Mieczysław Ronkowski Michał Michna Grzegorz Kostro Filip Kutt. Pod redakcją Mieczysława Ronkowskiego

Transkrypt

1 1 MASZYNY ELEKTRYCZNE WOKÓŁ NAS Zstosownie, budow, odelownie, chrkterystyki, projektownie Mieczysłw Ronkowski Michł Michn Grzegorz Kostro Filip Kutt Pod redkcją Mieczysłw Ronkowskiego Politechnik Gdńsk Wydził Elektrotechniki i Autotyki 2009/10

2 2 MASZYNY ELEKTRYCZNE WOKÓŁ NAS Zstosownie, budow, odelownie, chrkterystyki, projektownie Mieczysłw Ronkowski Michł Michn Grzegorz Kostro Filip Kutt Pod redkcją Mieczysłw Ronkowskiego E-skrypt Kierunek Elektrotechnik Studi stcjonrne 1-szego stopni seestr 3 Publikcj jest dystrybuown bezpłtnie Mteriły zostły przygotowne w związku z relizcją projektu pt. Zwinie ksztłceni n kierunkch technicznych, tetycznych i przyrodniczych - pilotż współinnsownego ze środków Unii Europejskiej w rch Europejskiego Funduszu Społecznego nr uowy: 46/DSW/4.1.2/2008 zdnie w okresie od

3 Pięci Proesor Stnisłw Kniewskiego Proesor Sten Roszczyk Proesor Zbigniew Muszlskiego Docent Zdzisłw Mnitius Doktor Stnisłw Lebiody

4 99 5 Mszyny prądu stłego Mszyn prądu stłego jest przetwornikie do elektroechnicznego przetwrzni energii prądu stłego i energii echnicznej. Proces przeiny energii oże zchodzić w dwóch kierunkch: szyn oże prcowć jko prądnic (genertor) lub jko silnik. Silniki prądu stłego cechują się wzorcowyi chrkterystyki ruchowyi echnicznyi: płynny i szeroki zkrese zin prędkości kątowej i oentu obrotowego. Włściwości te wynikją z wzjenego ustwieni osi pól gnetycznych stojn i wirnik pol są nieruchoe względe siebie orz tworzą chrkterystyczny kąt prosty (szyn dwubiegunow). Podstwą dziłni i budowy szyny prądu stłego są dw odkryci: eektu gnetycznego prądu (Hns Oersted odkrył 21 kwietni 1820 r.) i zjwisk indukcji elektrognetycznej (Michł Frdy odkrył 29 sierpni 1831 r.). 5.1 Uwgi wstępne W rozdzile oówiy głównie szyny prądu stłego prcujące w systech npędowych 26 [18]. Zsdniczą ich unkcją jest przetwrznie energii prądu stłego w energię echniczną o pretrch sterownych/regulownych ziennej prędkości kątowej i zienny oencie obrotowy. Mio intensywnego rozwoju npędów przeksztłtnikowych [18] z szyni prądu przeiennego silniki indukcyjnyi i synchronicznyi, silniki prądu stłego są ndl stosowne (szczególnie w npędch trkcyjnych). Uzsdni to stosunkowo prosty (tni) sterowny ukłd zsilni orz brdzo dobre (wzorcowe) włściwości ruchowe silników prądu stłego. Wdą silników prądu stłego jest wyższy koszt produkcji i probley w eksplotcji zestyku ślizgowego: szczotkikouttor. Oprócz szyn prądu stłego, pełniących unkcję npędową, istnieje liczn grup szyn specjlnych, które nleżą do grupy elektrycznych szynowych eleentów utotyki prcują w systech utotyki jko silniki wykonwcze (ktutory) orz tchoprądnice (ierniki prędkości obrotowej). Pondto, istnieje brdzo liczn grup ikroszyn prądu stłego i silników uniwerslnych, stosownych w urządzenich elektrotechniki/elektroniki doowej (w ty zbwek), elektrotechniki sochodowej i elektronrzędzich [12, 42] 27. Podstwowe zjwisk i procesy izyczne, występujące w wyienionych wyżej szynch prądu stłego, są tkie se, chociż kżdy typ szyn wyróżni się swoją specyiczną chrkterystyką. Owinie szyny prądu stłego opiery n njwżniejszej dl systeu npędowego szynie energetycznej szynie przetwrzjącej energię elektryczną prądu stłego n energię echniczną o pretrch sterownych/regulownych ziennej prędkości kątowej i zienny oencie obrotowy. 26 Do końc lt 70-tych ubiegłego wieku szyny prądu stłego stosowno jko prądnice w sterownych npędch elektrycznych ukłdch Leonrd. Wrz z intensywny rozwoje energoelektroniki prostowniki sterowne stopniowo wyprły, prwie cłkowicie, cłkowicie prądnice prądu stłego. 27 Liczb produkownych szyn prądu stłego jest zdecydownie większ niż liczb łącznie produkownych szyn prądu przeiennego.

5 100 N wstępie krótko opiszey budowę szyny prądu stłego. Nstępnie przedstwiy ich odele izyczne i obwodowe. Oówiy njwżniejsze chrkterystyki ruchowe silników prądu stłego: elektroechniczne i echniczne orz etody ich ksztłtowni. Rozdził zkończyy krótki oówienie specjlnych szyn prądu stłego. 5.2 Fory budowy Zgdnieni konstrukcji i technologii szyn prądu stłego stnowią obszerną dziedzinę wiedzy technicznej. Zgdnienio ty poświęcone są specjlne książki, oprcowni i nory. W języku polski są to książki utorstw proesorów: M. Dąbrowskiego [6], B. Dubickiego [8], Z. Gogolewskiego i Z. Gbrysi [15] orz A. Kordeckiego [20]. Ntoist rys historyczny początku rozwoju szyn prądu stłego zwier książk [24]. Ogrniczyy się jedynie do kilku podstwowych inorcji o budowie szyn prądu stłego koniecznych do opisu teoretycznego zchodzących w nich zjwisk elektroechnicznych. Nie owiy zgdnieni budowy uzwojeń szczegóły dotyczące tych zgdnień dostępne są w literturze przediotu, np. w podręczniku [16]. Poijy tkże wżne zgdnieni ukłdów chłodzeni szyn prądu stłego owine są w wsponinych publikcjch. Przykłdy budowy i podstwowe eleenty szyn prądu stłego przedstwiy kolejno n rys. 5.1,rys. 5.2, rys BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO (1873) MASZYNA PRĄDU STAŁEGO GRAMME MAGNEŚNCA: uzwojenie skupione ZESTYK ŚLZGOWY: kouttor i szcztki TWORNK: uzwojenie pierścieniowe wg koncepcji Pcinotti ego & Gre (1873 r) Mieczysłw RONKOWSK 1

