CHARAKTERYSTYKA AKT JEDNOSTEK INŻYNIERYJNO-SAPERSKICH LWP Z LAT Uwagi wstępne

Transkrypt

1 Henryk Fabijański CHARAKTERYSTYKA AKT JEDNOSTEK INŻYNIERYJNO-SAPERSKICH LWP Z LAT Uwagi wstępne Równolegle z formowaniem związków taktycznych i operacyjnych ludowego Wojska Polskiego tworzono odpowiednie oddziały i pododdziały inżynieryjnosaperskie. Odrębność zadań inżynieryjnych w poszczególnych rodzajach wojsk spowodowała uściślenie specjalizacji fachowej oraz wpłynęła na strukturę organizacyjną. Wojska inżynieryjno-saperskie dzieliły się na dwie grupy: 1) saperzy uniwersalni; 2) jednostki przeznaczone do zadań specjalnych. Również w strukturze organizacyjnej występował podział na dwie grupy. Do pierwszej należały oddziały i pododdziały inżynieryjne wchodzące organicznie w skład związków taktycznych i operacyjnych, zaś drugą grupę stanowiły oddziały i związki inżynieryjne odwodu Naczelnego Dowództwa WP 1. Wojska inżynieryjno-saperskie ludowego Wojska Polskiego odgrywały 1 Szczegółowe informacje o strukturze organizacyjnej oraz działaniach wojsk inżynieryjnych w latach wojny podają: K. D i d e ń k o, Rozwój wojsk inżynieryjnych WP w latach , Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2, 1969, s ; J. M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w s k i, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego, część 4 formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, wyposażenie, metryki jednostek inżynieryjno-saperskich, drogowych i chemicznych. Warszawa 1970, s Wiele cennych danych o działaniach wojsk inżynieryjno-saperskich LWP dostarczają wspomnienia J. B o r d z i ł o w s k i e g o, Żołnierska droga, t. 2, Warszawa 1972.

2 doniosłą rolę w zabezpieczeniu i przygotowaniu do działań bojowych pola walki dla sił głównych, zapewniały też szybkie pokonywanie przeszkód wodnych, stwarzając tym samym dogodne warunki w utrzymaniu ciągłości ruchu w natarciu oraz okazywały wydajną pomoc przy umocnieniu terenu w obronie. Obok różnorodności zadań specjalnych, saperzy brali udział w najtrudniejszych fazach walki, działali także skutecznie jako grupy szturmowe w miastach i przy zdobywaniu silnych umocnień obrony zawczasu przygotowanej. Natomiast oddziały i związki inżynieryjne podległe bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu WP wykonywały zadania na korzyść całego wojska, bądź też różne czynności o szczególnym znaczeniu dla całego kraju (rozminowanie, budowa mostów wysokowodnych). Burzyły także żelbetonowe schrony i umocnienia pozycyjne, które utrudniały sprawne funkcjonowanie komunikacji i jej rozbudowę w miastach. Dużo wysiłku włożono również w usuwanie pozostałości wojennych na głównych arteriach komunikacyjnych. Pododdziały inżynieryjno-saperskie działające w związkach taktycznych i operacyjnych, a formowane na szczeblu armii wykonywały wielkie i kompleksowe zadania w zakresie budowania mostów stałych i dróg łączących zaplecze z frontem, bądź też brały udział w pracach na korzyść armii. 2. Zarys organizacyjny W okresie formowania pododdziałów 1 dywizji piechoty, powstał w maju 1943 roku 1 batalion saperów, jako jednostka organicznie wchodząca w skład dywizji 2. W okresie późniejszym wojska inżynieryjno-saperskie wzrastały liczebnie wraz z rozwojem siły zbrojnej ludowego Wojska Polskiego. Każda nowopowstająca dywizja piechoty organizowała własne pododdziały inżynieryjno-saperskie. Jednocześnie z formowaniem 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, w sierpniu 1943 roku rozpoczęto organizowanie 2 batalionu saperów 2 dywizji piechoty 3 2 Batalion został sformowany według etatu nr 04/506. CAW, III-7-2, k Rozkaz organizacyjny nr 1 dowódcy KPSZ w ZSRR z dnia roku. Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach , t. 1, Warszawa 1958, s

