SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 1 10

Transkrypt

1 ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom IX, numer SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 1 10 Przekonanie o własnej skutecznoci moe odnosi si do rónych oszarów funkcjonowania, rónych zada. Artykuł prezentuje skal do pomiaru przekonania o skutecznoci w podejmowaniu działa zwizanych z zakładaniem własnej firmy. Została ona opracowana na podstawie dwukrotnego adania grupy 315 potencjalnych przedsiiorców. Wyniki analizy czynnikowej pozwoliły na wyodrnienie trzech wszych oszarów skutecznoci przedsiiorczej: przekonania o skuteczno- ci w zieraniu informacji rynkowych, w podejmowaniu aktywnoci przedsiiorczej oraz przekonania o skutecznoci finansowo-prawnej. Metoda uzyskała wysoki wskanik zgodnoci wewntrznej Cronacha 0,96. Jej pozytywne korelacje z dotychczasowym dowiadczeniem, a take z wynikami Skali Uogólnionej Własnej ci GSES, Skali Samooceny SES, Testu Orientacji yciowej LOT-R, Kwestionariusza Nadziei na Sukces KNS oraz istotnie wysze wyniki u osó, które zamierzaj załoy własn firm, pozwalaj uzna j za trafne narzdzie oceny przekonania o skutecznoci przedsiiorczej. Słowa kluczowe: przekonanie o skutecznoci, skuteczno przedsiiorcza, przedsiiorczo, metody adania osoowoci. DR, Instytut Psychologii KUL, Al. Racławickie 14, Lulin. 1 Gorco dzikuj trzem anonimowym Recenzentom za ich cenne uwagi, które pozwoliły na poprawienie wczeniejszej wersji tekstu. Bardzo dzikuj take Panu Rafałowi Gorczycy za przeprowadzenie analiz dotyczcych stałoci struktury czynnikowej skali. Badania finansowane ze rodków udetowych na nauk w latach jako projekt adawczy nr 1 H01F

2 104 I. TEORETYCZNE PODSTAWY SKALI 1. Przekonanie o własnej skutecznoci Przekonanie o własnej skutecznoci (self-efficacy) to kluczowe pojcie koncepcji społeczno-poznawczej opracowanej przez A. Bandur. Odnosi si ono do sdów, jakie ludzie formułuj na temat swoich umiejtnoci działania w okrelonej sytuacji lu woec okrelonego zadania (Bandura, 1997). Jest to suiektywne przewiadczenie o tym, e potrafi poradzi soie z czym, a nie okrelenie rzeczywistych kompetencji w danej dziedzinie. W polskich tłumaczeniach tego terminu mona spotka róne okrelenia uywane zamiennie: poczucie własnej skutecznoci, poczucie własnej kompetencji, poczucie osoistej skutecznoci, przekonania na temat własnej kompetencji, spostrzeganie własnej skutecznoci, sdy na temat własnej skutecznoci (Zakrzewski, 1987; Pervin, 2002; Pervin, John, 2002). Wydaje si jednak, e termin przekonanie o własnej skutecznoci najlepiej oddaje poznawczy charakter tego konstruktu oraz jego miejsce jako jednego z sdów odnoszcych si do Ja (por. Ole, 2003, s. 213). Ta suiektywna ocena okazuje si jednym z kluczowych wyznaczników podejmowanych decyzji, wyorów, działa. Zdaniem Bandury (1986, 2000) wyniki, jakich ludzie oczekuj, zale w duej mierze od ich sdów co do tego, na ile dorze potrafi działa, radzi soie w danej sytuacji. Osoy z duym przewiadczeniem o efektywnoci oczekuj, e osign zadowalajcy wynik poprzez dore działanie; osoy z niskim poziomem tych przekona wyłczaj z analizy wiele moliwoci, nie zajmuj si nawet analizowaniem ich kosztów i korzyci. Wyniki ada potwierdzaj tezy wysunite przez Bandur (przegld i dyskusja najnowszych ada w: Bandura, Locke, 2003). Spostrzeganie sieie