6 101 BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO (1880 r) MASZYNA PRĄDU STAŁEGO THOMAS EDSON MOC 100 km MASA 100T MAGNEŚNCA UZWOJENE SKUPONE TWORNK: UZWOJENE BĘBNOWE KONCEPCJA F. HEFNER-ALTENTEK (1872 r) ZESTYK ŚLZGOWY: KOMUTATOR SZCZTK Rys Przykłdy budowy szyn prądu stłego w początku ich historycznego rozwoju BUDOWA WSPÓŁCZESNEJ MASZYNY PRĄDU STAŁEGO ELEMENTY MASZYNY CH FUNKCJE KONEC WAŁU: WROTA PRZEPŁYWU ENERG MECHANCZNEJ MAGNEŚNCA/WZBUDNK: PRZEPŁYWU/STRUMENA POLA WZBUDZENA/MAGNESUJĄCEGO TWORNK: ELEKTROMECHANCZNE PRZETWARZANE ENERG KOMUTATOR ELEKTROMECHANCZNY: REGULATOR POŁOŻENA PRZEPŁYWU/STRUMENA POLA TWORNKA Rys Budow współczesnej szyny prądu stłego SKRZYNKA ZACSKOWA: WROTA PRZEPŁYWU ENERG ELEKTRYCZNEJ Mieczysłw RONKOWSK 3

7 102 BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO TARCZE ŁOŻYSKOWE STOJAN/MAGNEŚNCA WRNK/TWORNK TARCZA, OPRAWY SZCZOTKOWE, SZCZOTK Mieczysłw RONKOWSK 4 BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO MAGNEŚNCA: rdzeń blchowny BEGUNY GŁÓWNE UZWOJENE POMOCNCZE/KOMUTACYJNE BEGUNY POMOCNCZE/KOMUTACYJNE UZWOJENE WZBUDZENA

8 103 BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO UZWOJENE TWORNK BĘBNOWE CEWK/ZEZWOJE UZWOJENA Mieczysłw RONKOWSK 6 BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO WĘZEŁ ZESTYKU ŚLZGOWEGO KOMUTATOR OPRAWY SZCZOTK WROTA/ZACSK Mieczysłw RONKOWSK 7 Rys Budow i podstwowe eleenty współczesnych szyny prądu stłego Mszyn prądu stłego skłd się z nstępujących części: jrz stojn wykonnego, n ogół, z odlewu stlowego lub stli wlcownej (stnowi nie tylko część konstrukcyjną, lecz jest również częścią obwodu gnetycznego szyny), biegunów głównych przyocownych do jrz wykonnych z wytłoczonych blch (n biegunch uieszczone jest uzwojenie wzbudzeni), biegunów koutcyjnych (poocniczych), znjdujących się iędzy bieguni głównyi (n biegunch koutcyjnych jest uieszczone uzwojenie, włu,

9 104 pkietu blch rdzeni wirnik (w żłobkch uieszczone jest uzwojenie kouttorowe/twornik), kouttor, szczotkotrzyczy, trcz łożyskowych (lub stojków łożyskowych) z łożyski. Nleży zuwżyć, że we współczesnych szynch prądu stłego stosuje się blchowne rdzenie stojn, tkże uzwojenie kopenscyjne (uieszczone w nbiegunnikch biegunów głównych) 28. Zte zjwisko rekcji twornik i prądów wirowych zostło prktycznie wyeliinowne. Fundentlny problee szyn prądu stłego jest jkość prcy zestyku ślizgowego szczotk kouttor, czyli koutcji. Przeksztłtnikowe ukłdy sterowni prcą tych szyn stworzyły zncznie trudniejsze od klsycznych wrunki zsilni: genercj npięć i prądów odksztłconych orz prktycznie ciągłe stny dyniczne. Uwg: Bieguny koutcyjne (poocnicze) stosuje się do poprwy koutcji eliincji iskrzeni szczotek. N biegunch koutcyjnych nwinięte jest uzwojenie połączone szeregowo z uzwojenie twornik. Uzwojenie kopenscyjne stosuje się do eliincji oddziływni twornik; uieszczone w żłobkch nbiegunników biegunów głównych. Mszyny z gnesi trwłyi owiy w punkcie dotyczący specjlnych szyn prądu stłego. Z uwgi n sposób wzbudzeni silniki prądu stłego dzieliy n: silniki obcowzbudne (w ty silniki z gnesi trwłyi), silniki bocznikowe, silniki szeregowe, silniki bocznikowo-szeregowe. Współcześnie, w prktyce npędów elektrycznych, stosowne głównie silniki obcowzbudne orz szeregowe. Dltego rozwżni ogrniczyy tylko do tej grupy szyn. Obcowzbudny silnik prądu stłego dw niezleżne obwody elektryczne, które zsilne są przez dw oddzielne źródł npięci stłego: obwód twornik i obwód wzbudzeni (rys. 5.4). Podstwowyi uzwojenii silnik są: uzwojenie twornik (Al, A2) i uzwojenie wzbudzeni (F1, F2). Przy czy, liter A ozncz uzwojenie twornik, liter F uzwojenie wzbudzeni, liczb 1 ozncz uowny początek uzwojeni, liczb 2 uowny koniec uzwojeni. Uzwojeni poocnicze/koutcyjne ozncz się literą B, uzwojenie kopenscyjne literą C. Uzwojeni koutcyjne i kopenscyjne są łączone szeregowo z uzwojenie twornik. 28 Struktur elektrognetyczn współczesnych szyn prądu stłego, szczególnie łej średniej ocy, jest nlogiczn do szyn kouttorowych prądu przeiennego (jednozowych), stosownych dwniej w trkcji elektrycznej.