3 oraz, jako jednostki korpuśnej, 3 samodzielnego batalionu saperów 4. W styczniu 1944 roku miało miejsce formowanie 3 dywizji piechoty, a wraz z nią 4 batalionu saperów 5. Z dniem 1 kwietnia 1944 roku na bazie istniejących jednostek utworzona została Armia Polska w ZSRR. Wówczas też organizowana była 4 dywizja piechoty oraz z nią związany 5 batalion saperów 6. Ponadto na bazie 3 batalionu saperów zorganizowano 1 brygadę saperów (w składzie 8, 9, 10 i 11 bsap.) 7 oraz 7 samodzielny batalion saperów 8. Równolegle z utworzeniem dowództwa armii organizowane było Dowództwo Wojsk Inżynieryjno-Saperskich. W lipcu 1944 roku, zgodnie z dekretem Krajowej Rady Narodowej powstało ludowe Wojsko Polskie. Następnie zostało utworzone Naczelne Dowództwo WP, a wraz z nim w sierpniu 1944 roku Dowództwo Wojsk Inżynieryjnych Wojska Polskiego 9. Jemu to podporządkowano pod względem merytoryczno-fachowym wszystkie istniejące i formowane jednostki inżynieryjno-saperskie. Dalsza rozbudowa jednostek saperskich przebiegała równolegle z rozwojem całego wojska. W składzie 1 armii WP sformowano 2 brygadę saperów (24, 26, 27 i 29 bsap.) 10, zaś w ramach 2 armii WP 4 brygadę saperów (25, 28, 30 i 32 bsap.) Tamże. W okresie późniejszym ( roku) został włączony w skład 1 brygady saperów ze zmianą numeru na 8. Por. J. M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w s k i, op. cit., s Rozkaz nr 95 dowódcy 1 KPSZ w ZSRR z dnia roku. CAW, III-3-99, k Batalion formowano w rejonie Sum na podstawie rozkazu nr 001 dowódcy Armii Polskiej w ZSRR z dnia roku. CAW, III-4-92, k Por. J. M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w s k i, op. cit., s W marcu 1946 roku brygada została przeformowana na 1 Warszawski Pułk Saperów na podstawie rozkazu organizacyjnego nr 0102 dowódcy Okręgu Wojskowego nr IV, wydanego w oparciu o rozkaz nr 022/org. NDWP z dnia roku. CAW, Prot. 1101/65, t. 8, k. 56. Pełny opis organizacji i działań brygady przedstawia S. S z c z e p a ń s k i, Na saperskim szlaku. Z dziejów 1 Warszawskiej Brygady Inżynieryjno-Saperskiej, Warszawa Formowany był w rejonie Sum na podstawie rozkazu organizacyjnego nr 004 dowódcy 1 KPSZ w ZSRR z dnia 3.04,1944 roku, według etatu nr 012/37. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s Ponadto: CAW, III-368-1, k Dowództwo formowano według etatu nr 02/401. CAW, III , k. 30. Patrz też: J. M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w s k i, op. cit. s, Początkowo brygada podlegała NDWP, zaś w listopadzie 1944 roku została włączona w skład 1 AWP. W końcu stycznia 1945 roku podporządkowano ją dowódcy wojsk inżynieryjnych WP (Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat Jednostki bojowe, część 2, Warszawa 1961, s. 650). Na podstawie rozkazu nr 022/org. NDWP z roku brygadę przeformowano na 2 Warszawski Pułk Saperów (CAW, Prot. 1101/65, t. 8, k. 56). 11 Rozkaz nr 8 naczelnego dowódcy WP z dnia roku Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s Rozkazem NDWP nr 022/org. z roku 4 brygada została przeformowana na 4 Łużycki Pułk Saperów. CAW, Prot. 1101/65, t. 8, k. 56).