jako osoy skutecznej w danej dziedzinie sprzyja podejmowaniu zada o wysokim poziomie trudno- ci, pozwala take okreli, jak duy wysiłek dzie wkładany w dan aktywno i jak długo dzie on podtrzymywany mimo napotykanych przeszkód, co moe przyczynia si do osignicia sukcesu w działaniu (Bandura, 1986, 2001; Stajkovic, Luthans, 1998; Pajares, 2002). Przekonania o własnej skutecznoci kształtuj take to, czy ludzie zwracaj uwag na moliwoci czy te na przeszkody oecne w zdarzeniach swojego ycia oraz na ile grone wydaj im si te przeszkody. Osoy o wysokiej skutecznoci skupiaj si na moliwociach, które warto realizowa, i spostrzegaj przeszkody jako moliwe do przezwycienia. Osoy osaczone przez zwtpienie w sieie skupiaj si na przeciwnociach, które widz jako przeszkody, nad którymi mog sprawowa niewielk kontrol, i łatwo

3 SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 105 przekonuj same sieie o daremnoci wysiłku. Osigaj ograniczony sukces nawet w okolicznociach, które dostarczaj wielu moliwoci (Krueger, Dickson, 1994). Wyniki dotychczasowych ada potwierdzaj, e wiele naszych decyzji, w tym take wyór zawodu, decyzja o załoeniu własnej firmy, zaley w pewnym stopniu od przekona na własny temat, a zwłaszcza od przekonania o własnej skutecznoci (Chen, Greene, Crick, 1998; Bandura, 2000; Krueger, Reilly, Carsrud, 2000). 2. Przekonanie o skutecznoci przedsiiorczej Pojcie przekonania o własnej skutecznoci odnosi si do specyficznego zadania, jednak poziom tej specyficznoci moe róni si w rónych dziedzinach (Bandura, 1986, 1997). Definiujc je, najczciej mówi si o spostrzeganej zdolnoci wykonania konkretnego zadania (task). Jednak to pojcie odnosi si take do radzenia soie z okrelonym wydarzeniem (event), które moe oejmowa do szeroki zakres, a po np. wyór kariery zawodowej (Wood, Bandura, 1989). Takim stosunkowo specyficznym sdem jest przekonanie o własnej skutecznoci jako przedsiiorcy (entrepreneurial self-efficacy). Mona je zdefiniowa jako sił przekonania osoy, e jest ona w stanie skutecznie wykonywa róne zadania i podejmowa róne role zwizane z przedsiiorczoci (Chen, Greene, Crick, 1998). Mona wic mówi o rónych poziomach ogólnoci-specyficznoci w ocenie sieie od uogólnionego przekonania o skutecznoci niezalenego od sytuacji (por. Jerusalem, Schwarzer, 1992) poprzez przekonanie o skutecznoci w wszej dziedzinie, jak jest przedsiiorczo, a do przekonania o skutecznoci w radzeniu soie z wskimi zadaniami, np. znalezieniem lokalu dla swojej firmy. Takie hierarchiczne podejcie czsto spotykane jest w innych adaniach, np. nad osigniciami szkolnymi (Skaalvik, Skaalvik, 2004). Rola przekona o własnej skutecznoci w podejmowaniu działalnoci gospodarczej podkrelana jest coraz wyraniej zarówno w adaniach empirycznych, jak i ujciach teoretycznych opisujcych wyznaczniki sukcesu przedsiiorczego (Markman, Baron, 2003; Shane, Locke, Collins, 2003; Shook, Priem, McGee, 2003; Vecchio, 2003). Shapero (1982) i Ajzen (1991), a nastpnie Krueger (2000) w swoim integrujcym modelu włczyli przekonanie o skutecznoci jako jeden z kluczowych wyznaczników intencji przedsiiorczej. Badania empiryczne po-