10 105 W przypdku silnik szeregowego, jk nzw wskzuje, wszystkie uzwojeni łączy się odpowiednio szeregowo. ) b) F1 F1 F2 A1 M_ A2 F2 A1 M_ A2 B1 B2 c) F1 d) F1 F2 C2 A1 C1 M_ A2 B1 B2 F2 A1 M_ B2(C2) Rys Schety ukłdów połączeń uzwojeń obcowzbudnego silnik prądu stłego: ) ukłd podstwowy, b) silnik z uzwojenie poocniczy (koutcyjny), b) silnik z uzwojenie kopenscyjny, d) uproszczony schet ukłdu połączeni Tbliczk znionow szyny prądu stłego njczęściej zwier nstępujące dne 63: nzwę lub znk wytwórcy, nzwę i typ wyrobu, nuer bryczny, rok wykonni, rodzj wzbudzeni, oc znionową, npięci znionowe i prądy znionowe poszczególnych uzwojeń, sybol znionowego rodzju prcy, klsę teriłów izolcyjnych, stopień ochrony, sę cłkowitą. 5.3 Model izyczny i obwodowy Zgdnieni odelowni i poirów szyn prądu stłego stnowią oddzielną dziedzinę wiedzy technicznej w stosunku do nlogicznych zgdnień szyn prądu przeiennego. Zgdnienio ty poświęcone są specjlne książki, oprcowni i nory. Njbrdziej znne pozycje specjlistyczne w języku polski to publikcje [8, 15, 20]. W ty iejscu ogrniczyy się jedynie do podstwowych inorcji o odelowniu szyn prądu stłego koniecznych do opisu chrkterystyk ruchowych: chrkterystyki elektroechnicznej i echnicznej. Będziey rozwżć silnik obcowzbudny zkłdjąc, że pozostłe silniki ożey zbudowć łącząc odpowiednio ich uzwojeni.

11 106 Podstwowe pojęci ogólne dotyczące odelowni przedstwiliśy w rozdz. 4 (rys. 4.5). Silnik prądu stłego (SPS) jest przetwornikie elektroechniczny (rys. 5.5) o trzech wrotch (prch zcisków), które izycznie reprezentują: dw wejści elektryczne zciski uzwojeni twornik i zciski uzwojeni wzbudzeni ; jedno wyjście echniczne koniec włu (sprzęgło). Moc elektryczn (dostrczn) P i oc echniczn (odbiern) P ulegją przeinie elektroechnicznej z pośrednictwe pol gnetycznego. Energi pol gnetycznego jest energią wewnętrzną silnik, gdyż przetwornik nie ożliwości wyiny tej energii z otoczenie. U P ) T SPS P U P r b) P U MGY T r P P P U T r U / r T / k U k r T k k Rys Silnik prądu stłego trójwrotowy przetwornik elektroechniczny: ) silnik relny b) silnik idelny żyrtor odulowny wrot (zciski) obwodu twornik dopływ energii elektrycznej przetwrznej energię echniczną, wrot obwodu wzbudzeni (wzbudnik) dopływ energii pol wzbudzeni, wrot ukłdu (obwodu) echnicznego odpływ energii echnicznej Podstwą do wyznczeni chrkterystyk ruchowych SPS jest opis relcji iędzy jego wielkościi wrotowyi/zciskowyi: oci (P, P, P ), npięcii (U, U ) i prądi (, ) po stronie elektrycznej orz ocą echniczną P, oente obrotowy użyteczny (zewnętrzny) 29 T 29 W szynch wyróżniy oent obrotowy elektrognetyczny (wewnętrzny) i oent obrotowy użyteczny (zewnętrzny). Moenty te różnią się o wrtość strt echnicznych (trci i wentylcji).

12 107 orz prędkością kątową r po stronie echnicznej. Punkte wyjści jest oprcownie odpowiedniego odelu izycznego, nstępnie sorułownie odelu bstrkcyjnego (tetycznego) w orie sybolicznej lub gricznej obwodu elektrycznego. Model tetyczny w postci obwodu elektrycznego nzwiey odele obwodowy SPS (nzw trdycyjn schet zstępczy SPS). W przypdku brdziej ogólny (nliz stnów dynicznych) odel ten tworzą odpowiednio połączone eleenty skupione: sterowne źródł npięci, indukcyjności, oent bezwłdności, rezystncje i opory trci. Eleenty te odpowiednio odwzorowują: wielkości elektroechniczne (SEM rotcji twornik i oent elektrognetyczny), gzynownie energii pol gnetycznego i energii kinetycznej wirnik orz rozprsznie (strty) energii 30. Model szyny w orie gricznej obwodu elektrycznego stosunkowo łtwo ożn ipleentowć do dowolnego syultor obwodów, np. Spice [62]. Rozwżni ogrniczy do prcy SPS w stnie ustlony sorułujey sttyczny odel obwodowy SPS. Sorułownie odelu izycznego rozwżnego SPS poleg n jego idelizcji (uproszczeniu) uwzględnienie zchodzących w ni zjwisk i procesów izycznych, które są istotne dl nlizownego stnu prcy i celów obliczeń. Skrjny przypdkie uproszczeni SPS jest silnik idelny silnik o poijlnie ły pobierny prądzie konieczny do wzbudzeni struieni gnetycznego orz o poijlnych strtch ocy. Ozncz to, że oce po stronnie pierwotnej i wtórnej są jednkowe - przetwrznie energii odbyw się bez strt (sprwność wynosi 100%). Podstwy dziłni SPS oówiliśy w rozdz. 2 n przykłdzie pryitywnej szyny prądu stłego. Ukłd elektroechniczny n rys. 5.6 przedstwi schetycznie budowę eleentrnego SPS wrz z ilustrcją zsdy jego dziłni. Podstwą dziłni silnik, jest genercj pry sił Lorentz F L, które dziłją n przewody tworzące uzwojenie (cewkę) - twornik, przez które płynie prąd i -. Dwuwycinkowy kouttor sprwi, że zwrot pry sił Lorentz nie zleży od położeni kątowego cewki - (porównj rys. 5.6 i rys. 5.6b). W eekcie pr sił Lorentz generuje jednokierunkowy oent elektrognetyczny T e wrtość średni użytecznego oentu dl pełnego obrotu wirnik jest różn od zer ( T 0 ). eśr 30 Poijy: pojeności iędzyzwojowe i iędzy innyi eleenti silnik (wynikjące z gzynowni energii pol elektrycznego), sprężystość włu.

