przy pomocy których możliwe jest odtworzenie strat osobowych. Zachowane w zespołach akt sprawozdania i meldunki wykazują, że bilans strat i ran, zadanych młodemu państwu ludowemu przez podziemie zbrojne w toku walki politycznej lat jest tragiczny i bolesny w swojej wymowie. Oddziały i bojówki reakcyjnego podziemia dokonały w tym okresie ponad 50 tysięcy napadów terrorystycznych i rabunkowych. Straty materialne sięgały setek milionów złotych, spalono dziesiątki wsi, zniszczono setki pociągów, mostów kolejowych i drogowych, zdewastowano i rozbito wiele obiektów państwowych, zakładów pracy, gorzelni, młynów, cukrowni, elektrowni, urzędów pocztowych, gmin, budynków państwowych i prywatnych. Przeszło 12 tysięcy najlepszych przedstawicieli sił demokratycznych poległych z rąk reakcyjnych bojówek, kilka tysięcy zabitych w walkach członków nielegalnych organizacji podziemnych oto krwawe żniwo tragicznych, bratobójczych starć zbrojnych, których ślady pozostały w świadomości społeczeństwa przez długie jeszcze lata i utrudniały jego zjednoczenie. Nie mniej tragiczne są straty poniesione przez samo wojsko. W latach straciło ogółem życie 2594 żołnierzy, w tym 466 oficerów, 729 podoficerów i 1399 szeregowców, przy czym większość strat przypada na lata Podobnie jak w przypadku działalności wojska w walce z reakcyjnym podziemiem w okresie wojny i bezpośrednio po jej zakończeniu, tak i w latach następnych działalność ta znalazła szerokie odzwierciedlenie w materiałach źródłowych. Jak już stwierdzono, dokumentacja aktowa nie jest jeszcze uporządkowana i opracowana pod względem archiwalnym, prace te są dopiero w toku i potrwają prawdo- 23 Grupa Operacyjna Wisła powstała na podstawie zarządzenia Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa nr 00189/III z dnia r. CAW, Prot. 583, t k Rozformowana została na podstawie zarządzenia PKB nr 00322/III. CAW, Prot. 583, t. 213, k Straty ludowego Wojska Polskiego w walce z reakcyjnym podziemiem ustaliła specjalna komisja, działająca przy CAW. Obecnie wraz z Wojskowym Instytutem Historycznym przygotowywany jest do druku imienny wykaz strat. Wszystkie dane cyfrowe por. też: J. B o r k o w s k i, Walka polityczna w Polsce..., s. 421; A. S z c z e ś n i a k, Udział jednostek WP..., s

9 podobnie przez najbliższe kilka lat. Nie mniej jednak akta te są dostępne dla badań. Kluczem do zasobu archiwalnego z tych lat są protokóły zdawczo-odbiorcze, na podstawie których przyjmowało akta Centralne Archiwum Wojskowe od archiwów okręgów wojskowych, instytucji centralnych, dowództw rodzajów wojsk i służb oraz poszczególnych jednostek. Protokóły te zawierają obok kolejnego numeru porządkowego stanowiącego sygnaturę jednostki archiwalnej tytuł, daty krańcowe akt, ilość kart w teczce, numery kancelaryjne oraz, uwagi. Protokóły zdawczoodbiorcze są więc swojego rodzaju tymczasowym spisem, pozwalającym jednak na dotarcie do potrzebnych materiałów. Posługiwanie się nimi, dostarcza w praktyce szeregu niedogodności; w pierwszym rzędzie tytulatura poszczególnych jednostek archiwalnych umieszczona w protokółach zdawczo-odbiorczych nie zawsze jest dokładna, ą często nawet wprowadzająca w błąd; ponadto nieścisłości występują niejednokrotnie w przynależności zespołowej poszczególnych woluminów inna jednostka była twórcą akt, inna zdawała je do archiwum i umieszczała na nich własne cechy kancelaryjne. Nieścisłości występują także w datach krańcowych dokumentów znajdujących się w teczce. Dalszą niedogodność stanowi fakt, że akta jednego zespołu trafiały do archiwum na podstawie szeregu protokółów zdawczoodbiorczych, zespół jest więc rozbity i rozmieszczony w różnych miejscach magazynu archiwalnego. Niedogodność tę niweluje częściowo kartoteka realna zespołów, w której ujęte są informacje o miejscu przechowywania akt jednego zespołu 25. * Mimo wymienionych utrudnień istnieje możliwość dotarcia do każdego źródła archiwalnego interesującego badacza. Z racji kierowniczej roli sprawowanej przez wojsko, materiały archiwalne dotyczące walk z reakcyjnym podziemiem przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym stanowią najbardziej zwarty i kompletny materiał, jaki na ten temat zachował się w kraju. Na czoło wysuwają się generalia. Obok wymienionych wyżej podstawowych dokumentów charakteru organizacyjnego i operacyjnego całość materiału podzielić można na trzy zasadnicze grupy: 1) rozkazy i zarządzenia organizacyjne Państwowego Komitetu Bezpieczeń- 25 Kartoteka realna zespołów prowadzona jest na kartach specjalnego wzoru, zawierających rubryki: nazwa zespołu (jednostki, zakładu, instytucji wojskowej), numer protokółu zdawczo-odbiorczego, pozycje (numery kolejne) protokółu, daty krańcowe przekazanych akt i ilość przekazanych teczek. Kartoteka posiada układ rzeczowy. 121