4 Natomiast w odwodzie Naczelnego Dowództwa WP powstały: 3 brygada pontonowomostowa (6, 31, 33 i 35 b. pont-most.) 12 i 5 brygada saperów (34, 36, 38 i 39 bsap.) 13. Następnie został sformowany 2 zapasowy pułk saperów 14 i Oficerska Szkoła Saperów 15. Jednocześnie w nowoformowanych dywizjach powstawały dywizyjne bataliony saperów, zaś w brygadach kawalerii utworzono 12 szwadron saperów. Zorganizowane i działające oddziały i pododdziały inżynieryjno-saperskie posiadały duże braki w obsadzie etatowej. Jednakże pomimo poważnych trudności zdołały w pełni wykonać zadanie związane z bojowym zabezpieczeniem jednostek bezpośrednio walczących na froncie. Pozostałe bataliony saperskie formowane w marcu 1945 roku nie zdążyły wejść do walki na froncie. Działalnością bojową i Szkoleniem wojsk inżynieryjno-saperskich kierowało Dowództwo Wojsk Inżynieryjno-Saperskich Wojska Polskiego. Na podstawie zachowanych przekazów źródłowych można stwierdzić, że skład organizacyjny wojsk inżynieryjno-saperskich odbiegał od założeń strukturalnych i w obu armiach był różny. Również jednostki inżynieryjno-saperskie odwodu Naczelnego Dowództwa WP nie miały stałej struktury i ulegały zmianom wynikającym z potrzeb pola walki i stanu organizacyjnego wojska Charakterystyka zawartości aktowej W Centralnym Archiwum Wojskowym zgromadzono akta 28 jednostek inżynieryjno-saperskich. Ogółem zespoły te obejmują jednostek archiwalnych. 12 Rozkaz nr 50 naczelnego dowódcy WP z dnia roku. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s Brygada została sformowana w składzie 3 armii WP. Po zaprzestaniu formowania 3 armii przekazano ją do dyspozycji Dowództwa Wojsk Inżynieryjnych WP. Por. rozkazy naczelnego dowódcy WP: nr 41 z dnia roku oraz nr 59/org. z dnia roku. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s i 257. Patrz też: Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego..., część 2, s W styczniu 1946 roku brygadę przeformowano na 5 Mazurski Pułk Saperów. Rozkaz nr 022/org. NDWP z roku CAW, Prot. 1101/65, t. 8, k Rozkaz nr 05/OU dowódcy Armii Polskiej w ZSRR z dnia roku. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 52 oraz Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego..., część 4, Warszawa 1970, s Szkoła formowana była w Przemyślu na podstawie rozkazu nr 56 naczelnego dowódcy WP z dnia roku. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 216 oraz J. M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w s k i, op. cit., s K. D i d e n k o, op., cit., s

5 Na czoło zawartości jednostek saperskich wysuwają się materiały o charakterze operacyjnym, szeroko informujące o ich udziale w działaniach wojennych. Są to rozkazy i zarządzenia bojowe Dowództwa Wojsk Inżynieryjnych WP oraz dowództw brygad. Wartość poznawczą mają także meldunki i sprawozdania z rozminowań określonych terenów bądź miast. Kolejną grupę materiałów stanowią: mapy, schematy i szkice pól minowych oraz dokumentacja konstrukcyjna i techniczna budowanych mostów i dróg. Zachowały się też sprawozdania informujące o udziale wojsk saperskich w zabezpieczaniu przepraw w czasie działań bojowych nad środkową Wisłą. Ponadto w tych zespołach archiwalnych występują cenne materiały dotyczące współpracy dowództw brygad saperskich z władzami administracji terenowej. Inne źródła obrazują stan rozminowania obszarów oraz udział wojska w pracach na rzecz ludności cywilnej