13 108 ) b) - Oś uzwojeni wzbudzeni - Oś uzwojeni wzbudzeni B B F L i -' - FL ' Oś cewki - twornik - u u T e r ' F L i + i-' FL i + T B u i + Oś cewki - twornik Te r T B u i + Rys Eleentrny silnik prądu stłego: budow i ilustrcj zsdy dziłni genercj pry sił Lorentz F L (oentu elektrognetycznego) o niezienny zwrocie (zwrot niezleżny od położeni kątowego cewki - twornik) W rozwiąznich prktycznych, cele eliincji pulscji oentu elektrognetycznego, uzwojenie twornik SPS zbudowne jest z szeregu cewek. Boki tych cewek uieszczone są w żłobkch początki i końce cewek połączone są odpowiednio z kouttore wielowycinkowy. Uzwojenie tkie nzywy krótko uzwojenie kouttorowy. SPS o tkiej budowie schetycznie przedstwiono n rys. 5.7 (poinięto uzwojenie biegunów koutcyjnych). ) b) _ d-oś uzwojeni wzbudzeni 1) + R B r 3) + U _ E T e _ T + _ q-oś szczotek U 2) E =G r R T e =G + Te r T U _ U +

14 109 Obserwtor n stojnie: struień nie wiruje c) d-oś uzwojeni wzbudzeni Kierunek wirowni struień U + _ q-oś szczotek r T e Kierunek wirowni uzwojenie Obserwtor n wirniku: struień wiruje Twornik - ukłd wytwrzjący pole wirujące względe wirującego uzwojeni twornik Mieczysłw RONKOWSK 1 Rys Podstwowe odele silnik prądu stłego: ) odel izyczny zjwisko genercji nieruchoego przepływu twornik w osi q prostopdłej do osi pol wzbudzeni (wzbudnik) d, b) odel obwodowy 1) obwód twornik, 2) obwód wzbudzeni, 3) obwód echniczny nlog elektryczny ukłdu echnicznego c) ilustrcj poiru prędkości struieni pol twornik przez dwóch obserwtorów uieszczonego n wirniku i stojnie Wielocewkowe uzwojenie twornik SPS, odpowiednio połączone z wycinki kouttor, wytwrz przepływ (gnetyczny) nieruchoy 31 względe przepływu wzbudzeni. W SPS przygotowny prwidłowo do eksplotcji, przepływ skierowny jest wzdłuż osi szczotek (oś oznczon sybole q) orz prostopdle do osi wzbudzeni (oś oznczon sybole d), jk pokzno n rys Tkie wzjene położenie przepływów twornik i wzbudzeni nieruchoych względe siebie sprwi, że podstwowe wielkości elektroechniczne silnik ożn określić nstępującyi zleżnościi [25, 36, 41, 52, 55]: gdzie: oent elektrognetyczny = Φ (5.1) SEM rotcji E (5.2) k E r 31 Przepływ twornik jest ruchoy (wiruje) względe uzwojeni, które go wytwrz, tzn. przepływ twornik wzbudz pole wirujące względe uzwojeni twornik. Kouttor i szczotki sprwiją, że przepływ twornik jest nieruchoy względe przepływu twornik wzbudzeni.

15 110 k E orz k T stł SEM rotcji i stł oentu elektrognetycznego 32 ; struień główny (wzbudzeni, gnesowni), przypdjący n jeden biegun wzbudnik (podziłkę biegunową silnik); prąd twornik; r echniczn prędkość kątow wirnik (silnik). Relcj iędzy prędkością kątową silnik r liczoną w [rd/s], prędkością obrotową silnik n liczoną w [obr/in] jest nstępując: 2 n r (5.3) 60 Uwg: Jeżeli w zleżności (5.2) prędkość silnik wyrżon jest w [rd/s], to zchodzi równość współczynników k E = k T. W przypdku wyrżeni prędkości silnik w [obr/in] ke k T 2 / 60. N podstwie rozwżnego odelu odele silnik prądu stłego (rys. 5.7) ożn sorułowć nstępujące wnioski: MASZYNA/SLNK PRĄDU STAŁEGO WZORCOWE SPRZĘŻENE ELEKTROMECHANCZNE Wzjenie prostopdłe położenie osi przepływu uzwojeni wirnik (twornik) względe osi przepływu uzwojeni stojn (wzbudzeni) generuje: oent elektrognetyczny (jko eekt interkcji dwóch pól) proporcjonlny do iloczynu odułów wektorów przepływów stojn i wirnik (przy poięciu eektu nsyceni żelz i rekcji twornik). Stwrz to szczególnie korzystne wrunki ksztłtowni chrkterystyki zewnętrznej (echnicznej) szyny zrówno dl stnu sttycznego jk i dynicznego. Skłdją się n nie: wyodrębnienie sterownego źródł npięci zsilni obwodu stojn ksztłtującego struień wzbudzeni szyny; wyodrębnienie sterownego npięci zsilni obwodu wirnik, ksztłtującego prąd wirnik. Wprowdzjąc koncepcję indukcyjności rotcji G, zdeiniownej nstępująco: 32 Stłe k E orz k T nzywne są często stłyi konstrukcyjnyi silnik prądu stłego, gdyż ich wrtości zleżą od pretrów uzwojeni twornik: liczby boków uzwojeni, liczby pr głęzi równoległych i liczby pr biegunów.

16 111 G G k de E (5.4) k de T (5.5) zleżności (5.1) i (5.2) ożn zpisć w postci: E e G (5.6) r T G (5.7) W przypdku silnik szeregowego zchodzi równość prądów =, zte zleżności (5.6) i (5.7) przyją postć: E G ( ) (5.8) r T G ( ) (5.9) e 2 Z zleżności (5.9) wynik cenn cech silnik szeregowego oent obrotowy jest proporcjonlny do kwdrtu prądu twornik (przy złożeniu niensyconego obwodu gnetycznego zpis G ( ) ozncz uzleżnienie wrtości indukcyjności rotcji od prąd obciążeni silnik). Z tych względów silnik ten jest głownie stosowny w npędch trkcyjnych. Uwg: Modele rozszerzone silnik prądu stłego uwzględniją zjwisko nsyceni obwodu gnetycznego lub zjwisko rekcji twornik, bądź też ob równocześnie. Zgdnieni te owine są w publikcjch [15,20]. Opisnie twornik (wirnik) z uzwojenie kouttorowy jko eleentu, w który prąd twornik wytwrz nieruchoy w przestrzeni przepływ (struień ), pozwl odwzorowć odel izyczny SPS (rys. 5.7) w sttycznych stnch prcy z poocą odelu obwodowego n rys. 5.7b. Wielkości elektroechniczne: SEM rotcji E i oent elektrognetyczny T e reprezentują sterowne źródł npięciowe 33 oznczone sybole. Strty w obwodch elektrycznych odwzorowują rezystncje: R twornik i R wzbudzni, strty w obwodzie echniczny współczynnik trci lepkiego B. Model obwodowy silnik prądu stłego n rys. 5.7b opisuje nstępujący ukłd równń lgebricznych: równnie równowgi obwodu twornik U R E (5.10) równnie równowgi obwodu wzbudzeni 33 W odelu obwodowy ukłdu echnicznego przyjęto nlogie: npięcie oent obrotowy, prąd prędkość kątow, rezystncj współczynnik trci lepkiego.