10 stwa, szczebla centralnego wojska i dowództw okręgów wojskowych, 2) rozkazy i zarządzenia charakteru operacyjnego wymienionych szczebli i wreszcie 3) materiały sprawozdawcze. W skład tej ostatniej wchodzą sprawozdania całościowe przedstawione kierownictwu Rządu, najbardziej wartościowe pod względem poznawczym, przedkładane okresowo (przeważnie miesięczne) względnie po zakończeniu określonej akcji oraz meldunki i sprawozdania poszczególnych pionów: wojska, KBW, Milicji Obywatelskiej, Bezpieczeństwa, Wojsk Ochrony Pogranicza. Oddzielną grupę stanowią meldunki i sprawozdania grup operacyjnych Rzeszów i Wisła, okresowe oraz z poszczególnych etapów operacji, a także poszczególnych pionów operacyjnego, kwatermistrzowskiego, medycznego. Do rzędu interesujących zaliczyć należy meldunki dzienne sporządzone przez Państwowy Komitet Bezpieczeństwa oraz zarząd operacyjny Sztabu Generalnego o sytuacji na terenie kraju. W zasadzie materiały sprawozdawcze są wyczerpujące, pozwalają one na pełne odtworzenie sytuacji w tym burzliwym okresie. Próby politycznego określenia zachodzących zjawisk podejmował Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy WP w swoich sprawozdaniach okresowych, dekadowych i miesięcznych, przedkładanych kierownictwu wojska 26. Obok wymienionych typów dokumentów, które określić można jako podstawowe, w aktach z tego okresu występują plany działań stenogramy narad, notatki służbowe i liczna korespondencja. W pionie politycznym na szczególną uwagę zasługują materiały propagandowe wydawane drukiem, jak np. opracowanie dotyczące oceny układu sił politycznych w Polsce 27, analizy sytuacyjne, artykuły problemowe w prasie centralnej i inne. W tej grupie umieścić należy także sprawozdania i wytyczne dotyczące prac grup ochronno-propagandowych, powołanych do życia przed wyborami do Sejmu PRL w styczniu 1947 r. (m.in. regulamin grup ochronnopropagandowych) oraz materiały dotyczące przebiegu referendum ludowego 28. Na uwagę badacza zasługują także materiały charakteru kartograficznego. Tego typu dokumentacji, niestety, zachowało się niewiele; w stosunku do map wojskowych obowiązywało specjalne postępowanie, jako tajne po wykorzystaniu były niszczone. Nie mniej, w teczkach zachowało się kilka map obrazujących rejony 26 Por. CAW, Prot. 465, t. 256, k Por. opracowanie z dnia r. pt. Ocena układu sił politycznych w Polsce. CAW, Prot. 583, t. 213, k. 512 i nast. Ponadto artykuły na łamach Zwyciężymy (II poł r.). 28 CAW, Prot. 465, t. 17, k. 2; t. 241, k i 2058; t. 271, k

11 najbardziej zagrożone przez reakcyjne ugrupowania podziemne, rozmieszczenie poszczególnych oddziałów, dyslokację wojska czy planowane kierunki działań 29. Wszystkie wyszczególnione wyżej materiały zaliczone, do generaliów stanowią na ogół zwartą grupę. Większość z nich zawierają zespoły: Gabinet Ministra Obrony Narodowej, Oddział III operacyjny Sztabu Generalnego oraz Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy Wojska Polskiego. W sumie około stu jednostek archiwalnych zawiera wyłącznie akta dotyczące problemów walki z wrogim podziemiem politycznym. Grupa Operacyjna Wisła wytworzyła oddzielny zespół akt liczący 50 pozycji 30. Najliczniejszy jest zespół akt oddziału III Sztabu Generalnego. Oczywiście, z uwagi na roczny system prowadzenia kancelarii omawiane akta stanowią część wytworu kancelaryjnego Sztabu Generalnego. Przy poszukiwaniach archiwalnych nie należy posługiwać się tylko jednym protokółem, zwłaszcza, że część akt niezbędnych do bieżącej pracy zatrzymano wówczas w archiwum Sztabu Generalnego i dopiero po paru latach przekazano, ostatecznie do CAW 31. * Szczegółowe materiały dotyczące udziału wojska w zwalczaniu reakcyjnego podziemia zawierają zespoły: dowództw okręgów wojskowych, z zasady siedzib Wojewódzkich Komitetów Bezpieczeństwa. Tam występują one w komórkach operacyjnych oraz politycznych. Pierwiastkowych materiałów należy szukać w aktach dowództw dywizji, pułkach i jednostkach wojskowych bezpośrednio zaangażowanych w akcji. Dla ułatwienia prac badawczych podać można jeszcze grupę interesujących źródeł przechowywanych przede wszystkim w zespołach Sztabu Generalnego (Oddział III) oraz Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego: rozkaz operacyjny NDWP nr 00292/op. z dnia 27 maja 1945 r. dla dowódcy 1 DP, kierujący ją do województwa białostockiego i określający dyslokację jej jednostek oraz rejony działania przeciwko zbrojnemu podziemiu 32 ; 29 CAW, Prot. 465, t. 258, k. 535-a. 30 Por CAW, Prot. 465/57 w tym Oddział III Szt. Gen. oraz Prot. 524/57 akta Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego. 31 Por. CAW, Prot. 1394/ CAW, III-1-36, k W październiku 1945 r. 1 DP została skierowana do Warszawy, jej miejsce zajęła 18 DP. 123