4 106 twierdziły istnienie zalenoci postulowanych w tych modelach (Krueger, Reilly, Carsrud, 2000). Dotychczasowe adania wskazuj na pozytywny zwizek przekonania o skutecznoci przedsiiorczej z prawdopodoiestwem zostania przedsiiorc (Chen, Greene, Crick, 1998). Poczucie skutecznoci odrónia równie przedsiiorców i managerów (Chen, Greene, Crick, 1998), a take osoy, które podjły własn działalno gospodarcz, od tych, którzy nie zdecydowali si na to (Markman, Balkin, Baron, 2002; Markman, Baron, Balkin, 2005). Spostrzeganie wysokiej skutecznoci wie si te z osiganiem wysokich rocznych dochodów przez właciciela firmy (Markman, Balkin, Baron, 2002). 3. Stosowane dotychczas metody pomiaru Bandura twierdzi (1986, s. 396), e pomiar własnej skutecznoci musi y dostosowany do dziedziny psychologicznego funkcjonowania, która jest adana. Im ardziej specyficzna, odnoszca si do konkretnej dziedziny czy zadania jest ocena własnej osoy, tym ma wiksz moc w przewidywaniu efektów podejmowanego działania (Gist, 1987; Bandura, 1997). Wymaga to opracowania metod pomiaru specyficznych dla rónych sfer aktywnoci. Chcc wic mierzy przekonanie o skutecznoci w działaniach przedsiiorczych, powinnimy dysponowa skal odnoszc si do tego włanie oszaru funkcjonowania. Pozwoliłoy to unikn prolemu raku specyficznoci wielu dotychczasowych ada osoowo- ci przedsiiorców (por. Chen, Greene, Crick, 1998). Skale mierzce zgeneralizowane przekonanie o własnej skutecznoci, np. Skala Uogólnionej Własnej ci GSES Schwarzera, Jerusalema i Juczyskiego (Juczyski, 2001) nie spełniaj tego zadania, gdy nie odnosz si ezporednio do zada przedsiiorczych. Do szeroko stosowana skala Paulhusa Spheres of Control (Paulhus, 1983, 1990) zawiera jedn z podskal okrelan jako podskala osoistej skutecznoci. Jednak w adaniach przedsiiorców została ona uznana za mało uyteczn (Gatewood, Shaver, Gartner, 1995). Badania podłune, oejmujce osoy przed rozpoczciem własnej działalnoci, które zgłosiły si po porad i pomoc w załoeniu własnej firmy, i adane ponownie po roku, nie potwierdziły hipotezy o wpływie uogólnionego przekonania o skuteczno- ci na wytrwało w działaniu oraz sukces w postaci załoenia własnej firmy i dokonania pierwszej transakcji. Wynik ten jednak autorzy przypisuj włanie nie najlepiej doranej metodzie pomiaru. Podkrelaj jednoczenie potrze adania

5 SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 107 ardziej specyficznej oceny w odniesieniu do działa przedsiiorczych (Gatewood, Shaver, Gartner, 1995). W opracowanej specjalnie do pomiaru skutecznoci przedsiiorczej skali Entrepreneurial Self-Efficacy (ESE) jej autorzy Chen, Greene i Crick (1998) wyrónili pi wymiarów: marketing, innowacyjno, zarzdzanie, podejmowanie ryzyka i kontrol finansow. Skala oparta została na opisie zada i ról przedsiiorczych dokonanym na podstawie przegldu trzech pozycji iliograficznych oraz na wywiadach z picioma lokalnymi przedsiiorcami. Trafno jej twierdze oceniana yła przez 30 studentów przedsiiorczoci. Rzetelno dla poszczególnych podskal, okrelana za pomoc wskanika Cronacha, wahała si od 0,65 do 0,86 (0,89 dla wyniku ogólnego). Skala ta nie weszła jednak do szerszego uytku, a sami autorzy sugeruj potrze opracowania nowej metody W tej sytuacji, chcc mierzy przekonanie o skutecznoci w działaniach przedsiiorczych, konieczne staje si opracowanie własnego narzdzia, dostosowanego jednoczenie do warunków polskich. Na podstawie dotychczasowych ada mona wysun wniosek, e trzea próowa mierzy ardziej uogólnione przekonanie o skutecznoci poprzez gromadzenie wielu przekona odnoszcych si do danej dziedziny (Gist, 1987; Bandura, 1997). Jednym ze sposoów jest wskazanie specyficznych zada i ocena skutecznoci w kilku oszarach w ramach szerszej dziedziny (Chen, Greene, Crick, 1998). 