Efektywność, koszty produkcji i konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych obecnie i w perspektywie średnio- oraz długoterminowej

Transkrypt

1 Efektywność, koszty produkcji i konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych obecnie i w perspektywie średnio- oraz długoterminowej

2

3 Efektywność, koszty produkcji i konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych obecnie i w perspektywie średnio- oraz długoterminowej Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr. hab. Wojciecha Józwiaka Autorzy: prof. dr hab. Wojciech Józwiak mgr inż. Adam Kagan dr inż. Grażyna Niewęgłowska dr inż. Aldona Skarżyńska mgr Jolanta Sobierajewska mgr inż. Marek Zieliński prof. dr hab. dr h.c. Wojciech Ziętara 2014

4 Prac zrealizowano w ramach tematu Konkurencyjno obecna i w perspektywie rednioterminowej polskich gospodarstw rolnych i produktów rolniczych, w zadaniach: Moliwoci poprawy efektywnoci funkcjonowania poszczególnych grup polskich gospodarstw rolnych na tle dokona analogicznych grup gospodarstw z wybranych krajów unijnych Moliwoci rozwojowe rónych grup gospodarstw rolnych i ich zdolnoci konkurencyjne w perspektywie rednioterminowej Nadwyki ekonomiczne z wybranych produktów rolniczych, ich bieca analiza i ocena skali oraz zakresu zmian spodziewanych w perspektywie rednioterminowej Cz gówna pracy zawiera: szacunki liczby krajowych gospodarstw rolnych wyróniajcych si konkurencyjnoci, analiz ich sytuacji na tle analogicznych gospodarstw z kilku wybranych krajów Unii Europejskiej i analiz kosztów oraz opacalnoci produkcji wybranych produktów z lat Na tej podstawie powstaa projekcja zmian liczby krajowych gospodarstw rolnych konkurencyjnych w perspektywie 2020 roku, za na podstawie literatury futurologicznej wizja ewolucji tego zjawiska w dwóch nastpnych dekadach. Recenzent prof. dr hab. Andrzej Kowalski Opracowanie komputerowe Zofia Mirkowska Korekta Barbara Walkiewicz Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowy Instytut Badawczy Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) faks: (22) dw@ierigz.waw.pl

5 Spis treci OD AUTORÓW... 7 CZYNNIKI WARUNKUJCE WZROST KONKURENCYJNOCI POLSKICH GOSPODARSTW ROLNYCH Wstp Wprowadzenie teoretyczne Zmiana liczby gospodarstw rolnych ze zdolnoci konkurencyjn po 2004 roku Przesanki przesdzajce o wzrocie liczby gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn Lata Lata Po 2020 roku Reasumpcja POZYCJA KONKURENCYJNA GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE I INNYCH KRAJACH UNIJNYCH Wprowadzenie Cel bada, róda i metody Efektywno i konkurencyjno gospodarstw w teorii i praktyce Potencja produkcyjny, efektywno i pozycja konkurencyjna gospodarstw. 50 Gospodarstwa typowo rolinne Gospodarstwa sadownicze Gospodarstwa warzywnicze Gospodarstwa mleczne i inne bydlce Gospodarstwa trzodowe i drobiarskie Podsumowanie ANEKS I KOSZTY, DOCHODY I OPACALNO POZYSKIWANIA WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH W LATACH ORAZ W PERSPEKTYWIE REDNIOTERMINOWEJ Wprowadzenie

6 Koszty uprawy zbó i rzepaku oraz projekcja opacalnoci ich uprawy w perspektywie 2015 roku Metodyka bada Wyniki w latach Projekcja dochodów na 2015 rok Opacalno produkcji mleka w perspektywie rednioterminowej Zaoenia metodyczne rachunku Wyniki projekcji opacalnoci produkcji mleka w 2015 roku Projekcja opacalnoci produkcji wybranych produktów rolniczych w 2020 roku Metodyka bada Uzyskane wyniki ANEKS II UWAGI KOCOWE

7 OD AUTORÓW Wielu autorów przywizuje uwag do analiz zwizanych z przeszoci, uwaajc, e pomog im one przewidzie przyszy stan sytuacji ekonomicznej krajowych gospodarstw rolnych. Ich otoczenie jest jednak coraz bardziej zoone, wic wnioskowanie na tej podstawie o przyszoci zaczyna budzi wtpliwoci. W tej niewielkiej ksice podjto zatem prób zwrócenia uwagi na wybrane zagadnienia, które wywieray i mog wywiera okrelony wpyw na przyszo tych gospodarstw. Od 2003 roku Polska jest coraz wikszym eksporterem netto produktów rolno-spoywczych, wic o tej przyszoci bd wspódecydowa wydarzenia zwizane nie tylko z krajow polityk gospodarcz i czonkostwem w Unii Europejskiej, lecz take z uwarunkowaniami natury globalnej. Chodzi o: zmiany klimatu i struktury wiekowej konsumentów ywnoci, wzrost kwoty PKB na mieszkaca, postp w technikach pozyskiwania produktów rolniczych itd. Chodzi te o wpyw na gospodarstwa rolne ewentualnej rewolucji naukowotechnicznej, jaka moe si dokona w polskiej gospodarce narodowej. O trwaoci gospodarstw rolnych w duszej perspektywie czasu decyduje ich zdolno konkurowania z innymi analogicznymi podmiotami na rynku: lokalnym, krajowym bd unijnym. Gospodarstwa konkurencyjne s wiksze, duo inwestuj, chon innowacje, osigaj nie tylko dochody, ale równie zyski z wasnego zainwestowanego kapitau, a nawet z zarzdzania. Poza tym czciej ni inne podejmuj grupow dziaalno umacniajc ich pozycj rynkow i stymulowane przez polityk przedsiwzicia chronice szeroko rozumiane rodowisko naturalne. S wic one wszystkie w istocie przedsibiorstwami, mimo e te bdce w posiadaniu osób fizycznych nie s objte w naszym kraju ustaw o dziaalnoci gospodarczej. W rozdziaach skadajcych si na t ksik gospodarstwa konkurencyjne bdce w posiadaniu zarówno osób fizycznych, jak i prawnych zwane s zatem zamiennie gospodarstwami bd przedsibiorstwami rolnymi. Ksika skada si z trzech rozdziaów merytorycznych. Pierwszy zawiera szacunki okrelajce zmiany liczby krajowych gospodarstw rolnych wyróniajcych si konkurencyjnoci w latach , a take wskazuje na czynniki, które wywr pozytywny i negatywny wpyw na ich liczb w 2020 roku i w kilku nastpnych dekadach. Drugi identyfikuje krajowe gospodarstwa rolne, istniejce w latach , i przedstawia je na tle ana- 7