12 rozkaz operacyjny NDWP nr 00298/op. z dnia 2 czerwca 1945 r. dla dowódcy 3 DP, kierujący ją do województwa lubelskiego z zadaniami jak wyżej 33 ; rozkaz operacyjny NDWP nr 00282/op. z dnia 2 czerwca 1945 r. dla dowódcy 9 DP, kierujący ją do województwa rzeszowskiego z zadaniami, jak wyżej 34 ; sprawozdanie Naczelnego Dowódcy WP z działalności wojska w walce z reakcyjnym podziemiem 35 ; wykaz zniszczeń dokonanych przez oddziały ukraińskich nacjonalistów na terenie kraju 36 ; charakterystyka podziemnych ugrupowań UPA działających na terenie powiatu Przemyśl 37 ; sprawozdanie z kontroli przeprowadzonej przez Sztab Generalny w jednostkach wojskowych w celu ustalenia możliwości wykorzystania wojska w walce z reakcyjnym podziemiem, wraz z wnioskami 38 ; Taktyka walki z wrogimi ugrupowaniami podziemnymi opracowanie 39 ; sprawozdanie z działalności Grupy Operacyjnej Rzeszów za okres 8 kwietnia 29 maja 1946 r. 40 ; półroczne sprawozdania Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa 41 ; sprawozdania z walk z reakcyjnym podziemiem w latach ; plan działania Grupy Operacyjnej Wisła, (zadania, teren, działania, siły i środki itd.) 43 ; tabela wyników uzyskanych w walce z UPA przez GO Wisła w okresie od 20 kwietnia do 22 lipca 1947 r. 44 ; wykaz strat poniesionych przez oddziały UPA w wyniku działań bojowych GO Wisła w okresie od 7 kwietnia do 7 lipca 1947 r. 45 ; 33 CAW, III-1-36, k Tamże, k Sprawozdanie ujmuje stan na dzień r. CAW, Prot. 465, t. 8, k. 236 i nast. 36 Według danych na dzień r. CAW, Prot. 465, t. 235, k. 150 i nast. 37 Dane na dzień r. CAW, Prot. 465, t. 246, k CAW, Prot t. 244, k Opracowanie GZP-W 1946 rok. CAW, Prot. 465, t. 243, k CAW, Prot. 465, t. 259, k. 810 i nast. Zachowały się też sprawozdania okresowe: t. 256, k. 230; t. 271, k. 589 i Sprawozdanie z datą r. CAW, Prot. 465, t. 261, k. 32 i nast. 42 CAW, Prot. 465, t. 244, k. 291 i nast. 43 CAW, Prot. 465, t. 304, k CAW, Prot. 583, t. 213, k CAW, Prot. 583, t. 213, k. 324 i nast. 124

13 protokół o nawiązaniu kontaktu z władzami Czechosłowacji w przedmiocie zwalczania UPA 46 ; rozkaz specjalny NDWP dotyczący formowania batalionów szturmowych do walk z reakcyjnym podziemiem 47 ; sprawozdanie z działań bojowych GO Wisła za okres 20 kwietnia 31 lipca 1947 r. 48 ; omówienie sytuacji na polu walki z podziemiem 49 ; źródła dotyczące współpracy Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa z władzami radzieckimi i czechosłowacką Grupą Operacyjną Teplice 50 ; tłumaczenia zdobycznych dokumentów UPA 51. Przedstawiony wykaz nie wyczerpuje oczywiście listy wszystkich najistotniejszych dokumentów w tej dziedzinie. Pełne rozeznanie w materiałach źródłowych uzyska się po ostatecznym opracowaniu archiwalnych akt wojskowych z lat Protokół z dnia r. CAW, Prot. 465, t. 171, k CAW, Prot. 583, t. 213, k CAW, Prot. 583, t. 213, k. 382 i nast. 49 Opracowanie Sztabu Generalnego z dnia r. CAW, Prot. 465, t. 243, k. 17 i nast. 50 CAW, Prot. 465, t. 303, k. 10, 12, 405, 415, 456, 520, 556, 587, 604, 620, i inne. 51 CAW, Prot. 465, t. 304, k. 1, 62, 190,