1. Doór twierdze II. PRACE NAD KONSTRUKCJ KWESTIONARIUSZA Zamiast tworzenia własnej listy pyta do kwestionariusza, na podstawie przegldu dotychczasowych ada zdecydowałam si wykorzysta istniejce ju dane dotyczce aktywnoci podejmowanej przez osoy rozpoczynajce działalno gospodarcz. Chodziło o to, ay twierdzenia odnosiły si do faktycznych zada, z jakimi musz poradzi soie osoy, które chc załoy własn firm. Podstaw dla prezentowanej metody stanowiła cz kwestionariusza do adania aktywnoci przedsiiorców, autorstwa Gatewood, Shavera i Gartnera (1995). Opracowali oni list 29 zada, dla której punktem wyjcia ył przegld literatury dotyczcej działa przedsiiorców. Twierdzenia te poddane zostały Informacja osoista od Ch. Chen.

6 108 ocenie grupy doradców iznesowych. Dotyczyły one piciu grup aktywnoci: zierania informacji marketingowych, szacowania potencjalnych zysków, przygotowa do wytwarzania produktu lu usługi, opracowania struktury organizacyjnej własnej firmy oraz rozpoczynania działalnoci gospodarczej. Metoda ta nie została przez autorów opracowana pod wzgldem psychometrycznym i słuyła jedynie do analizy czasu powicanego poszczególnym działaniom przez osoy zakładajce własne firmy w Stanach Zjednoczonych. Ta lista działa została rozesłana przez autorów do osó, które rok wczeniej korzystały z doradztwa w zakresie zakładania własnej firmy (sporód 142 osó 85 odesłało kwestionariusze). Badanie miało na celu m.in. poznanie, które z wymienionych aktywnoci yły faktycznie podejmowane przez osoy zakładajce własne firmy w cigu pierwszego roku. Zadaniem osó adanych yło zaznaczenie zada, które podejmowały w cigu ostatniego roku, oraz okrelenie, ile godzin powicały kademu z nich. Co istotne dla tworzenia opisywanej tu nowej metody, przeprowadzone adania pokazały, e wszystkie wymienione działania yły faktycznie podejmowane przez osoy adane, cho róny ył czas powicany kademu z nich (Gatewood, Shaver, Gartner, 1995). Warto opracowanej listy pozycji została poddana weryfikacji empirycznej, która potwierdziła jej trafno w odniesieniu do zada podejmowanych na etapie powstawania nowej firmy. 2. Opracowanie wersji polskiej Omówiona powyej lista działa została przetłumaczona przez trzech tłumaczy na jzyk polski. Dwu z nich (w tym jeden pełnicy jednoczenie funkcj doradcy w prowadzeniu działalnoci gospodarczej) tłumaczyło tekst niezalenie. Trzeci, znajcy załoenia i metodologi ada, pełnił rol superwizora przekładu, dokonał uzgodnienia ou wersji tłumaczenia (por. Juczyski, 2001, s ; Hornowska, Paluchowski, 2004). Opracowana została take inna w stosunku do zastosowanej przez Gatewood, Shavera i Gartnera (1995) instrukcja, stosownie do celu adania. Jako sposó udzielania odpowiedzi przyjto skal od 0 do 100 punktów. Krace skali zostały opisane jako: 0 w ogóle nie potrafi, 100 jestem pewien, e potrafi, zarodek skali wyraał umiarkowan pewno jestem umiarkowanie pewny, e potrafi. Taki włanie system oceny, zalecany przez Bandur (1997), jest czsto uywany w adaniach nad przekonaniem o skutecznoci, gdy okazuje si mocniejszy psychometrycznie od skal typu Likerta (Pajares, Hartley, Valiante, 2001).