17 112 gdzie: U R (5.11) równnie równowgi ukłdu (obwodu) echnicznego T B T (5.12) e r U, U npięci zsilni obwodu twornik i wzbudzeni,, prądy obwodu twornik i wzbudzeni, T oent użyteczny (zewnętrzny) n wle silnik. Zleżności n oce poszczególnych wrót, dl złożonego odelu silnik prądu stłego (rys. 5.7b), opisują nstępujące wzory: oc doprowdzon do obwodu twornik silnik P U (5.13) oc doprowdzon do obwodu wzbudzeni silnik P U (5.14) oc odprowdzon z włu silnik użyteczn oc echniczn silnik P (5.15) T r Uwg: Moc znionow SPS P n jest użyteczną ocą echniczną ocą odprowdzoną z jego włu. Moc wzbudzeni P stnowi (0,5 1,5)% ocy znionowej P n silnik. Energi wzbudzeni SPS nie uleg przetworzeniu n energię echniczną zieni się n energię cieplną wydzielną w uzwojeniu (obwodzie) wzbudzeni. Dl SPS, zgodnie z przyjętyi złożenii uprszczjącyi do budowy jego odelu obwodowego, zchodzą nstępujące równość przetwrznych ocy n drodze elektroechnicznej: wewnętrzn oc elektryczn P E ( G ) (5.16) e r wewnętrzn oc echniczn e r zte zchodzi równość P T ( G ) (5.17) e P r P (5.18)

18 113 Z relcji tej wynikją nstępujące wnioski: SEM rotcji ożey interpretowć jk irę ocy elektrycznej przetwrznej n oc echniczną SEM rotcji steruję zpotrzebownie silnik n oc echniczną. N podstwie siły Lorentz i siły elektrootorycznej rotcji ożey przedstwić istotę przeiny energii elektrycznej n echniczną E T e r Wrtości ocy w zleżnościch (5.16) i (5.17) ożn wyznczyć nstępująco: P P P P R (5.19) e 2 2 P P P P Br (5.20) gdzie, P strty w obwodzie twornik (uzwojeni obwodu twornik i zestyk ślizgowy), P strty echniczne (trcie i wentylcj). Znionowe strty echniczne P orz odwzorowujący je współczynnik trci lepkiego B n ożn oszcowć nstępująco: (0,3...1)% P n P n (5.21) 100 Pn B [Ns/rd] (5.22) 2 rn Sprwność SPS, zgodnie z przyjęty odele, opisują zleżności: P2 P P (5.23) P1 P P P P gdzie, P 1 oc pobrn przez silnik, P 2 oc oddn przez silnik, P suryczne strty w silniku. 5.4 Chrkterystyk elektroechniczn i echniczn Deiniuje się nstępujące chrkterystyki ruchowe SPS dl stnu ustlonego: chrkterystyk elektroechniczn ( ) (5.24) r r chrkterystyk echniczn r r ( T e ) (5.25) przy złożeniu określonych wrunków zsilni i obciążeni silnik. Chrkterystyki te określją zchownie silnik w stnch prcy ustlonej nzywne są chrkterystyki sttycznyi silnik.

19 114 Przeksztłcjąc odpowiednio równni (5.5) (5.9) uzyskujey nstępujące zleżności odwzorowujące chrkterystyki ruchowe SPS: elektroechniczn U R r (5.26) ( G ) ( G ) echniczn U R r Te (5.27) 2 ( G ) ( G ) W oprciu o zleżności (5.26) i (5.27) deiniuje się nstępujące wielkości ruchowe SPS: orz prędkość kątow idelnego biegu jłowego U r0i (5.28) ( G ) przy 0 prąd rozruchowy U r (5.29) R oent rozruchowy U T ) er ( G (5.30) R przy r 0 Cele ogrniczeni prądu rozruchowego 34 obniż się npięci zsilni twornik w stosunku do npięci znionowego (U < U n ) lub włącz się dodtkową (rozruchową) rezystncję R d, tk by prąd rozruchowy spełnił nierówność: Zte r 2 n (5.31) gdzie: n prąd znionowy twornik. wrtość npięci rozruchowego U 2R (5.32) r n wrtość rezystncji rozruchowej 34 Tk duże ogrniczenie prądu rozruchowego silnik nie spotykne w szynch prądu przeiennego wynik z niebezpieczeństw uszkodzeni zestyku ślizgowego konsekwencją nie spełnieni tych ogrniczeń oże być pojwienie się łuku elektrycznego n kouttorze, który prowdzi do uszkodzeni kouttor.

20 115 U n R d 2 R (5.33) n wrtość przybliżon rezystncji rozruchowej Rd 2 Un (5.34) n 5.5 Sterownie prędkością kątową/obrotową Z równń (5.26) i (5.27) wynikją nstępujące etody ksztłtowni chrkterystyk elektroechnicznych i echnicznych silnik: ) sterownie przez zinę wrtości npięci U zsilni obwodu twornik; b) sterownie przez zinę wrtości prądu (struieni) wzbudzeni; c) sterownie przez zinę wrtości rezystncji dodtkowej R d w obwodzie twornik. Przykłdowe chrkterystyki przedstwiono n rys Są to chrkterystyki idelizowne, gdyż wyznczjącą je zleżność (5.21). Sorułowliśy je przy złożenich uprszczjących: poinięto nsyceni obwodu gnetycznego orz zjwisko oddziływni twornik. ch wykresy sporządzono z poocą progru syulcji obwodów elektrycznych PSpice [62] odel w syultorze sporządzono w oprciu o odel obwodowy SPS podny n rys. 5.7b. 300 Wr [rd/s] ) 300 Wr [rd/s] d) K 1.0K 1.5K 2.0K 2.5K 3.0K _Wr (R) [A] Un i 0.5Un Wr = Wr() K 1.0K 1.5K 2.0K 2.5K 3.0K 3.5K 4.0K 4.5K 5.0K 5.5K 6.0K _Wr V(9) Te [N] Un i 0.5Un Wr = Wr(Te) Sterownie przez zinę wrtości npięci U przy = const, R d = 0 b) e) 400 Wr [rd/s] 400 Wr [rd/s] K 1.0K 1.5K 2.0K 2.5K 3.0K _Wr (R) [A] n i 0.75n Wr = Wr() K 1.0K 1.5K 2.0K 2.5K 3.0K 3.5K 4.0K 4.5K 5.0K 5.5K 6.0K _Wr V(9) Te [N] n i 0.75n Wr = Wr(Te) Sterownie przez zinę wrtości prądu przy U = const, R d = 0