w akcjach przeciwlodowych i przeciwpowodziowych. Na uwagę badacza zasługują także występujące w zespołach kroniki i dzienniki działań bojowych poszczególnych jednostek, chronologicznie odtwarzające przebieg wydarzeń. Wartość poznawczą mają też instrukcje i przepisy normatywne o eksploatacji dróg i mostów oraz o działaniu min własnych i nieprzyjaciela. * D o w ó d z t w o W o j s k I n ż y n i e r y j n y c h WP spełniało rolę centralnego organu dowodzenia, korygującego działania wszystkich jednostek saperskich WP. Organizowało i kontrolowało ono działalność w zakresie formowania, szkolenia oraz zaopatrzenia jednostek saperskich w sprzęt techniczny i materiały bojowe. Dowództwu podlegały pod względem fachowym dowództwa wojsk inżynieryjno-saperskich 1, 2 i 3 armii WP. Dowództwo Wojsk Inżynieryjnych WP rozformowane zostało 7 czerwca 1945 roku na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa WP nr 0140/org. 17. Skład osobowy i akta przejął nowoformujący się Departament Wojsk Inżynieryjnych Ministerstwa Obrony Narodowej. 17 Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 391.

6 Zespół Dowództwa Wojsk Inżynieryjnych WP liczy 85 jednostki archiwalne. W jego wytworze kancelaryjnym występują duże luki; brak m.in. rozkazów dziennych oraz akt obrazujących działalność aparatu polityczno-wychowawczego. W zespole na czoło wysuwają się akta o charakterze operacyjnym. W ich skład wchodzą meldunki o wykonanych pracach (III ), budowie mostów i dróg oraz dokonanych rozminowaniach, a także schematy i plany pól minowych, protokoły przekazania rozminowanych obiektów i terenów. Interesujące są meldunki operacyjne o postępie prac przy rozminowaniu Warszawy (III ). Wartość poznawczą mają również meldunki i sprawozdania o składzie osobowym i stanie bojowym jednostek inżynieryjnych oraz plany i programy szkolenia. Na uwagę zasługuje też opis walk 1 AWP o Kołobrzeg (III ). W omawianym zespole występują ponadto: korespondencja w sprawach naznaczania na stanowiska, wykazy obsady oficerskiej w oddziałach saperskich, wnioski odznaczeniowe i awansowe oraz meldunki o wypadkach nadzwyczajnych. Z innych archiwaliów wymienić należy jeszcze meldunki i sprawozdania o zaopatrzeniu jednostek oraz zapotrzebowania na sprzęt, jak też liczną korespondencję dowództwa w sprawach porządkowych, administracyjnych i dyscyplinarnych. * Kolejną grupę zespołów stanowi 1 s a m o d z i e l n a b r y g a d a s a p e r ó w. Akta dowództwa brygady i jednostek podległych liczą ogółem 396 jednostek archiwalnych. Podział wytworu kancelaryjnego na poszczególne zespoły przedstawia się następująco: dowództwo brygady 171 j.a. kompania sztabowa 2 j.a. 8 batalion saperów 74 j.a. 9 batalion saperów 30 j.a. 10 batalion saperów 69 j.a. 11 batalion saperów 50 j.a. Zespół akt dowództwa brygady posiada poważne luki. Również zespoły akt

7 batalionów zachowały się w stanie uszczuplonym. Przekazy źródłowe omawianych zespołów stanowią cenną bazę do poznania spraw dotyczących formowania brygady i udziału jednostek podległych w działaniach bojowych. Do interesujących materiałów należą tu akta operacyjne, zawierające najwięcej wiadomości o działaniach bojowych oddziałów. Wartość poznawczą mają także dzienniki działań bojowych, meldunki i sprawozdania z przygotowania i przebiegu forsowania Wisły i Odry (III i 17) oraz innych przeszkód wodnych. Ponadto zachowały się opisy i wykazy