7 SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 109 Na kolejnym etapie prac nad metod dwa zespoły 12 osó z wykształceniem rednim i 6 z podstawowym dokonały oceny zrozumiałoci poszczególnych twierdze oraz instrukcji. Kada z osó czytała oddzielnie przetłumaczony tekst i zaznaczała miejsca niejasne i niezrozumiałe. Póniej wyjaniano wszelkie wtpliwoci i prolemy, a tłumacz superwizor zierał komentarze i propozycje zmiany sformułowa. Zespół, który dokonał tłumaczenia, przedyskutował zgłoszone uwagi i uzgodnił ostateczn wersj tekstu. Nastpnie zespół 12 sdziów kompetentnych dokonał oceny, na ile tre twierdze odnosi si do faktycznych zada podejmowanych przez przedsiiorców na etapie tworzenia firmy w warunkach polskich. Grup sdziów stanowiły osoy, które same załoyły swoje firmy i prowadziły działalno gospodarcz przez kilka lat w rónych ranach; miały wic dor orientacj w zadaniach zwizanych z podejmowaniem działalnoci gospodarczej w naszym kraju. Ocena dokonywana yła na skali 7-stopniowej, gdzie 1 oznacza twierdzenie w ogóle nie pasuje do sytuacji zakładania firmy, a 7 twierdzenie dorze oddaje działania podejmowane przy zakładaniu firmy. rednie oceny sdziów dla poszczególnych twierdze wahały si od 3,64 do 6,64, ze redni dla całej skali 5,45, co wskazuje na stosunkowo wysok ocen adekwatnoci ich dooru. Oceny sdziów róniły si jednak znacznie odchylenie standardowe dla poszczególnych twierdze wahało si od 0,50 do 2,34, a współczynnik zgodnoci W Kendalla dla całej skali wynosił 0,35. Dla podskal, które zostan przedstawione poniej, oceny sdziów yły ardziej zgodne wahały si od W = 0,43 do W = 0,46. Rónice ocen sdziów mog wynika ze zrónicowania ich osoistych dowiadcze prowadzili działalno gospodarcz w rónych ranach i w rónych miejscowociach. Poniewa mimo zrónicowania rednie oceny yły do wysokie, wszystkie twierdzenia zostały zakwalifikowane do dalszych prac nad metod. Powstała w ten sposó pierwsza wersja skali, któr przeadano 315 osó (w tym 208 koiet, co stanowiło 66,03% całej grupy), zgłaszajcych si na szkolenie dotyczce rozpoczynania działalnoci gospodarczej. Jest to wic grupa, która wykazuje zainteresowanie moliwoci załoenia własnej firmy i chce przygotowa si do tego poprzez udział w szkoleniu. Wiek adanych wahał si od 18 do 55 lat (M = 29,3; SD = 9,76). W analizach psychometrycznych wykorzystane zostały take powtórne adania tej samej grupy, przeprowadzone rok póniej. Wziło w nich udział 169 osó (w tym 120 koiet, co stanowiło 76,33% całej grupy).