21 116 c) ) 300 Wr [rd/s] 300 Wr [rd/s] K 1.0K 1.5K 2.0K 2.5K 3.0K 3.5K 4.0K 4.5K 5.0K 5.5K 6.0K _Wr [A] V(9) R i 5R Wr = Wr() K 1.0K 1.5K 2.0K 2.5K 3.0K 3.5K 4.0K 4.5K 5.0K 5.5K 6.0K _Wr V(9) Te [N] R i 5R Wr = Wr(Te) Sterownie przez zinę wrtości rezystncji dodtkowej R d przy U = const, = const Rys Przykłdowe chrkterystyki (idelizowne) obcowzbudnego silnik prądu stłego i etody ich ksztłtowni: ), b), c) elektroechniczne; d), e), ) echniczne 5.6 Mszyny specjlne Kouttorowe silniki prądu stłego z gnesi trwłyi W silnikch prądu stłego łej ocy, zist uzwojenie wzbudzeni, często stosuje się gnesy trwłe (rys rys. 5.12). Uożliwi to zniejszenie wyirów zewnętrznych silnik gnes trwły zjuje niejszą objętość niż bieguny i uzwojenie. Silniki tkie są zwykle zsilne z regulownych źródeł npięci (w ty PWM). Jko wzbudzenie stosuje się njczęściej tnie gnesy errytowe, rzdziej gnesy Al-Ni-Co lub gnesy z pierwistków zie rzdkich (Nd-Fe-B, S-Co). Mgnes trwły wytwrz stłe pole wzbudzeni, wobec czego, silnik oże być trktowny jk silnik bocznikowy prądu stłego. Zstosownie gnesów trwłych uożliwi budowę prostych, dzięki teu tnich i niezwodnych silników. Silniki te cechuje większ sprwność, większy oent rozruchowy, niejsze zużycie teriłów, niższe koszty produkcji i eksplotcji. Z tego powodu silniki te są chętnie stosowne w przeyśle sochodowy (np. rozruszniki z rys. 5.9), w sprzęcie gospodrstw doowego, w npędch dysków twrdych, npędch optycznych czy w npędch zbwek (rys. 5.10). BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO KOMUTATOR SZCZOTK MAGNEŚNCA: MAGNESY TRWAŁE ROZRUSZNK SAMOCHODOWY: oc 1,5kW Rys. 5.9 Budow rozrusznik sochodowego

22 . 117 N rys orz rys przedstwiono budowę prostego silnik prądu stłego stosownego w ukłdch npędowych łej ocy (kilk W) zsilnych z bterii (np. zbwkch). BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO MAGNEŚNCA/WZBUDNK MAGNESY TRWAŁE SLNK MAŁEJ MOCY SZCZOTK TWORNK 3-ŻŁOBKOWY KOMUTATOR ELEKTROMECHANCZNY 3-WYCNKOWY Rys Silniki prądu stłego stosowne w zbwkch Silnik trzy zęby (żłobki) twornik (wirnik), gneśnicę w postci pierścieni z gnesu trwłego orz kouttor elektroechniczny (o trzech wycinkch). Jest to silnik o prostej konstrukcji, tni w produkcji, o stosunkowo dużej sprwności (ok. 50%). Wdą są duże pulscje oentu elektrognetycznego i prędkości obrotowej. Czs eksplotcji tkiego silnik jest ogrniczony przez trwłość kouttor elektroechnicznego. BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO SLNK MAŁEJ MOCY: MOC 10 W N KOMUTATOR ELEKTROMECHANCZNY 3-WYCNKOWY + N S +. S WROTA/ZACSK UZWOJENA TWORNKA MAGNEŚNCA/WZBUDNK MAGNESY TRWAŁE MAGNETOELEKTRYCZNY SZCZOTK Rys Budow silnik prądu stłego lej ocy: o wzbudzeniu gnetoelektryczny

23 118 nny ciekwy type silnik prądu stłego o wzbudzeniu gnesi trwłyi jest silnik o polu osiowy (silnik trczowy) pokzny n rys Płsk (ng. pncke shpe) i zwrt budow, wysok gęstość energii czynią z tkiego silnik idelne rozwiązni do npędu pojzdów elektrycznych, pop, wentyltorów, wirówek, itp. Płsk budow wirnik uożliwi budowę silników wielowrstwowych (o kilku wirnikch). Wirnik silnik trczowego oże być wykonny jko uzwojony w wersji żłobkowej lub bezżłobkowej (ng. slotless). Stosuje się również wirniki bez części errognetycznych (ng. ironless) z drukowny uzwojenie twornik (ng. printed winding) (rys. 5.12). Zletą tych silników jest iędzy innyi ożliwość zintegrowni ich wirników z częścii npędznyi np. silniki wbudowne w koł sochodów. BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO TWORNK: WRNK TARCZOWY UZWOJENE MAGNEŚNCA: MAGNESY TRWAŁE WBUDOWANA TACHOPRĄDNCA Silniki uniwerslne Rys Silnik trczowy prądu stłego z gnesi trwłyi Budowę silnik uniwerslnego prądu stłego pokzno n rys Jest to zwykły kouttorowy silnik szeregowy, który oże być zsilny zrówno npięcie stły jk i przeienny. W tki silniku uzwojenie twornik i wzbudzeni jest połączone szeregowe. W przypdku zsilni npięcie przeienny jednocześnie zieni się kierunek prądu twornik i wzbudzeni, więc i kierunek przepływów twornik i wzbudzeni. W rezultcie synchronicznych zin prądu twornik i wzbudzeni kierunek dziłni oentu nie zieni się. Obwody gnetyczne wirnik i stojn silnik uniwerslnego uszą być wykonne jko z pkietu izolownych blch stlowych by ogrniczyć strty ocy wywołne indukownie się prądów wirowych.