8 logicznie wyodrbnionych podmiotów w wybranych krajach Unii Europejskiej. Trzeci rozdzia traktuje o kosztach produkcji wybranych produktów pochodzenia rolniczego, opacalnoci tej produkcji i jej efektywnoci w latach i w perspektywie rednioterminowej. Podstaw przewidywa dotyczcych przyszoci gospodarstw (przedsibiorstw) rolnych stay si analizy dotyczce zaszoci, wykorzystujce gównie liczby zaczerpnite z wyników monitoringu ogólnounijnego i Polskiego FADN, ale take inne materiay empiryczne zgromadzonych przez autorów. Korzystano poza tym do tego celu z literatury tematu, a w charakterystyce wyobrae dotyczcych perspektywy dugoterminowej literatura tematu staa si ródem jedynym. W myleniu antycypacyjnym zwrócono uwag przede wszystkim na rednioterminow perspektyw czasow. Rzeczywisty stan sytuacji krajowych gospodarstw rolnych w perspektywie dugoterminowej moe jednak odbiega od tego, który zosta przedstawiony w tej ksice. Nie wzito w niej bowiem pod uwag innego scenariusza, który mona nazwa scenariuszem B. U jego podstaw tkwi mog przyczyny dwojakiego rodzaju. Pierwsza to skutki szybkiego tempa zmian zachodzcych w otoczeniu poszczególnych ludzi, poniewa ani nasza psychologia, fizjologia, ani struktury spoeczne nie s do tego przystosowane. Kada kolejna zmiana budzi wic u mniejszej lub wikszej liczby ludzi stres i frustracj, a w ich wyniku agresj bd apati, gdy skutki poprzedniej zmiany nie zostay jeszcze ocenione i brakowao czasu, by mona byo dopasowa si do nich. Nowoczesne rodki komunikacji umoliwiaj szybkie czenie si ludzi o takich postawach w grupy, niekiedy bardzo due, które s w stanie wywrze wpyw na kierunek dalszych przemian natury spoecznej i gospodarczej. Drug przyczyn wyzwalajc zaistnienie scenariusza B moe by zrónicowanie rozwoju gospodarczego krajów wiata. Cz pastw do- wiadczya skutków nie tylko rewolucji przemysowej, lecz take naukowo- -technicznej, inne zaczynaj realizowa t ostatni bd tak jak Polska stoj przed tak perspektyw. Jeszcze inne, zamieszkae przez wiksz cz ludnoci wiata, przeywaj róne fazy rewolucji przemysowej. Dowiadczenie niezbyt odlegej w czasie historii Europy i Japonii uczy, e niekoniecznie musi temu towarzyszy denie jedynie do poprawy poziomu ycia spoeczestw. Zrónicowanie poziomu rozwoju krajów przeywajcych rewolucj przemysow sprzyja bowiem nasilaniu si zjawiska terroryzmu, ale take si politycznych dcych do rewizji granic pastw ociennych o mniejszym stopniu rozwoju, co w konsekwencji moe zakoczy wspóczesn faz pokojowego rozwoju wiata. Obserwacja sceny politycznej wskazuje, e zja- 8

9 wiska takie daj o sobie zna w duej czci krajów Azji i Afryki, nawet w Europie Wschodniej, lub znajduj w nich inspiracj. Ewentualne konflikty zbrojne mog mie wic szeroki zasig. Pocieszajce jest jednak to, e w czasie wojen ludzie te musz je, a to bdzie tworzy szans dla rolnictwa krajów, których konflikty zbrojne nie obejm. 9

10 CZYNNIKI WARUNKUJCE WZROST KONKURENCYJNOCI POLSKICH GOSPODARSTW ROLNYCH Wstp Polskie rolnictwo od dawna ma swoj specyfik na tle zdecydowanej wikszoci innych krajów europejskich. Poczynajc od lat szedziesitych ubiegego wieku, specyfika ta wyraaa si gównie duym odsetkiem niewielkich gospodarstw osób fizycznych z ograniczonym bd adnym kontaktem z rynkiem i tym, e posiadacze tych gospodarstw czerpali swoje dochody w czci lub w wikszoci z innych róde, gównie z pracy zarobkowej. Zmiana ustroju spoeczno-gospodarczego na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku zburzya ten schemat. Narastajce bezrobocie spowodowao, e niewielkie gospodarstwa rodzinne nie mogy bankrutowa i trway w biedzie oraz niedostatku, a zjawisku temu towarzyszya deprecjacja majtku trwaego. Byy jednak wyjtki. Rachunkowo rolna prowadzona w IERiG w 1999 roku w gospodarstwach bdcych we wadaniu osób fizycznych wskazywaa bowiem, e rozszerzon reprodukcj rodków trwaych wyróniay si midzy innymi gospodarstwa o wielkoci ze specjalizacj zboow i z produkcj mieszan rolinno- -zwierzc. Bya to zapowied tego, e w razie poprawy warunków gospodarowania wzronie udzia krajowych gospodarstw rolnych osób fizycznych powikszajcych posiadany majtek i równolegle poziom uzyskiwanych dochodów. Istotnie, zdecydowana poprawa warunków gospodarowania zapocztkowana w 2004 roku doprowadzia do powstania takiego zjawiska. Na bazie majtku czci spódzielni produkcyjnych i byych pastwowych gospodarstw rolnych powstaway bowiem nowe podmioty, w wikszoci prywatne, równie te zorganizowane w formie spóek. Z tej przyczyny ulegaa zmianie zbiorowo gospodarstw osób prawnych. 10

11 Wprowadzenie teoretyczne Konkurencyjno gospodarstwa rolnego mona zdefiniowa jako jego atrybut, wynikajcy zarówno z wewntrznej jego charakterystyki, jak i zwizany z umiejtnoci adaptacji do zmian zachodzcych w otoczeniu, który pozwala mu na skuteczniejsze osiganie celów gównej grupy interesariuszy (wacicieli), w tym w perspektywie dugoterminowej, w stosunku do innych producentów rolnych lub uczestników procesu gospodarczego [Kagan 2013]. W ujciu systemowym w ramach konkurencyjnoci mona wyróni podsystemy tworzce zintegrowan cao, pozwalajce na dokonywanie modelowej oceny tego zjawiska w podziale na róne sfery [Stankiewicz 2002]. Jedn z nich jest potencja konkurencyjny rozumiany jako posiadane zasoby produkcyjne, a take umiejtnoci i moliwoci dostpu oraz korzystania z zasobów bdcych w otoczeniu gospodarstwa rolnego (schemat 1). Potencja konkurencyjny jest wic konfiguracj moliwoci, kompetencji, zdolno- ci, mocy czy te wydajnoci i sprawnoci tkwicych w caoci materialnych i niematerialnych zasobów danego podmiotu moliwych do uruchomienia w procesie uytkowania [Lichtarski 1999]. Schemat 1: Zintegrowany model konkurencyjnoci gospodarstwa rolnego pozycja konkuren cyjna elementy modelu niezalene od gospodarstwa rolnego przewaga konkurencyjna otoczenie gospodarstwa rolnego strategia konkurencji potencja konkurencyjny oddziaywanie krótkookresowe oddziaywanie dugookresowe ródo: opracowanie wasne na podstawie: [Flak i Gód 2012]. 11

12 Na potencja konkurencyjny nie skadaj si jednak wszystkie zasoby, ale gównie te, które gospodarstwo rolne wykorzystuje lub potencjalnie mogoby wykorzystywa do budowy, umacniania oraz utrzymywania przewagi konkurencyjnej. Najwyej w hierarchii potencjau produkcyjnego z uwagi na moliwo decydowania o konkurencyjnoci gospodarstwa rolnego znajduj si zasoby uznane za strategiczne. Do takich zaliczane s te, które speniaj nastpujce kryteria [Wo 2006]: s rzadkie z uwagi na ilo lub jako, a wic trudne do pozyskania; s unikatowe, a tym samym trudne do substytucji lub imitacji; s cenne, a wic niezbdne do realizacji podstawowych funkcji gospodarstwa rolnego. W rolnictwie mona zastosowa nastpujc klasyfikacj zasobów: przyrodnicze, w tym kapita naturalny i jego skadowe: ziemia rolna i jej jako, oraz inne cechy decydujce o jej produktywnoci (uksztatowanie terenu, stosunki wodne, warunki agroklimatyczne), posiadane rasy linie produkcyjne odmiany zwierzt, gatunki odmiany rolin itp.; zwizane z czynnikiem ludzkim: wiedza, umiejtnoci, poziom zaangaowania oraz zmotywowania wacicieli gospodarstw rolnych i zatrudnionych w nich domowników i pracowników, wyznawane przez nich i ich rodziny wartoci oraz realizowane cele; zasoby majtkowe oraz zwizane z tym posiadanie specyficznych urzdze, maszyn, budynków i budowli. Bezporednio s one powizane z moliwoci stosowania pewnych unikatowych technik i technologii produkcji; zasoby organizacyjne zwizane ze struktur organizacji, systemem zarzdzania, ale równie z sieci powiza z dostawcami i odbiorcami produktów czy te innymi uczestnikami procesu gospodarczego, lub wynikajce z dostpu do infrastruktury; zasoby finansowe i struktura finansowania dziaalnoci. Warunkiem umiejtnego wykorzystania potencjau produkcyjnego jest czsto opracowanie i realizacja odpowiedniej strategii dziaalnoci umoliwiajcej uzyskanie przewagi konkurencyjnej. W gospodarstwach osób fizycznych moe by ona niesformalizowana, a w maych podmiotach moe sprowadza si nawet do lunego planu budowania i utrzymania potencjau konkurencyjnego [Odening i Bockelmann 2012]. 12