8 110 Na podstawie tych ada oceniona została moc dyskryminacyjna poszczególnych pozycji skali. Wskanikiem mocy dyskryminacyjnej yła korelacja (r it ) twierdzenia z wynikiem skali pomniejszonej o to pytanie (zoacz ta. 1). Okazała si ona wystarczajco wysoka, ay wszystkie twierdzenia włczy do dalszych prac nad metod. Wartoci korelacji (r it ) dla wszystkich 29 twierdze wahały si od 0,53 do 0, Struktura czynnikowa skali Przyjte załoenia teoretyczne pozwalały przypuszcza, e konstrukt przekonania o własnej skutecznoci jest wielowymiarowy. Take w metodzie Gatewood, Shavera i Gartnera (1995), która stanowiła punkt wyjcia przy doorze twierdze, wskazywanych yło pi grup aktywnoci. W zwizku z tym, ay oceni, czy w skali uda si wyodrni podskale mierzce ardziej specyficzne oszary przekonania o skutecznoci, przeprowadzona została analiza czynnikowa. Taka metoda postpowania zalecana jest przez Bandur (1997), w celu okrelienia, czy w zakresie danej dziedziny przekonania o skutecznoci maj charakter jednorodny czy złoony, i ewentualnie wskaza ich ardziej uogólnione oszary. W analizie czynnikowej wykorzystano wyniki pierwszego (N = 315) oraz drugiego adania (N = 169). Wstpnie z ou ziorów danych oejmujcych po 29 pozycji skali SSP wyeliminowano raki danych, zastpujc je wartociami rednimi z pozostałych pozycji. Do analiz kwalifikowano te pozycje, w których licza raków danych nie yła wiksza ni 3 (ok. 10% pozycji). Przed przeprowadzeniem analizy czynnikowej zastosowany został test sferycznoci Bartletta (w pierwszym adaniu przylione 2 = 5385,79; p<0,001; w drugim adaniu przylione 2 = 3701,48; p<0,001) i miara adekwatnoci dooru zmiennych Kaiser-Meyer-Olkin (zarówno w pierwszym, jak i w drugim adaniu KMO = 0,95). Wartoci ou statystyk w oydwu adaniach yły ardzo dore i pokazywały, e moliwe jest przeprowadzenie dalszej analizy. Przy wyodrnianiu czynników posłuono si metod głównych składowych, a jako metody rotacji, z uwagi na rak załoenia o korelacji midzy czynnikami, wykorzystano rotacj Olimin (przy wartoci Delta = 0) z normalizacj Kaisera. Najpierw przeprowadzono osone analizy dla wyników pierwszego i drugiego adania. W ou uzyskano trzy czynniki, rónice si jednak przyporzdkowaniem niektórych twierdze. ey uzyska stailn struktur czynnikow, zadano najpierw trafno rónicow poszczególnych twierdze, przyjmujc za warunek, ay ładunek kadego z nich w jego własnym czynniku ył istotnie wyszy od

9 SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 111 ładunków, jakie ma ono w pozostałych dwóch czynnikach, co sprawdzano, stosujc transformacj logarytmiczn Fishera. Nastpnie oliczona została warto z dla rónicy midzy transformowanymi współczynnikami Wyeliminowano pozycje, które nie spełniały dwóch warunków: ich ładunki czynnikowe nie róniły si istotnie na dwóch czynnikach (ocena na podstawie wartoci z), a ich przynaleno czynnikowa zmieniała si w pierwszym i drugim adaniu. W ten sposó, w kolejnych analizach odrzucono osiem pozycji. Wszystkie twierdzenia, które pozostawiono w ostatecznej wersji metody, spełniały oa postawione warunki w pierwszym i drugim adaniu reprezentowały identyczn przynaleno czynnikow oraz warunek trafnoci rónicowej. Ostatecznie wic analiza czynnikowa, przy zastosowaniu kryterium Cattella, czyli analizy wykresu osypiska, kryterium Keisera, zgodnie z którym warto własna czynnika jest >1, oraz załoenia, e najmniejszy czynnik dzie wyjaniał wicej ni 5%wariancji, pozwoliła na wyodrnienie trzech czynników. Wyja- niaj one łcznie 69,33% wariancji w pierwszym oraz 76,73% wariancji w drugim adaniu Wyniki ostatecznej analizy czynnikowej, przeprowadzonej na 21 zakwalifikowanych twierdzeniach, przedstawia ta. 1. W skład pierwszego czynnika weszło 10 twierdze, które odnosz si do przekonania o skutecznoci w zakresie zakupu niezdnych materiałów, sprzeda- y i promocji produktu, pomocy klientom w dostosowaniu towaru lu usługi do ich potrze. Podskala ta moe y nazywana skutecznoci aktywnoci przedsiiorczej. Tre drugiego czynnika mona interpretowa jako przekonanie o własnej kompetencji w zakresie zierania informacji rynkowych dotyczcych kosztów materiałów, wynajmu pomieszcze, wynagrodze oraz informacji na temat konkurencji. Powstała w ten sposó skala złoona z szeciu twierdze, która nazywana dzie skutecznoci zierania informacji rynkowych. Transformacj logarytmiczn Fishera przeprowadzono według wzoru r = 0,5*(l n (1 + r) - l n (1 - r)), gdzie r jest współczynnikiem korelacji reprezentujcym ładunek czynnikowy danej pozycji w czynniku. Warto z dla rónicy midzy transformowanymi współczynnikami oliczono według wzoru: z = n 3 n 3 1 r r ' 1 ' 2 2 ' ', gdzie r i 1 r s transformowanymi wartociami współczynników 2 korelacji, za n 1 i n 2 liczenociami pró. Rónica jest istotna na poziomie p<0,05, jeli warto z jest wiksza od 1,96. 4 Zastosowanie rotacji Olimin pozwala jedynie na podanie wariancji wyjanianej przez wszystkie czynniki łcznie; nie mona wskaza, jaki % wariancji wyjaniaj poszczególne czynniki po rotacji.