24 119 BUDOWA MASZYNY PRĄDU STAŁEGO SLNK PRĄDU STAŁEGO UNWERSALNY ZASTOSOWANE W GOSPODARSTWE DOMOWYM ELEKTRONARZĘDZACH Mieczysłw RONKOWSK Rys Uniwerslny silnik prądu stłego Silniki uniwerslne stosuje się w npędch elektronrzędzi lub urządzeń gospodrstw doowego. Silniki te ogą prcowć przy dużych prędkościch obrotowych (do 30tys obr/in) np. w odkurzczch, suszrkch. 5.7 Podsuownie Mszyn prądu stłego jest przetwornikie do elektroechnicznego przetwrzni energii prądu stłego i energii echnicznej. Proces przeiny energii oże zchodzić w dwóch kierunkch: szyn oże prcowć jko prądnic (genertor) lub jko silnik. Mszyn prądu stłego stnowi przykłd wzorcowego sprzężeni elektroechnicznego, które wynik z wzjenie prostopdłego położenie osi przepływu uzwojeni wirnik (twornik) względe osi przepływu uzwojeni stojn (wzbudzeni). Generowny oent elektrognetyczny (jko eekt interkcji dwóch pól) jest proporcjonlny do iloczynu odułów wektorów przepływów stojn i wirnik (przy poięciu eektu nsyceni żelz i rekcji twornik). Stwrz to szczególnie korzystne wrunki ksztłtowni chrkterystyki zewnętrznej (echnicznej) szyny zrówno dl stnu sttycznego jk i dynicznego. Skłdją się n nie: wyodrębnienie sterownego źródł npięci zsilni obwodu stojn ksztłtującego struień wzbudzeni szyny; wyodrębnienie sterownego npięci zsilni obwodu wirnik, ksztłtującego prąd wirnik. W rozdzile oówiliśy głównie szyny prądu stłego prcujące w systech npędowych. N wstępie opisliśy budowę szyny prądu stłego. Nstępnie przedstwiliśy ich odele izyczne i obwodowe. Oówiliśy njwżniejsze chrkterystyki ruchowe silników prądu stłego: elektroechniczne i echniczne orz etody ich ksztłtowni. Rozdził zkończyliśy krótki

25 120 oówienie specjlnych szyn prądu stłego: kouttorowych silników z gnesi trwłyi, silników uniwerslnych. 5.8 Pytni 1. Opisć szynę prądu stłego jko trójwrotowy przetwornik elektroechniczny. Przedstwić kierunki przepływu ocy przy prcy prądnicowej i silnikowej. 2. Wyienić i nzwć podstwowe eleenty szyny prądu stłego i podć ich unkcje. 3. Jk jest unkcj kouttor i szczotek w szynie prądu stłego? 4. Opisć zsdę dziłni obcowzbudnego silnik prądu stłego w ujęciu ciągu logicznego przyczyn - skutek. 5. Nszkicowć eleentrny odel silnik prądu stłego. Wyjśnić dziłnie (unkcję) kouttor i szczotek. 6. Nszkicowć odel izyczny (podstwowy) obcowzbudnego silnik prądu stłego ukłd dwóch przepływów/pól gnetycznych. Wykzć, że ukłd dwóch przepływów jest nieruchoy względe siebie ich osie gnetyczne tworzą kąt prosty. Jkie są tego konsekwencje w spekcie włściwości ruchowych silnik? 7. Nrysowć podstwowy odel obwodowy obcowzbudnego silnik prądu stłego. Wyjśnić jkie zjwisk izyczne zchodzące w silniku odwzorowują poszczególne eleenty odelu. Podć równni opisujące odel obwodowy silnik. 8. Podć zleżność i wykreślić idelizowną chrkterystykę elektroechniczną i echniczną obcowzbudnego silnik prądu stłego. 5.9 Zgdnieni obliczeniowe i poirowe (lbortoryjne) Przerobienie kopletu zdń, które nświetlłyby niektóre zgdnieni z wykłdów, jest jedny ze sposobów dopoożeni studento. Zdni stwrzją dobrą okzję do uzupełnieni teriłu wykłdowego orz sprwiją, że wyłożone zgdnieni stją się brdziej relne, pełniejsze i lepiej ugruntowne w uysłch. Zgdnienio obliczeniowy szyn prądu stłego poświęconych jest szereg podręczników [14, 21, 43] i skryptów [51, 57, 58]. Szczególnie cenn jest njnowsz publikcj [43] obejując zgdnieni obliczeniowe w eksplotcji szyn elektrycznych. Zgdnieni poirowe (lbortoryjne) dotyczące trnsortorów oówiono w podręczniku [27] i skryptch [49, 54] Litertur Książki/podręczniki 1. Adkins B., The generl theory o elecricl chines. Chpn nd Hll, London, Arnold E., Die Gleichstroschine, Bnd.1: Theorie und Untersuchung, Bnd.2: Konstruktion, Berechnung, Untersuchung und Arbeitweise, , Springer. 3. Bety W. H., Kirtley J. L. Jr., Electric otor hndbook. McGrw-Hill, Chpn S. J., Electric Mchinery Fundentls, 4th ed., McGrw Hill Book Co (Eduction), Chisson J., Modeling nd High Perornce Control o Electric Mchines, EEE Press Series on Power Engineering, John Wiley & Sons, nc., New York, 2005.

26 6. Dąbrowski M., Konstrukcj szyn elektrycznych, Wrszw, WNT Deenko A., Obwodowe odele ukłdów z pole elektrognetyczny. Wyd. Pol. Poznńskiej, Poznń, Dubicki B., Mszyny elektryczne. Mszyny prądu stłego, T.1, PWN, Wrszw, Fitzgerld A. E., Kingsley Ch., Jr.,Uns. S. D., Electric Mchinery, 6th ed., McGrw-Hill, Giers J.F., Advnceents in Electric Mchines, Heidelberg, Springer Giers J.F., Giers.AA., Electricl energy utiliztion, Wyd. Ad Mrszłek, Toruń Glink T., Mikroszyny elektryczne wzbudzne gnesi trwłyi. Wyd. Pol. Śląskiej, Gliwice Glink T., Mszyny elektryczne wzbudzne gnesi trwłyi. Wyd. Pol. Śląskiej, Gliwice Glink T., Mizi W., Żywiec A., Hickiewicz J., Zdni z szyn elektrycznych, WNT, Wrszw, Gogolewski Z., Gbryś Z., Mszyn prądu stłego. Obliczeni, konstrukcj, zgdnieni specjlne, Wrszw, PWT, Kiński G., Przyborowski W., Uzwojeni i pretry szyn elektrycznych, OWPW, Wrszw, Krwcki W., Mszyny elektryczne, Wrocłw, Oicyn Wyd. Pol. Wrocłwskiej, Kźierkowski M.P., Tuni H., Autotic control o converter-ed drives. Elsevier, Asterd, Kittler E., Hndbuch der Elektrotechnik, Stuttgrt, Yerlg von Ferdinnd Enke, Bnd 1886, Bnd Kordecki A., Budow szyn elektrycznych. Projektownie szyn prądu stłego. WNT, Wrszw, Koter T., Pełczewski W., Mszyny elektryczne w zdnich, Wrszw, Wydw. Nuk.-Tech., Kruse P.C., Anlysis o electric chinery. McGrw-Hill, New York, Kron G., Equivlent circuit o electric chinery. John Wiley nd Sons, New York, Królikowski L., Rozwój konstrukcji szyn elektrycznych do końc XX wieku, Wrocłw, Zkł. Nr. i. Ossolińskich, Ltek W., Zrys szyn elektrycznych. WNT, Wrszw, Ltek W., Teori szyn elektrycznych. Wyd. 2. WNT, Wrszw, Ltek W., Bdnie szyn elektrycznych w przeyśle, WNT, Wrszw, Ltek W., Mszyny elektryczne w pytnich i odpowiedzich, Wrszw Wydw. Nuk.-Tech., Levi E., Pnzer M., Electroechnicl power conversion: low-requency, low-velocity conversion processes, McGrw-Hill, Lyshevski S. E., Electroechnicl systes, electric chines, nd pplied echtronics. CRC Press, Boc Rton, FL, Nogrède B., Électrodynique ppliquée. Bses et principes physiques de l électrotechnique, Dynod, Pris Mohn N.: Electric drives. An integrtive pproch. MNPERE, Minnepolis Miesel J., Zsdy elektroechnicznego przetwrzni energii. WNT, Wrszw, O Kelly D., Perornce nd control o electricl chines, London, McGrw-Hill, Owczrek J., i in., Elektryczne szynowe eleenty utotyk, Wrszw, WNT, 1983/ Plitzer A. M., Mszyny elektryczne. Wyd. 7. WNT, Wrszw, Puchł A., Dynik szyn i ukłdów elektroechnicznych. PWN, Wrszw, Puchł A., Elektroechniczne przetworniki energii. Monogri wykłdów. BOBR Mszyn 121