mostów zbudowanych przez brygadę w okresie działań oraz charakterystyka Wału Pomorskiego wraz ze schematami i zdjęciami umocnień (III ). Godne zainteresowania są też mapy z naniesioną sytuacją bojową. Na uwagę zasługują również: fotografie i szkice z budowy mostów na rzece Prośnicy w rejonie Kołobrzegu (III ), opis niemieckiej obrony Kołobrzegu (III ), zarys organizacji i działań bojowych brygady (III ), sprawozdanie przedstawiciela Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej o zdobyciu Poznania (III ) oraz sprawozdanie o inżynieryjnym zabezpieczeniu działań 1 AWP w operacji berlińskiej (III ). W kolejności wymienić należy archiwalia obrazujące działalność aparatu polityczno-wychowawczego. W tych przekazach znaleźć można wiadomości związane z politycznym zabezpieczeniem działań bojowych brygady i jednostek jej podległych. Wiele z tych archiwaliów informuje o przebiegu prac przy rozminowaniu Śląska i Pomorza, o stanie i poziomie pracy polityczno-wychowawczej, nastrojach wśród żołnierzy i ludności na terenach działania. Poważną ilość jednostek archiwalnych stanowią księgi ewidencji personalnej. Ponadto zachowały się charakterystyki służbowe, wnioski awansowe i odznaczeniowe oraz rozkazy dzienne. W omawianej grupie zespołów występują również listy płacy (oficerów, podoficerów i szeregowców), dowody kasowe oraz sprawozdania z kontroli całokształtu gospodarki finansowej. *

8 Następną grupę archiwaliów stanowi wytwór kancelaryjny 2 b r y g a d y s a p e r ó w i podległych jej batalionów. Stan ilościowy zachowanych materiałów źródłowych przedstawia się następująco: dowództwo brygady 82 j.a. 24 batalion saperów 32 j.a. 26 batalion saperów 30 j.a. 27 batalion saperów 29 j.a. 29 batalion saperów 48 j.a. Ogółem grupa zespołów obejmuje 221 teczek, co stanowi około 50 procent akt wytworzonych przez te jednostki w okresie wojny. Wśród najbardziej wartościowych przekazów źródłowych 2 brygady saperów znajdują się rozkazy operacyjne i meldunki bojowe. Są też sprawozdania batalionów z wykonanych czynności, materiały zwiadowcze dotyczące Wisły na odcinku Pelcowizna Jabłonna (III-306-7) oraz zwiadowczy szkic obrony niemieckiej na odcinku Odrzywół Przysucha Mroczków (III ). Należy zaznaczyć, że już 25 listopada 1944 roku brygada przystąpiła do rozminowania terenów położonych na północ od Pragi. Jak wykazują archiwalia, równolegle prowadzony był zwiad rzeki Wisły, w celu określenia dogodnego miejsca dla przeprawy desantowej i budowy mostu pontonowego. W dniu 13 stycznia 1945 roku jednostki brygady rozpoczęły prace organizacyjne związane z ubezpieczeniem przeprawy poszczególnych dywizji. Bezpośrednio po wyzwoleniu Warszawy przez jednostki 1 AWP 2 brygada saperów wspólnie z 4 i 5 brygadą przystąpiła do rozminowania miasta. W zespole zachowały się sprawozdania batalionów z rozminowania Warszawy 18 i protokoły przekazania terenów władzom lokalnym (III oraz III-309-9). Znaczny procent wytworu kancelaryjnego dowództwa 2 brygady saperów stanowią akta personalne, a wśród nich ewidencja oficerów, podoficerów i szeregowców, charakterystyki służbowe i wnioski odznaczeniowe oraz wyciągi z rozkazów nominacyjnych. 18 CAW, III W okresie od końca stycznia do początku marca 1945 roku dowództwo brygady spełniało rolę Głównego Sztabu Rozminowania m.st. Warszawy. J. M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w k i, op. cit., s. 141.