10 112 Ta. 1. Wartoci ładunków czynnikowych oraz korelacje (r it ) z własn podskal i wynikiem ogólnym SSP dla poszczególnych twierdze uzyskane w pierwszym adaniu (N = 315) Numer twierdzenia Ładunki czynnikowe dla poszczególnych składowych z własn podskal Korelacje r it z wynikiem ogólnym SSP 29-0,83-0,14-0,140 0,76 0,73 SSP 25-0,81-0,06-0,080 0,78 0,74 SSP 26-0,81-0,08-0,060 0,88 0,84 SSP 22-0,80-0,07-0,030 0,82 0,80 SSP 23-0,79-0,09-0,040 0,77 0,75 SSP 21-0,79-0,10-0,080 0,70 0,68 SSP 28-0,74-0,16-0,070 0,74 0,73 SSP 24-0,65-0,05-0,110 0,71 0,71 SSP 27-0,64-0,11-0,210 0,81 0,82 SSP 20-0,59-0,18-0,320 0,64 0,63 SSP 4-0,01-0,81-0,050 0,76 0,67 SSP 2-0,18-0,78-0,015 0,71 0,64 SSP 5-0,14-0,76-0,240 0,71 0,64 SSP 6-0,01-0,74-0,130 0,74 0,68 SSP 1-0,06-0,72-0,080 0,70 0,66 SSP 3-0,20-0,71-0,050 0,73 0,68 SSP 14-0,03-0,06-0,830 0,80 0,71 SSP 15-0,07-0,09-0,780 0,81 0,73 SSP 18-0,07-0,07-0,760 0,76 0,70 SSP 17-0,10-0,13-0,720 0,79 0,74 SSP 16-0,30-0,17-0,570 0,82 0,84 0 W trzecim czynniku znalazło si pi pozycji mierzcych przekonanie o własnej umiejtnoci radzenia soie z prolemami finansowymi, ksigowymi i prawnymi w skrócie skuteczno finansowo-prawna. Przeprowadzona analiza pozwoliła wic na wyodrnienie trzech podskal, które mog słuy do oceny przekonania o skutecznoci w zakresie trzech oszarów ardziej specyficznych działa zwizanych z zakładaniem firmy. Wyniki uzyskane przez adanych w podskalach koreluj ze so w podonym stopniu, natomiast wyej z wynikiem ogólnym (ta. 2).