13 W duych gospodarstwach rolnych strategia konkurencji stanowi dugofalowy i kompleksowy plan dziaa maksymalizujcych wykorzystanie potencjau (zasobów) do realizacji przyjtych celów. Zazwyczaj okrela ona obszar, na jakim ma si rozgrywa konkurencja, wedug jakich regu ma by ona prowadzona i w jakim zakresie naley konkurowa [Porter 2000, Seinmann 2001]. Efektem umiejtnego wykorzystania potencjau konkurencyjnego przy zastosowaniu strategii konkurowania jest uzyskanie przewagi konkurencyjnej rozumianej jako wyróniajcej kompetencji gospodarstwa do realizacji celu na tle innych producentów rolnych [Flak i Gód 2012]. Niekiedy uzyskanie przewagi konkurencyjnej moe by wynikiem korzystnego zbiegu okoliczno- ci w sektorze lub na rynku ogólnym lub wynikiem interwencji pastwa. Przykadem takiej sytuacji jest midzy innymi uzyskanie przewagi konkurencyjnej gospodarstw rolnych i przedsibiorstw rolno-spoywczych z Biaorusi w 2014 roku na skutek wprowadzenia embarga na ywno z krajów, które naoyy sankcje gospodarcze na Rosj. Decyzje polityczne, tzw. dalszego otoczenia gospodarstwa rolnego, zdecydoway o uzyskaniu przewagi wynikajcej z jego pooenia na terenie danego kraju. Nie oznacza to jednak, e gospodarstwo rolne posiadajce przewag konkurencyjn automatycznie wykazuje wysok efektywno ekonomiczn. Sama przewaga oznacza posiadanie skutecznych instrumentów do konkurowania w którym z wielu wymiarów funkcjonowania gospodarstwa rolnego [Flak i Gód 2012]. Pozycja konkurencyjna jest z kolei miar osigania przewagi konkurencyjnej, a wic znajduje si na szczycie hierarchii podsystemów konkurencyjnoci. Stanowi ona wskazanie pomiar powodzenia realizowanego procesu gospodarczego w stosunku do konkurentów. Jednoczenie wpywa na potencja konkurencyjny gospodarstwa w kolejnych okresach jego funkcjonowania. Gospodarstwom uzyskujcym wysok efektywno ekonomiczn atwiej jest bowiem pozyska nowe lub utrzyma posiadane zasoby strategiczne. Proces pomiaru konkurencyjnoci gospodarstwa rolnego czsto jest upraszczany i sprowadzany do okrelenia jego pozycji konkurencyjnej, poprzez porównanie uzyskanych wyników ekonomicznych w okrelonych warunkach zewntrznych na tle wybranej grupy producentów rolnych. Biorc pod uwag acuch przyczynowoci oraz sprzenie zwrotne w postaci du- 13

14 gookresowego oddziaywania pozycji konkurencyjnej na przyszy potencja konkurencyjny, takie uproszczenie jest uzasadnione. W przypadku przedsibiorstw o charakterze korporacyjnym dziaajcych w sektorze pozarolniczym okrelenie pozycji konkurencyjnej podmiotu odbywa si poprzez ustalenie jego siy rynkowej (najczciej wykorzystywanym wskanikiem jest zmiana udziau w rynku) oraz sytuacji finansowej [Piercionek 2011]. Z uwagi na du liczb podmiotów dziaajcych w tym ogniwie acucha gospodarski ywnociowej, z punktu widzenia mikroekonomicznego pomiar udziau pojedynczego gospodarstwa rolnego w rynku zbywanych produktów nie ma uzasadnienia. Jedynie w przypadku analizy danych agregowanych na poziomie mezo- i makroekonomicznym zmiana udzia- u danej grupy gospodarstw rolnych w strukturze wadania ziemi roln jako specyficznym czynnikiem produkcji, lub w strumieniu dostarczanych produktów na rynek, moe wiadczy o zmianie jej pozycji konkurencyjnej. Badajc gospodarstwa rolne na poziomie mikroekonomicznym, ograniczono si wic gównie do analizy finansowej uzyskanych wyników, pomijajc oznaczenie jego siy rynkowej. Schemat 2: Gówne aspekty finansowe funkcjonowania gospodarstw rolnych i paszczyzny ich pomiaru Czynnik czasu: Gówne aspekty w krótkim okresie w dalszej perspektywie Bezpieczestwo finansowe Korzyci dla wacicieli ródo: [Kagan 2013]. Analiza pynnoci finansowej Pozwala stwierdzi, jaka jest zdolno do regulowania najpilniejszych (biecych) zobowiza finansowych Analiza rentownoci i dochodowoci Daje moliwo oceny, jakie s korzyci finansowe z prowadzenia dziaalnoci rolniczej oraz z posiadanych czynników produkcji Analiza wypacalnoci dugoterminowej Daje moliwo oceny, jaka jest zdolno podmiotu do regulowania zobowiza w dugim okresie czasu Analiza inwestycji Pozwala stwierdzi, czy zostanie zachowany, poszerzony czy te ograniczony potencja produkcyjny gospodarstwa rolnego w przyszoci 14

15 Pomiar efektywnoci finansowej gospodarstwa rolnego sprowadza si zazwyczaj do oceny dwóch gównych aspektów jego funkcjonowania, a mianowicie poziomu zapewnienia bezpieczestwa dziaalnoci oraz wielkoci osiganych korzyci przez wacicieli grup najbliszych interesariuszy [Nowak 2008]. Oba obszary rozpatrywane s najczciej równolegle, ale roz- cznie. Wczenie czynnika czasu pozwala poszerzy pola analizy zarówno w sferze bezpieczestwa finansowego, jak równie korzyci dla wacicieli (schemat 2). Dostpno do zasobów finansowych, a jednoczenie wybór róda finansowania biecej dziaalnoci gospodarczej oraz strategia ksztatowania wysokoci utrzymywanych aktywów obrotowych w relacji do zapotrzebowania kapitau pracujcego s wanym aspektem funkcjonowania gospodarstwa rolnego. Decyduje bowiem o jego bezpieczestwie w zakresie biecej wypacalnoci finansowej, a w perspektywie dugoterminowej o poziomie zaduenia i poziomie dwigni finansowej W przypadku maych i rednich gospodarstw rolnych osób fizycznych wystpuje jednak problem z klasycznym pomiarem pynnoci. Brak jest bowiem moliwoci oddzielenia sfery finansowej gospodarstwa rolnego (wpywów finansowych i zobowiza bie- cych) od finansów gospodarstwa domowego [Tomczak 2006]. Okrelanie bezpieczestwa podmiotu jedynie na podstawie sytuacji gospodarstwa rolnego (struktury aktywów i pasywów bilansowych) jest wic powanie obcione. Biorc pod uwag awersj do ryzyka kredytowego ma- ych i rednich gospodarstw osób fizycznych oraz zakres korzystania z tzw. kredytu kupieckiego, naley stwierdzi, i tej grupy podmiotów nie dotyczy problem nieoptymalnego doboru struktury kapitau w celu osigania wikszych korzyci z gospodarstwa rolnego. Poprawa wyniku finansowego kosztem bezpieczestwa jego funkcjonowania (zwikszone ryzyko finansowe) moe wystpowa jedynie w podmiotach majcych cechy redniej wielkoci lub duego przedsibiorstwa, a wic w duych gospodarstwach osób fizycznych oraz gospodarstw rolnych osób prawnych [Kagan 2011]. W analizie konkurencyjnoci pominito wic sfer bezpieczestwa finansowego koncentrujc si na korzyciach osiganych przez wacicieli gospodarstw rolnych. Dokonujc segmentacji podmiotów, wykorzystano zarówno ocen biecych korzyci dla waciciela z gospodarstwa rolnego (rentowno dziaalnoci), ale równie zdolno gospodarstwa do odtwarzania majtku produkcyjnego jego zdolno do ksztatowania przyszych poytków dla wacicieli. Inwestycje mog bowiem pociga za sob rezygnacj 15