9 Wśród akt o charakterze kwatermistrzowskim wymienić można sprawozdania o sytuacji materiałowej i socjalno-bytowej w jednostkach oraz rozliczenia finansowe i listy płacy. * Akta 3 b r y g a d y p o n t o n o w o - m o s t o w e j zachowały się w niewielkiej ilości. Wytwór kancelaryjny pochodzi z lat i obejmuje 71 jednostek archiwalnych, w tym 37 teczek dowództwa brygady. Przekazy źródłowe 3 brygady pontonowo-mostowej można podzielić na kilka grup. Najważniejsza z nich zawiera akta operacyjne. Wśród nich są rozkazy bojowe i sytuacyjne, szkice oraz schematy działań i przepraw, meldunki bojowe, zarządzenia w sprawach wyszkolenia bojowego, a także sprawozdanie z budowy mostu na rzece Świder (III ) i historia mostów pontonowych w Warszawie. Właśnie te przekazy źródłowe mówią o udziale jednostek brygady w forsowaniu Wisły i organizowaniu przeprawy promowej w czasie walk o Warszawę. Po wyzwoleniu stolicy 33 baon pełnił służbę przy utrzymaniu mostu w rejonie Pragi. Natomiast 35 baon początkowo oczyszczał dno Wisły z wraków, a po 30 maja 1945 roku brał udział przy budowie mostu na rzece Świder. Z akt personalnych na uwagę zasługują książki ewidencyjne oficerów i szeregowców, skorowidze stanu osobowego, obsada etatowych stanowisk oficerskich, wnioski odznaczeniowe i awansowe, meldunki o wypadkach nadzwyczajnych, wyciągi z rozkazów personalnych oraz księgi pogrzebowe. Wśród akt finansowych występują listy płacy i żołdu oraz dowody kasowe. * Grupa zespołów akt 4 b r y g a d y s a p e r ó w liczy 93 jednostki archiwalne (w tym 51 teczek dowództwa). Zachowane przekazy źródłowe mówią o formowaniu jednostki i jej udziale w działaniach bojowych. Do najcenniejszych archiwaliów należą akta operacyjne. Wśród nich są dzienniki działań bojowych

10 (prowadzone bardzo dokładnie) uzupełnione mapami i schematami oraz meldunki operacyjno-inżynieryjne i rozkazy w sprawach rozminowania, wyszkolenia i dyscypliny. Z materiałów tych wynika, że w dniu 1 lutego 1945 roku główne siły brygady przybyły do stolicy i otrzymały pierwsze zadanie bojowe rozminowanie południowej części miasta i wałów wiślanych na odcinku Nowy Dwór Warszawa Góra Kalwaria oraz ochrona wysokowodnego mostu w rejonie Warszawy. Równolegle z rozminowywaniem 25 batalion saperów usuwał zburzone przęsła mostów: Poniatowskiego, Kierbedzia i Kolejowego w celu umożliwienia spłynięcia lodów wiosennych. Natomiast 30 batalion otrzymał zadanie ochrony prowizorycznego mostu drogowego na Wiśle w Puławach oraz mostu na rzece Wieprz w rejonie Kośmina. W dniu 21 lutego 1945 roku brygada zakończyła pracę przy rozminowaniu, a ochronę mostów przekazała 2 i 5 brygadzie saperów. Z rozkazów i meldunków wynika, że w dniu 8 kwietnia 1945 roku 4 brygada saperów skoncentrowała się w m. Gozdnica i przystąpiła do prac przy inżynieryjnym ubezpieczeniu natarcia 2 AWP i do przerwania umocnionego pasa obrony frontu nieprzyjaciela na lewym brzegu Nysy. Po sforsowaniu rzeki brygada otrzymała zadanie zabezpieczenia natarcia 5, 8 i 9 dywizji piechoty. Po zakończeniu wojny brygada brała udział w rozminowywaniu województw: krakowskiego, śląsko-dąbrowskiego, pomorskiego, częściowo kieleckiego oraz miasta i powiatu Poznań. Prace te zakończono u schyłku roku Poza aktami o charakterze operacyjnym