27 122 Elektrycznych KOMEL, Ktowice, Pustoł J., Anliz dziłni szybko regujących silników kouttorowych i ipulsowych. (Publikcj nr 10 serii wydwniczej Koitetu Elektrotechniki PAN: Postępy Npędu Elektrycznego i Energoelektroniki). PWN, Wrszw, Rothert A., Teori i konstrukcj szyn elektrycznych, Lwów Roszczyk S., Teori szyn elektrycznych. WNT, Wrszw, Sochocki R., Mikroszyn elektryczne, Oicyn Wyd. Politechniki Wrszwskiej Stszewski P., Urbński W., Zgdnieni obliczeniowe w eksplotcji szyn elektrycznych, Wrszw, Oicyn Wyd. Politechniki Wrszwskiej Toliyt H. A.,.Klin G. B. (edited), Hndbook o electric otors, 2nd ed., CRC Press, Tylor & Frncis Group, Boc Rton, FL, Turowski J., Podstwy echtroniki, Wydwnictwo WSHE, Łodzi, Vs P., Electricl chines nd drives. A spce-vector theory pproch. Oxord Science Publictions, Oxord, White D.C., Woodson H.H., Electroechnicl Energy Conversion. J. Wiley, New York, Woodson H.H., Melcher J.R., Electroechnicl dynics. Prt1: Discrete systes. Prt2: Fields, orces, nd otion. Prt3: Elstic nd Fluid edi. J. Wiley, New York, Skrypty 49. Kiński G., Kosk J., Przyborowski W., Lbortoriu szyn elektrycznych, OWPW, Wrszw, Krwcki W., Mszyny elektryczne. Oicyn Wyd. Pol. Wrocłwskiej, Wrocłw, Łukniszyn M., Zbiór zdń z szyn elektrycznych dl studentów studiów zocznych, Skrypt Nr 226, Oicyn Wyd. Pol. Opolskiej, Opole, Mnitius Z., Mszyny prądu stłego, wyd. 2, Wyd. Pol. Gdńskiej, Gdńsk, Mnitius Z., Mszyny elektryczne, Cz.1, Wyd. Pol. Gdńskiej, Gdńsk, Mnitius Z (red.)., Lbortoriu szyn elektrycznych, wyd. 2, Wyd. Pol. Gdńskiej, Gdńsk, Mtulewicz W., Mszyny elektryczne. Podstwy, wyd. 3, Wyd. Pol. Gdńskiej, Gdńsk, Miksiewicz R., Mszyny elektryczne. Zgdnieni obliczeniow z wykorzystnie progru MATHCAD, Wyd. Pol. Śląskiej, Gliwice, Miksiewicz R., Zstosownie progru Mthcd do rozwiązywni sttycznych zgdnień obliczeniowych szyn elektrycznych i trnsortorów, Wyd. Pol. Śląskiej, Gliwice, Rlski W., Ronkowski M., Zdni z szyn elektrycznych, Cz. : Mszyny synchroniczne i szyny prądu stłego, wyd. 3, Wyd. Politechniki Gdńskiej, Roszczyk S., Witkowski J., Elektroechniczne przetworniki energii w zdnich, Wydwnictwo Politechniki Gdńskiej, Gdńsk, Skwrczyński J., Tertil Z., Mszyny elektryczne. Teori. Cz. 1, 2. Wyd. AGH, Krków, 1995 (Cz. 1), 1997 (Cz. 1). 61. Skwrczyński J., Tertil Z., Elektroechniczne przetwrznie energii. Uczelnine Wyd. Nukowo-Dydktyczne AGH, Krków, Ziny P., Spice. Klucz do elektrotechniki. Wyd. Pol. Gdńskiej, Gdńsk, Wżniejsze nory 63. PN-EN :2005 Mszyny elektryczne wirujące. Część 1: Dne znionowe i pretry. 64. PN-EN :2004/A 1:2007 Mszyny elektryczne wirujące. Część 5: Stopnie ochrony zpewnine przez rozwiązni konstrukcyjne szyn elektrycznych wirujących (kod P). Klsyikcj. 65. PN-EN :2005 Mszyny elektryczne wirujące. Klsyikcj or wykonni i sposobów

28 123 ontżu (kod M). 66. PN-EN :1999 Mszyny elektryczne wirujące. Sposoby chłodzeni (kod C) 67. PN-EC 72-1:1996 Mszyny elektryczne wirujące. Wyiry i ciągi ocy szyn elektrycznych wirujących. Rozir obudowy od 56 do 400 i rozir kołnierz od 55 do PN-E-06700:1991 Mszyny elektryczne wirujące. Terinologi 69. PN-EN :2007 Oznczeni wielkości i jednostek ir używnych w elektryce. Mszyny elektryczne wirujące. Wżniejsze dresy internetowe producentów/dystrybutorów 70. BOBR Mszyn Elektrycznych KOMEL ABB Sp. z o.o., Sieens, Zkłd Mszyn Elektrycznych EMT S.A., Żychlin,