16 przez wacicieli gospodarstwa rolnego z konsumpcji (reinwestowania nadwyki finansowej), ogranicza pynno (zmniejszenie wielkoci aktywów obrotowych), ale zazwyczaj generuje dodatkowe koszty finansowe, np. koszty obsugi pozyskanego kapitau obcego na sfinansowanie inwestycji, czy te dodatkowy koszt amortyzacji. Koszty te obciaj biec dziaalno, ale czsto s niezbdnym warunkiem osigania zysku finansowego w przyszo- ci. S wic miar ksztatowania przyszego potencjau konkurencyjnego gospodarstwa. Zakadajc jednoczenie stao innych czynników, zyski gospodarstw w kolejnych latach (pozycja konkurencyjna) s warunkowane wielkoci potencjau konkurencyjnego i wielkoci inwestycji majtkowych. Wykorzystujc oba parametry, tj. rentowno dziaalnoci gospodarczej i zakres reprodukcji majtku gospodarstwa (rónica wartoci inwestycji brutto i kwoty amortyzacji), zbiorowo gospodarstw rolnych podzielono na cztery grupy (schemat 3). Schemat 3: Schemat segmentacji gospodarstw rolnych w zalenoci od ich zdolnoci konkurencyjnej Kryteria Reprodukcja majtku: Wynik finansowy segmentacji dodatnia ujemna Rentowno dziaalnoci Zysk finansowy netto (dodatni wynik finansowy) Strata finansowa netto (ujemny wynik finansowy) Gospodarstwa ze zdolnoci konkurencyjn Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolnoci konkurencyjnej ródo: na podstawie opracowania W. Józwiaka. 16 Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolnoci konkurencyjnej Gospodarstwa bez zdolnoci konkurencyjnej Pierwsza grupa to gospodarstwa znajdujce si w najkorzystniejszej sytuacji i okrelane jako gospodarstwa ze zdolnoci konkurencyjn. Uzyskuj one dodani wynik finansowy (zysk netto), a zarazem charakteryzuj si dodatni reprodukcj majtku trwaego. Waciciele takiego gospodarstwa uzyskuj niezbdne biece poytki z jego funkcjonowania i s w stanie opaci wszystkie czynniki produkcji, w tym w gospodarstwach osób fizycznych mog zapewni niezbdn opat pracy wasnej, ale zarazem nie ograniczaj majtku (potencjau konkurencyjnego) na nastpny okres funkcjonowania.

17 W najgorszej sytuacji z punktu widzenia konkurencyjnoci znajduj si gospodarstwa ze strat finansow netto i ujemn reprodukcj majtku. Brak zdolno- ci konkurencyjnej w ich przypadku wynika nie tylko z oczekiwanego w przyszoci ograniczenia majtku produkcyjnego (potencjau konkurencyjnego), ale dalszego zmniejszenia wielkoci wygenerowanej nadwyki finansowej. Trzecia grupa to gospodarstwa, które w badanym okresie osigny zysk finansowy netto, ale charakteryzuj si ujemn reprodukcj majtku. Z rónych wzgldów w ich przypadku w kolejnych okresach naley wic oczekiwa ograniczenia potencjau produkcyjnego. W konsekwencji nastpi pogorszenie wielkoci strumienia uzyskiwanych korzyci finansowych z posiadania gospodarstwa. Moliwoci, a wic szanse na odwrócenie niekorzystnego zjawiska w tym zakresie wynikaj z posiadania biecych rodków finansowych na zmian wielkoci potencjau produkcyjnego w przyszoci. Grupa takich gospodarstw posiada zatem potencjalne moliwoci uzyskania zdolnoci konkurencyjnej. W sytuacji, kiedy gospodarstwa wykazuj straty finansowe, a jednocze- nie charakteryzuje je reprodukcja rozszerzona majtku trwaego, równie zostay zaliczone do grupy z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolno- ci konkurencyjnej. Jednak w tym przypadku nastpuje powikszenie potencjau produkcyjnego pomimo braku opaty w penej wysokoci wszystkich czynników produkcji. Jedn z przyczyn takiego zjawiska jest pozytywna ocena przyszej perspektywy funkcjonowania jednostki, a wic oczekiwanie na popraw wyników finansowych gospodarstwa na tyle, aby nie tylko w przyszoci zapewni pen opat wszystkich czynników produkcji, ale równie zrekompensowa biece straty finansowe. Takie postpowanie prowadzi do ograniczenia bie- cej konsumpcji w gospodarstwach osób fizycznych na rzecz rozwoju jednostki, a w spókach do pomniejszenia wartoci kapitau wasnego podmiotu. Sama kondycja finansowa (konkurencyjno) gospodarstwa rolnego warunkowana jest wieloma czynnikami, których charakterystyka i kierunek oddziaywania jest zrónicowany, czsto trudny do wydzielenia. W badaniu modelowym czynniki te mona grupowa powodujc uproszczenie, a jednoczenie uatwiajc pomiar ich oddziaywania. W prowadzonej analizie wydzielono trzy grupy czynników, w których ogniskuje si oddziaywanie bardzo duej liczby pozostaych elementów majcych wpyw na konkurencyjno gospodarstw rolnych (schemat 4): 17

18 warunki rynkowe rozumiane jako relacje cen produktów sprzedawanych przez gospodarstwa rolne w stosunku do jednostkowych kosztów nabywanych rodków produkcji; efektywno techniczna, a uwzgldniajc czynnik czasu równie wzrost produktywnoci nakadów w gospodarstwie rolniczym. Postp w tym zakresie mierzony jest najczciej relacjami wielkoci produkcji do wyraonych ilociowo wielkoci nakadów; transfery budetowe netto, zwaszcza od okresu integracji naszego kraju z UE. Obejmuj one dopaty obszarowe, subwencje do produkcji, jak równie patnoci celowe przekazywane w formie bezporedniej pomocy publicznej na rzecz gospodarstw rolnych. Schemat 4: Uproszczony schemat czynników determinujcych kondycj finansow (konkurencyjno) gospodarstwa rolnego Warunki rynkowe Ceny produktów sprzedanych w stosunku do jednostkowych kosztów czynników produkcji Efektywno techniczna Wielko produkcji i jej relacje do wyraonych ilociowo nakadów Sprawno systemu zarzdzania gospodarstwem rolnym ródo: [Kulawik i in. 2012]. Transfery budetowe netto Wielko dopat i subwencji budetowych pomniejszone o p o datki, opaty, kary na rzecz pastwa i jego instytucji rodowisko naturalne Wszystkie trzy zagregowane czynniki naley traktowa jako stymulanty konkurencyjnoci gospodarstw rolnych jedynie w przypadku rozpatrywania ich bezporedniego oddziaywania na wyniki finansowe. Naley jednak podkreli, e pomidzy nimi wystpuj równie interakcje, a wic ich oddziaywanie porednie moe mie odmienny kierunek w stosunku do wpywu bezporedniego na konkurencyjno. Poprzez negatywny wpyw na pozostae czynniki mog wic porednio pogarsza pozycj konkurencyjn zarówno w perspektywie krótko-, jak i dugoterminowej. 18