w zespołach archiwalnych 4 brygady saperów znajdują się przekazy źródłowe dotyczące spraw ewidencyjno-personalnych i finansowych. Wśród nich wymienić można: rozkazy personalne, wnioski odznaczeniowe, meldunki o wypadkach nadzwyczajnych, wykazy odznaczonych, księgi ewidencji (oficerów, podoficerów i szeregowców) oraz listy płac, dowody kasowe i sprawozdania z gospodarki finansowej. Ponadto w zespole samego dowództwa brygady na uwagę badacza zasługują zarządzenia okolicznościowe i porządkowe wyższych dowództw oraz krótki zarys historii brygady (III ) i opis niemieckich fortyfikacji obronnych w Warszawie (III ). *

11 Zespoły archiwalne 5 brygady saperów liczą ogółem 160 jednostek archiwalnych, w tym: Dowództwo 82 j.a. 34 batalion 22 j.a. 36 batalion 18 j.a. 38 batalion 22 j.a. 39 batalion 16 j.a. Podobnie jak i w poprzednich zespołach inżynieryjno-saperskich, również i w wytworze kancelaryjnym tej brygady na uwagę zasługują akta o charakterze operacyjnym. Cennym przekazem źródłowym dla badacza jest zwłaszcza sprawozdanie z całkowitego rozminowania terenów Polski, za okres od 15 marca do 14 października 1945 roku 19. Ponadto wymienić można zestawienia rozminowanych pól minowych (III ) oraz sprawozdanie z całkowitego rozminowania Warszawy (III ). Jak wynika z wymienionych przekazów archiwalnych w styczniu 1945 roku siły główne brygady skoncentrowane zostały na terenie Warszawy (Żoliborz). Zadaniem ich było rozminowanie północnej części stolicy oraz wałów wiślanych na odcinku od mostu Kierbedzia do Bielan na lewym brzegu Wisły i do Tarchomina na prawym. W połowie marca brygada przystąpiła do całkowitego rozminowania północnej części województwa warszawskiego, a następnie skierowana została na teren dawnych Prus Wschodnich w celu usunięcia licznych pól minowych i umocnień inżynieryjnych pozostawionych przez nieprzyjaciela. Z innej dokumentacji aktowej w 5 brygadzie saperów na uwagę zasługują materiały o charakterze ewidencyjno-personalnym i finansowym. Są to głównie księgi ewidencyjne (oficerów, podoficerów i szeregowców), charakterystyki oficerów, wnioski awansowe i odznaczeniowe, wykazy strat bezpowrotnych, ewidencja oficerów Armii Radzieckiej oraz listy płac. Wśród akt dowództwa wymienić należy jeszcze referat dotyczący analizy przyczyn strat w ludziach przy rozminowaniu oraz 19 CAW, III Szersze informacje o archiwaliach do rozminowania w artykule R.L. P o l k o w s k i e g o, Materiały dotyczące pierwszego całkowitego rozminowania terytorium Polski w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s

12 podejmowanych środków zapobiegawczych w tym zakresie (III ). 4. Zakończenie Jednostki inżynieryjno-saperskie ludowego Wojska Polskiego w pełni wykonały postawione przed nimi zadania bojowe i wniosły poważny wkład w dzieło wyzwolenia Polski spod jarzma hitlerowskiego. Zabezpieczając działania wszystkich rodzajów wojsk, saperzy wykonali w latach wiele różnorodnych prac, a m.in.: wybudowali 139 mostów drewnianych i 23 mosty pontonowe; rozminowali 108 dużych mostów stałych; rozminowali i sprawdzili drogi i ulice o ogólnej długości ponad km; unieszkodliwili blisko 200 tys. różnego rodzaju min; usunęli ponad 700 barykad i zawałów leśnych; wybudowali ponad 100 km dróg; zbudowali ponad łodzi