19 Przykadem negatywnego wpywu jest porednie oddziaywanie dopat bezporednich na warunki rynkowe (relacje cenowe) oraz efektywno techniczn. Przyjmuje si, e transfery budetowe w postaci dopat bezporednich z jednej strony hamuj wzrost cen surowców rolnych, z drugiej poprzez popraw sytuacji finansowej gospodarstw rolnych stymuluj wzrost ceny rodków nabywanych do produkcji rolnej [Kukua i Czyewski 2011]. Istotn kwesti z punktu widzenia konkurencyjnoci dugoterminowej pozostaje oddziaywanie dopat i subwencji budetowych na techniczne wykorzystanie zasobów produkcyjnych pochodzenia rynkowego w rolnictwie i kapita naturalny. Wyniki dotychczasowych bada wskazuj, e pomoc publiczna, zwaszcza w postaci dopat bezporednich, w tym niepowizanych z wielkoci produkcji, wpywa negatywnie na techniczne wykorzystanie zasobów i produktywno rolnictwa [Kagan 2012]. Pozytywnie wpywa z kolei na zasób kapitau naturalnego i oddziaywanie gospodarstw rolnych na rodowisko naturalne [Kulawik i in. 2013]. Ostateczne jednak oddziaywanie transferów budetowych jest uzalenione nie tylko od samego instrumentu wsparcia (na jakie dziaania przeznaczane s rodki budetowe), warunków uzyskania pomocy publicznej i wielkoci strumienia rodków, jakie zasilaj dane gospodarstwo rolne. Efekty wpywu tego czynnika, podobnie jak pozostaych, s determinowane równie sam sytuacj finansow gospodarstwa rolnego, przyjtym systemem zarzdzania i wraliwoci na zmian warunków zewntrznych oraz elastycznoci i zdolnociami do podejmowania procesów dostosowawczo-adaptacyjnych zwaszcza w warunkach zmian otoczenia [Kagan 2012]. Zmiana liczby gospodarstw rolnych ze zdolnoci konkurencyjn po 2004 roku Analiza i szacunek sporzdzone na podstawie materiaów empirycznych zaczerpnitych z wyników monitoringu Polskiego FADN gospodarstw osób fizycznych [Józwiak 2012] wykazay, e w latach funkcjonowao okoo 90 tys. gospodarstw osób fizycznych z dziaalnoci rolnicz i powierzchni uytków rolnych powyej 1 ha, które miay cechy gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn. Analiza wykazaa ponadto, e wród gospodarstw pozostaych, z reguy mniejszych, byy takie, które miay przesanki, by móc zdolno t osign. Do tej oceny wykorzystano wskaniki efektywnoci technicznej VRS (variable return to scale) ustalone z wykorzy- 19

20 staniem metody DEA w wariancie ukierunkowanym na nakady i zyski z zarzdzania, liczone jako rónic dochodu rolniczego i opaty pracy wasnej pracy oraz wasnej ziemi i kapitau liczonych wedug stawek rynkowych obowizujcych w rolnictwie. cznie oceniono, e w Polsce w latach funkcjonowao okoo 290 tys. gospodarstw osób fizycznych, które wyróniay si zdolnoci konkurencyjn lub miay przesanki, by t zdolno móc osign w niezbyt odlegym terminie. Liczby powysze postanowiono zweryfikowa uywajc bardziej przekonywujcej metody i zarazem dokona oceny zmian, jakie zaszy w okresie poakcesyjnym w liczbie gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn i tych, które t zdolno s w stanie rycho osign. W tym celu sporód gospodarstw objtych monitoringiem Polskiego FADN wyodrbniono 5387 takich, które w latach prowadziy nieprzerwanie rachunkowo roln. Kade z tych gospodarstw scharakteryzowano kierujc si kwotami zysku osiganego z wasnego majtku i wartoci inwestycji netto. Zysk z wasnego majtku policzono jako rónice dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego i opaty pracy wasnej w gospodarstwie liczonej wedug stawek rynkowych obowizujcych w rolnictwie. Wyjtkiem bya opata jednej osoby pracujcej w gospodarstwie w penym wymiarze czasu pracy (cznie praca wykonawcza i zarzdcza) policzona wedug stawek parytetowych. Odpowiednie rachunki umoliwiajce segmentacj zbiorowoci gospodarstw rolnych sporzdzono na danych z lat i Liczby charakteryzujce struktur gospodarstw analizowanego panelu w latach i odpowiadajce jej liczby gospodarstw w kraju zawiera tabela 1. Wynika z niej, e wczeniej przedstawiony szacunek przeceni liczb gospodarstw, które miay przesanki, by móc osign zdolno konkurencyjn. W latach liczba gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn wyniosa bowiem okoo 91 tysicy, natomiast z potencjaln moliwoci uzyskania takiej zdolnoci tylko okoo 84 tys. W ostatniej grupie dominoway gospodarstwa osigajce zysk finansowy netto i ujemn reprodukcj majtku 68,5 tys. podmiotów (82% liczebnoci grupy), natomiast jednostki ze strat finansow netto, a jednoczenie dodatni reprodukcj majtku byy reprezentowane przez 15 tys. obiektów (18% liczebnoci grupy). cznie zatem w latach tu po akcesji funkcjonowao okoo 174 tys. gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn i tych, które t zdolno mogy osign. 20

21 21 Tabela 1 Struktura gospodarstw analizowanego panelu i odpowiadajca jej liczba gospodarstw osób fizycznych w Polsce w latach Struktura Odpowiadajca Grupy gospodarstw gospodarstw strukturze liczba analizowanego gospodarstw w kraju panelu (%) (tys.) Gospodarstwa ze zdolnoci konkurencyjn 41,4 90,7 Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolnoci 40,0 83,8 konkurencyjnej w tym: - z zyskiem i ujemn reprodukcj majtku 33,0 68,5 - ze strat finansow i dodatni reprodukcj majtku 7,0 15,3 Gospodarstwa bez zdolnoci konkurencyjnej 20,3 1567,1 Razem 100,0 1741,6 a a rednia powierzchnia uytków rolnych gospodarstw rolnych w analizowanym panelu wynosia 31,4 ha. Liczbie tej odpowiadao 219,2 tys. najwikszych obszarowo gospodarstw osób fizycznych, co ustalono na podstawie opracowania pt. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r.. ródo: obliczenia J. Sobierajewskiej i W. Józwiaka sporzdzone na podstawie wyników monitoringu Polskiego FADN i danych liczbowych publikowanych przez GUS. Analogiczne ustalenia sporzdzone na liczbach zaczerpnitych z wyników monitoringu Polskiego FADN obejmujcych lata i opracowane wyniki z Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w 2010 roku [GUS 2012] wskazay, e liczba gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn utrzymaa si niemal na tym samym poziomie jak w latach , ale nastpi wzrost ich udziau w zbiorowoci generalnej (tabela 2). O ile stanowiy bowiem nieco ponad 5% w 2007 roku, to ich udzia w populacji gospodarstw osób fizycznych w 2010 roku wzrós do ponad 7%. Przyrost liczby gospodarstw i zwikszenie udziau w strukturze caej zbiorowoci nastpio w przypadku grupy z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolnoci konkurencyjnej. W latach takich gospo-

22 darstw osób fizycznych byo bowiem ju ponad 119 tys. (wzrost o ponad 42% wzgldem lat ), a ich udzia w populacji zwikszy si do 8%. Byo to wynikiem zwikszenia liczby gospodarstw, które osigay zysk finansowy netto, ale charakteryzoway si ujemn reprodukcj majtku. cznie liczba gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn i tych, które t zdolno mogy rycho osign, wyniosa w latach okoo 209 tys. Nastpi zatem jej wzrost o 1/5 w stosunku do sytuacji z lat Tabela 2 Liczba gospodarstw osób fizycznych ze zdolnoci konkurencyjn i tych z przesankami, by j móc osign w latach i oraz ich specyfikacja Lata Grupy gospodarstw udzia liczba (%) a (tys.) liczba (tys.) udzia (%) b Gospodarstwa ze zdolnoci konkurencyjn 90,7 5,2 90,3 7,1 Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania 83,8 4,8 119,1 8,0 zdolnoci konkurencyjnej w tym : - z zyskiem i ujemn reprodukcj majtku 68,5 4,0 110,1 7,4 - ze strat finansow i dodatni reprodukcj majtku 15,3 0,8 9,0, 0,6 Gospodarstwa bez zdolnoci konkurencyjnej 1567,1 90,0 1270,8 84,9 a Udzia w krajowej populacji gospodarstw o powierzchni powyej 1 ha uytków rolnych wedug danych z 2007 r. b Udzia w krajowej populacji gospodarstw o powierzchni powyej 1 ha uytków rolnych wedug danych z 2010 r. ródo: jak w tabeli 1. Oszacowano, e gospodarstwa ze zdolnoci konkurencyjn i z potencjalnymi moliwociami jej uzyskania uytkoway w 2010 roku okoo 52,5% powierzchni uytków rolnych bdcych w posiadaniu gospodarstw rolnych osób fizycznych, ale ich udzia w krajowej towarowej produkcji rolniczej by prawdopodobnie wikszy. Na tle gospodarstw bez zdolnoci konkurencyjnej wyróniay si znacznie wiksz redni powierzchni uytków rolnych przypadajc na jeden podmiot, a co za tym idzie skal dziaalnoci (tabela 3).

23 Tabela 3 Struktura posiadania uytków rolnych przez poszczególne grupy gospodarstw osób fizycznych w 2010 roku Grupy gospodarstw rednia Powierzchnia (tys. ha) Udzia (%) a powierzchnia gospodarstwa (ha) Gospodarstwa ze zdolnoci konkurencyjn ,1 35,3 Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolnoci konkurencyjnej ,5 31,5 w tym: - z zyskiem i ujemn reprodukcj majtku ,2 32,6 - ze strat finansow i dodatni reprodukcj majtku 168 1,3 18,7 Gospodarstwa bez zdolnoci Konkurencyjnej ,4 4,9 Razem/rednio ,0 9,4 ródo: jak w tabeli 1. Naley doda, e warunki, jakie nastpiy w latach róniy si od tych z lat poprzednich. Stawki dopat bezporednich w roku 2011 i 2012, wyraone w euro, przestay rosn, ale utrzymay si na poziomie z 2010 roku, a wzrost cen produktów rolniczych przesta wyprzedza wzrost cen rodków produkcji (skumulowany wskanik noyc cen w latach utrzyma si znacznie poniej 100). To pogorszenie koniunktury mogo zniechci cz gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn do realizacji inwestycji na skal zapewniajc reprodukcj rozszerzon i w rezultacie ich przejcie do grupy gospodarstw majcych przesanki, by odzyska t zdolno w razie poprawy warunków (wykres 1). Za takim domniemaniem przemawia gównie to, e wskanik reprodukcji majtku trwaego zmniejszy si w gospodarstwach ze zdolnoci konkurencyjn o 5,0 punktów procentowych, z 7,3% w latach do 2,3% w latach

24 Wykres 1 Ksztatowanie si wskanika relacji cen (noyce cen) w latach oraz trend jego zmian 115 % 110,2 107,7 107, ,8 103,0 102,6 102,0 99,1 96,0 97,5 97,5 96,0 96,0 98,3 95,8 91,4 91,5 90,9 91,0 85 `95 `96 `97 `98 `99 `00 `01 `02 `03 `04 `05 `06 `07 `08 `09 `10 `11 `12 `13 Lata ródo: opracowanie wasne na podstawie danych GUS. Na drugim biegunie natomiast znajdowao si w 2010 roku okoo 1687 tysicy gospodarstw z dziaalnoci rolnicz 1, lecz o cechach wskazujcych na brak zdolnoci konkurencyjnej. Wikszo z nich prowadzia produkcj rolnicz 2, ale ich liczba zmniejszya si w latach a o okoo 29%. Dla okoo 7% gospodarstw tej grupy natomiast nie udao si ustali rodzaju prowadzonej produkcji rolniczej. Cz z nich nie prowadzia zapewne tej produkcji, a jedynie utrzymywaa grunty w stanie gotowoci produkcyjnej. 1 cznie z tymi o powierzchni do 1 ha uytków rolnych wcznie. 2 Poza gospodarstwami wyróniajcymi si zdolnoci konkurencyjn, takimi, które t zdolno mogy szybko osign i pozostaymi prowadzcymi dziaalnoci rolnicz, odnotowano w 2010 roku jeszcze 383 tys. gospodarstw, które nie prowadziy dziaalnoci rolniczej. 24

25 Mona wnosi na powyszej podstawie, e dopaty, z których korzysta- y gospodarstwa o cechach wskazujcych na brak zdolnoci konkurencyjnej, nie byy przeznaczane na wzrost wartoci majtku i rozwijanie produkcji, lecz gównie na popraw warunków bytu posiadaczy gospodarstw i ich rodzin bd na jeszcze inne cele niepowizane z prowadzon dziaalnoci rolnicz. Taki sam wniosek wynika te z monografii B. Chmielewskiej [2013]. Podobn metod segmentacji wykorzystano do analizy gospodarstw osób prawnych, czyli gównie prywatnych spóek kapitaowych, rolniczych spódzielni produkcyjnych i gospodarstw rolnych sektora publicznego. Wyniki tej segmentacji (tabela 4) informuj o innej sytuacji ni w gospodarstwach osób fizycznych. W latach zdecydowanie wikszy by udzia gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn i takich, które t zdolno mog rycho zyska (93-94%), a w tym okoo poow zajmoway te pierwsze. Z tego wynika, e gospodarstwa bez zdolnoci konkurencyjnej miay udzia mieszczcy si w granicach tylko 6-7%. Przyczyn bya prywatyzacja prowadzona po zmianie systemu spoeczno-gospodarczego w ostatniej dekadzie XX wieku. Zmiany dotkny gównie podmioty o ujemnym wyniku finansowym i dodatniej reprodukcji majtku. Jednak nie mona tego zjawiska bezporednio utosamia z sam konkurencyjnoci i jej zmian. Proces ten by spowodowany kontynuowaniem procesu prywatyzacji gospodarstw sektora publicznego, w tym zwaszcza gospodarstw pomocniczych, dziaajcych przy rolniczych szkoach, po przekazaniu ich nadzoru urzdom wojewódzkim. W procesie przeksztace wasnociowych powstaway gównie gospodarstwa osób fizycznych, a wic nastpowaa zmiana prawna sytuacji gospodarstwa, lub ich podzielony majtek w wyniku prywatyzacji nabywali lokalni rolnicy indywidualni. 25