saperskich 20. Dla wojsk inżynieryjno-saperskich wojna nie skończyła się jednak w dniu 9 maja 1945 roku. Należało bowiem niezwłocznie przystąpić do likwidowania pozostałości wojennych, co trwało jeszcze przez wiele miesięcy i pociągnęło za sobą znaczne straty. Obszar kraju podlegający sprawdzeniu i rozminowaniu wynosił ogółem 250 tys. km 2. Znajdowało się na nim ponad 10 milionów min oraz ponad 25 milionów różnego rodzaju amunicji. Ogółem w akcji rozminowania terytorium Polski wzięło udział 10 tys. saperów ludowego Wojska Polskiego 21. Rozminowywanie przebiegało w ciężkich warunkach terenowych i w stałym napięciu spowodowanym trudną i niebezpieczną pracą. Przedstawiona charakterystyka wytworu kancelaryjnego Dowództwa Wojsk Inżynieryjnych WP oraz brygad saperów z okresu wojny informuje ogólnie o przekazach źródłowych dotyczących formowania, organizacji i działań bojowych jednostek inżynieryjno-saperskich LWP. Bardziej szczegółowe informacje o zasobie 20 Zarys dwudziestoletniej działalności wojsk inżynieryjnych, Warszawa 1964, s. 19. Por. także K. D i d e n k o, op. cit., s. 223; tenże, Doświadczenia w zakresie organizacji i użycia wojsk inżynieryjnych ludowego Wojska Polskiego w latach , Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3, 1973, s Dane te zaczerpnięto-z ogólnego sprawozdania omawiającego prace jednostek inżynierskosaperskich przy rozminowaniu kraju. Por. CAW, Prot. 41/53, t. 1226, k Ponadto: J. B o r d z i ł o w s k i, Wojna skończona, walki trwają. Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3, 1973, s. 559.

13 aktowym znajdzie badacz w inwentarzu ogłoszonym drukiem. Poza omówionymi archiwaliami dodatkowe źródła historyczne stanowić mogą przekazy zawarte w odpowiednich teczkach akt oddziałów wojsk inżynieryjnych i zarządów polityczno-wychowawczych zespołów 1, 2 i 3 armii Wojska Polskiego. Znajdują się tam m.in.: sprawozdania i meldunki z działań bojowych, rozkazy i zarządzenia w sprawach inżynieryjno-saperskich, sprawozdania i meldunki o przebiegu rozminowania, schematy pól minowych, biuletyny zwiadu inżynieryjnego, mapy i schematy umocnień saperskich, sprawozdania z budowy dróg i mostów, historie jednostek inżynieryjno-saperskich oraz meldunki i sprawozdania z pracy polityczno-wychowawczej. Ponadto wskazać można na akta wytworzone przez bataliony saperów wchodzące w skład poszczególnych dywizji piechoty 22. Wśród tych przekazów źródłowych zachowały się m.in. rozkazy, zarządzenia, meldunki bojowe, sprawozdania z wykonanych prac, instrukcje szkoleniowe oraz historie jednostek inżynieryjno-saperskich. Akta przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym pozwalają na szerokie omówienie złożonej i niebezpiecznej pracy saperów. Stanowią one podstawę do podjęcia opracowań dotyczących całokształtu organizacji i działań bojowych oddziałów inżynieryjno-saperskich ludowego Wojska Polskiego w latach Były to bataliony o numerach: 1, 2, 4, 5, 13, 14, 18, 19, 20, 21. Patrz: Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego..., część 1, s. 181 (zespół nr 15), s. 217 (zespół nr 31), s. 244 (zespół nr 44), s. 269 (zespół nr 56), s. 283 (zespół nr 68), s. 305 (zespół nr 83), s. 323 (zespół nr 96), s. 342 (zespół nr 108), s. 360 (zespół nr 120) i s. 377 (zespół nr 134).