26 Struktura posiadania uytków rolnych przez poszczególne grupy gospodarstw osób prawnych w latach Lata Grupy gospodarstw liczba udzia powierzchnia (%) a (tys. ha) liczba Tabela 4 udzia powierzchnia (%) a (tys. ha) Gospodarstwa ze zdolnoci konkurencyjn ,7 878, ,9 684,5 Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania ,8 844, ,4 596,1 zdolnoci konkurencyjnej w tym: - z zyskiem i ujemn reprodukcj majtku ,3 668, ,1 552,2 - ze strat finansow i dodatni reprodukcj 387 9,5 175, ,3 43,9 majtku Gospodarstwa bez zdolnoci konkurencyjnej 264 6,5 119, ,7 62,7 ródo: obliczenia A. Kagana sporzdzone na podstawie wyników monitoringu wielkotowarowych gospodarstw rolnych i danych liczbowych publikowanych przez GUS. Trzeba podkreli aktywno adaptacyjn wikszych polskich gospodarstw rolnych od integracji Polski z UE w zestawieniu na przykad z gospodarstwami wgierskimi. Tabela 5 zawiera wskaniki charakteryzujce rentowno kapitau wasnego i poziom reprodukcji rodków trwaych w gospodarstwach o wielkoci 16 i wicej w latach Dodatnia wielko pierwszego z tych wskaników informuje, e uzyskiwane przez gospodarstwa dochody pozwalay opaca na poziomie rynkowym nakady pracy rodzin rolniczych w gospodarstwie, a nadwyka bdca w istocie zyskiem informuje o uzyskiwanej opacie kapitau wasnego (cznie ziemi i zasobów innych rodków produkcji). Zysk ten odniesiony do wartoci kapitau wasnego pozwala oceni poziom tej opaty. Dodatni wskanik reprodukcji rodków trwaych informuje o reprodukcji rozszerzonej, równy zeru o reprodukcji prostej, a ujemny o deprecjacji posiadanych rodków trwaych. 26

27 Tabela 5 Wskaniki rentownoci kapitau wasnego a i reprodukcji rodków trwaych b w polskich i wgierskich gospodarstwach rolnych osób fizycznych o wielkoci 16 oraz wicej (rednie wielkoci z lat ) Typy produkcyjne gospodarstw Wskaniki rentownoci kapitau wasnego a (%) w gospodarstwach Wskanik reprodukcji rodków trwaych b (%) w gospodarstwach polskich wgierskich polskich wgierskich Zboowy 6,8 9,1 3,7 1,5 Mleczny 9,1 9,0 5,3-0,3 Z trzod chlewn i/lub drobiem 7,0 4,7 4,0-0,2 Z rón produkcj rolinn i zwierzc 11,4 6,5 16,8 2,5 rednia arytmetyczna 8,6 7,3 7,4 0,9 a Rónica midzy dochodami przedsibiorców rolnych (dochody rolnicze gospodarstw osób fizycznych i zyski gospodarstw osób prawnych) a oszacowan na poziomie rynkowym opat pracy wasnej, wykonawczej i zarzdczej, odniesiona do wartoci kapitau wasnego. b Warto inwestycji netto (warto inwestycji brutto pomniejszona o kwot amortyzacji) w relacji do wartoci rodków trwaych. ródo: [Józwiak i in. 2013]. Liczby z tabeli 5 wskazuj, e wiksze gospodarstwa polskie i wgierskie wszystkich czterech analizowanych typów produkcji byy rentowne w caym analizowanym okresie (lata ). Byy wic w stanie opaci nakady pracy na poziomie rynkowym i zostawa im zysk na opacenie wasnych rodków angaowanych w procesy produkcyjne. redni wskanik rentownoci kapitau wasnego w gospodarstwach polskich by nieco wikszy (o 1,3 punktu procentowego) ni w wgierskich, ale redni wskanik reprodukcji rozszerzonej majtku trwaego by wikszy a o 6,5 punktu procentowego. Jest prawdopodobne, e przyczyn tego zjawiska bya presja ze strony przedsibiorstw i firm polskiego przemysu spoywczego wywierana na gospodarstwa rolne. Dziki temu nastpia znaczca zmiana struktur produkcyjnych rolnictwa i poprawa jakoci wytwarzanych dóbr, przy do stabilnej strukturze agrarnej [Urban 2010]. Wymagao to jednak nasilenia procesów inwestycyjnych. Gospodarstwa rolne reagoway na zmian warunków równie w inny sposób. Specjalizoway produkcj i chony rónego rodzaju innowacje, a take rezygnoway z uprawy uytków rolnych o niekorzystnych warunkach gospoda- 27

28 rowania i chowu zwierzt na ma skal (zazwyczaj nieefektywnego). Z liczb z tabeli 6, ustalonych w cenach staych, wynika, e koszty zuycia poredniego byy w latach wiksze o 2,3% ni w latach , ale zjawisku temu towarzyszy kilkakrotnie szybszy wzrost przychodów. Oznacza to, e w analizowanym okresie nastpi wzrost efektywnoci ponoszonych kosztów produkcji charakteryzowanego rodzaju. Z jednostki kwoty kosztów zuycia po- redniego uzyskiwano w latach wikszy o 10,5% wolumen przychodów ni w latach Tabela 6 Zmiany efektywnoci kosztów zuycia poredniego w polskim rolnictwie w latach (ceny stae z 2003 roku) Wyszczególnienie rednie roczne wielkoci w latach Wielkoci z lat =100 Przychody w cenach bazowych a (mln PLN) ,0 Koszty zuycia poredniego (mln PLN) b ,3 Warto dodana brutto c (mln PLN) ,6 Kwota przychodów w PLN na 100 PLN kwoty zuycia poredniego 152,4 168,4 110,5 a Warto produkcji i dopaty do produktów okrelonego rodzaju. b Koszty rodków produkcji i usug produkcyjnych (bez kosztów podatków i obcych czynników produkcji). c Rónica przychodów i kosztów zuycia poredniego ródo: [Józwiak 2012a]. Specjalizacja bya jednym z waniejszych czynników ograniczajcych jednostkowe koszty produkcji w gospodarstwach o niewielkiej skali produkcji, a wic w wikszoci polskich gospodarstw rolnych. Ograniczya ona koszty jednostkowe pozyskiwania informacji uatwiajcych efektywne zarzdzanie, a take koszty transakcyjne zwizane ze zbytem gotowych produktów, zakupem rodków produkcji, ubieganiem si o kredyty i dopaty itd. Ponadto gospodarstwa o wyspecjalizowanej produkcji nie wymagay tak duego wyposaenia w maszyny i urzdzenia jak gospodarstwa z produkcj wielostronn, a wic niewyspecjalizowan. W gospodarstwach o wyspecjalizowanej produkcji zatem mniejsze byy koszty amortyzacji i eksploatacji tych rodków. O roli specjalizacji wiadcz nastpujce liczby. W latach

29 -2010 liczba gospodarstw rolnych ogóem zmniejszya si o 24,3%, ale spadek gospodarstw specjalistycznych wyniós tylko 6,5%, podczas gdy liczba gospodarstw z produkcj niewyspecjalizowan (z rónymi rodzajami upraw, z chowem rónych gatunków zwierzt i z produkcj mieszan rolinno- -zwierzc) ulega zmniejszeniu o 47,3%. Zapewne cz gospodarstw niewyspecjalizowanych znikna, inne natomiast ograniczyy zakres prowadzonej produkcji i zasiliy liczebnie gospodarstwa specjalizujce si w produkcji okrelonych dóbr. Gospodarstwa absorboway innowacje przynoszce postp: techniczny, biologiczny, z zakresu marketingu i zarzdzania. Mimo e innowacje te znalazy zastosowanie najprawdopodobniej tylko w 18-19% ogóu gospodarstw, to dysponoway one nieco ponad poow krajowego obszaru uytków rolnych [Józwiak i in. 2013]. Efekty ekonomiczne rolnictwa byy, poczynajc od 2008 roku, ograniczane rosncymi obcieniami (ponoszone koszty produkcji i ograniczanie wolumenu produkcji), wynikajcymi z realizacji zasady wzajemnej zgodnoci, polegajcej na przestrzeganiu regu dobrych praktyk rolniczych [Niewgowska 2011]. Rosy te obcienia powizane z wdraaniem regu rzdzcych dobrostanem zwierzt, które zaczy obowizywa w 2012 roku [Józwiak i in. 2013b]. Korzyci wynikajce z przestrzegania tych regu pojawiay si z opónieniem i tylko czciowo równowayy poniesione wczeniej koszty. Mimo to trend wyraajcy si wzrostem dochodów w rolnictwie trwa nadal. Niepokój budzi poziom zrównowaenia gospodarstw rolnych, okrelajcy trwao gospodarstw w duszym okresie czasu. Chodzi o czn ocen sytuacji ekonomicznej i wpywu prowadzonej produkcji rolniczej na rodowisko przyrodnicze. Analiza wykazaa [Wrzaszcz 2013], e w 2008 roku wród gospodarstw osób fizycznych i wielkoci 2 oraz wicej zaledwie 13% mona byo uzna za zrównowaone. Na tej podstawie i na podstawie danych GUS, charakteryzujcych liczb i wielko gospodarstw z dziaalno- ci rolnicz, mona oszacowa, e byo to 5-6% ogóu gospodarstw o powierzchni 1 i wicej ha uytków rolnych. Wikszo z nich miaa wielko mieszczc si w granicach Produkcja zrównowaona nie tworzy wikszych zagroe dla otoczenia przyrodniczego, a uzyskiwane dochody daj wedug cytowanej autorki moliwo modernizacji gospodarstw i utrzymanie rolników oraz ich rodzin na poziomie nie mniejszym ni rodzin pracowników ze redni pac w caej gospodarce narodowej. Nie mona zatem wykluczy tego, e udzia gospo- 29

30 darstw wyróniajcych si zrównowaeniem byby wikszy, gdyby w ocenie tego zjawiska przyjto opat pracy wasnej na poziomie przyjtym w rachunku przedstawionym wyej, który suy do ustalenia liczby gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn. Wikszy by oczywicie udzia gospodarstw, które realizuj jedynie wybrane dziaania skadajce si na zrównowaenie caociowe. Analiza wykazaa [Zieliski 2014] na przykad, e 74,0% gospodarstw ze specjalizacj w produkcji zbó oraz rolin technologicznie podobnych i objtych monitoringiem Polskiego FADN charakteryzowao si w latach dodatnim saldem magazynowania (sekwestracji) dwutlenku wgla w glebie. Prowadzcy te gospodarstwa ograniczali zatem negatywny wpyw prowadzonej produkcji rolniczej na klimat. Powysze oznacza, e cz polskich gospodarstw rolnych moe tworzy zagroenie dla rodowiska, które wyraa si midzy innymi: postpujc mineralizacj glebowej substancji organicznej, skaeniem wód powierzchniowych i wgbnych, sukcesj dzikiej i niepodanej rolinnoci na tereny dotd uytkowane rolniczo w sposób ekstensywny itd. Podobne zjawiska zachodz w jeszcze mniejszym nasileniu w gospodarstwach rolnych na obszarach objtych ochron przyrody. cznie obejmuj one 32,5% powierzchni kraju, co powoduje, e nasz kraj postrzegany jest jako zielona wyspa unijnego ugrupowania, a to uatwia i bdzie uatwia w przyszoci nasz handel zagraniczny artykuami rolno-spoywczymi. Dostpne charakterystyki gospodarstw objtych Europejsk Sieci Ekologiczn Natura 2000 informuj, e uytki rolne zajmuj tu okoo 2,5 mln ha, a uytkuje je niespena 303 tys. gospodarstw. Dua liczba nakazów i zakazów, koszty spenienia wymaga wzajemnej zgodnoci w zakresie ochrony rodowiska oraz ograniczone zasoby wolnych rodków finansowych wymuszaj na wikszoci gospodarstw kontynuowanie tradycyjnego sposobu prowadzenia produkcji rolniczej. Cechuje je te brak zainteresowania realizacj programu rolnorodowiskowego. W sumie ogranicza to przyrost dochodów i tym samym zainteresowanie modego pokolenia przejmowaniem gospodarstw od pokolenia rodzicielskiego. Dochody niewielkiej czci innych gospodarstw, z reguy wikszych, s natomiast uzupenione dochodami z: agro- i ekoturystyki, produkowania wyrobów regionalnych, czy te ze wiadczeniem usug rónego rodzaju, ale praktyka wskazuje, e istnieje te inne rozwizanie. Nieliczne na razie wiksze gospodarstwa rolne zaczynaj powiksza uytkowany obszar oraz inten- 30

31 sywno produkcji i staj si gospodarstwami w peni rynkowymi. Gównie te wiksze gospodarstwa rolne z obszarów objtych ochron przyrody staj si gównymi beneficjentami programu rolnorodowiskowego. Przesanki przesdzajce o wzrocie liczby gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn Lata Otwarcie dostpu do rynku Unii Europejskiej byo nie do przecenienia dla polskich producentów ywnoci, poniewa do owej chwili rynek ten by chroniony przez systemy celne i pozataryfowe. Poniewa koszty produkcji i ceny wikszoci towarów spoywczych w rozwinitych gospodarczo krajach dawnej UE-15 byy wiksze ni w Polsce, ujawniy si polskie przewagi komparatywne. Rozwój eksportu z Polski by zatem szybszy ni si spodziewano, za zagroenie importem byo mniejsze [Urban 2010]. Istotne byo te to, e stan dostosowa krajowego przemysu spoywczego do integracji by wikszy ni oczekiwano wczeniej. W wyniku przeksztacania i modernizacji przemysu spoywczego nastpio: jego wczenie w procesy globalizacji wyprzedzajce wprowadzenie systemów regulacji gównych rynków rolnych (zblione do unijnych) i stopniowe dostosowywanie do standardów unijnych, gównie dotyczcych jakoci wytwarzanej ywnoci. Wsparcie finansowe producentów rolnych zwizane z akcesj miao charakter warunkowy. Unijne organy administracyjne narzuciy bowiem warunki prowadzenia produkcji rolniczej w taki sposób, by zbliy optimum prywatne (rozumiane jako odpowiedni poziom korzyci ekonomicznych uzyskiwanych przez producentów rolnych) do optimum spoecznego, który uwzgldnia interes przyszych pokole, biorc w ochron istniejce ekosystemy [Zegar 2012] i inne elementy rodowiska, a take dobrostan zwierzt. Zgodnie z oczekiwaniami objcie wspóln polityk roln polskiego rolnictwa przynioso znaczcy wzrost subwencji (dopat) powikszajcych dochody gospodarstw rolnych (wykres 2). Subwencje te liczone w cenach staych byy w 2004 roku okoo omiokrotnie wiksze ni rednio rocznie w latach , a w 2005 roku i w piciu kolejnych latach rosy nadal. Wywary one wpyw midzy innymi na udzia subwencji w dochodach przedsibiorców rolnych (dochody rolnicze gospodarstw osób fizycznych i zyski przedsibiorstw rolnych). Udzia ten wynosi blisko 10% w 2003 roku, rok póniej wzrós do okoo 23%, by w 2011 roku osign poziom 49,4%. 31