11 SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 113 Ta. 2. Korelacje r ho Spearmana wyników w podskalach SSP oraz korelacje z wynikiem ogólnym w pierwszym (a) i drugim () adaniu (N 1 = 315, N 2 = 169) przedsiiorcza zierania informacji rynkowych finansowo- -prawna aktywnoci przedsiiorczej finansowo-prawna a 0,63*** 0,69*** aktywnoci przedsiiorczej a 0,69*** 0,69*** a 0,75*** 0,76*** przedsiiorcza Wynik ogólny a 0,83*** 0,93*** a 0,88*** 0,89*** a 0,94*** 0,93*** *** p<0,001 (dwustronnie) Wysoki poziom korelacji midzy podskalami nie jest zaskakujcy, gdy mierz one ardziej szczegółowe wymiary przekonania o skutecznoci w działaniach odnoszcych si do tej samej dziedziny aktywnoci, jak jest zakładanie firmy. III. WŁACIWOCI PSYCHOMETRYCZNE SKALI Ostatecznie wic Skala ci Przedsiiorczej zudowana jest z 21 twierdze. Zawiera sze pozycji odnoszcych si do przekonania o skutecznoci w zieraniu informacji rynkowych, 5 dotyczcych przekonania o skutecznoci finansowo-prawnej oraz 10 oejmujcych przekonanie o skutecznoci w podejmowaniu aktywnoci przedsiiorczej. Proponuj taki włanie układ podskal, zamiast kolejnoci sugerowanej przez kolejno czynników, gdy ujmuje ona pewien logiczny porzdek działa przedsiiorczych opisywanych przez twierdzenia nalece do poszczególnych podskal. Badani zaznaczaj swoje odpowiedzi na skali 100-stopniowej. Wyniki zarówno w całej skali, jak i w podskalach s sumowane i dzielone przez licz twierdze, ay okreli rednie natenie przekonania o skutecznoci w danej dziedzinie (por. Bandura, 1997). Skale s wic jednoiegunowe, a zakres moliwych do uzyskania wyników wynosi od 0 do maksymalnego natenia, czyli 100 punktów; im wyszy wynik, tym wysze przekonanie o skutecznoci. Charakterystyki rozkładu wyników zawiera taela 3.

12 114 Ta. 3. Statystyki rozkładu wyników w pierwszym (a) i drugim () adaniu (N 1 = 315, N 2 = 169) Statystyki opisowe rednia Mediana SD Wariancja Skono Kurtoza zierania informacji rynkowych a 72,56 69,87 a 76,67 70,00 a 17,75 18,42 a 314,92 339,35 a -0,66-0,46 a -0,03-0,15 finansowo-prawna a 62,62 64,14 a 64,36 68,00 a 22,11 20,43 a 489,00 417,31 a -0,49-0,50 a -0,42-0,63 aktywnoci przedsiiorczej a 73,74 75,23 a 77,00 79,50 a 18,89 18,64 a 356,98 347,52 a -0,77-0,96 a 0,23 0,36 przedsiiorcza Wynik ogólny a 70,76 71,05 a 72,89 73,33 a 17,49 17,38 a 306,10 301,92 a -0,66-0,77 a -0,14 0,21 Badana grupa uzyskała stosunkowo wysze rednie w podskalach dotyczcych przekonania o skutecznoci w zieraniu informacji rynkowych oraz w aktywnoci przedsiiorczej, nisze natomiast w podskali trzeciej, dotyczcej skutecznoci finansowo-prawnej, przy jednoczenie wikszej wariancji w tym wymiarze. Wszystkie rozkłady maj skono ujemn, czyli przewag wyników wysokich, i odiegaj istotnie od rozkładu normalnego (test Kołmogorowa-Smirnowa wskazuje na istotne odchylenie od normalnoci we wszystkich podskalach, zarówno w pierwszym, jak i w drugim adaniu). Ta. 4. Rónice w wynikach skali SSP w grupie koiet (N = 208) i mczyzn (N = 107) Statystyki opisowe Koiety Mczyni M SD M SD U Manna- Whitneya p< zierania informacji rynkowych finansowo-prawna aktywnoci przedsiiorczej przedsiiorcza Wynik ogólny 70,64 17,95 76,29 16, ,50 0,010 60,82 22,30 66,11 21, ,50 0,050 71,29 19,97 78,51 15, ,00 0,010 68,61 18,20 74,92 15, ,50 0,001

13 SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 115 Analiza przeprowadzona osono dla koiet i mczyzn pokazała istotne rónice we wszystkich podskalach oraz w wyniku ogólnym mczyni uzyskali wysze wyniki (ta. 4). 1. Rzetelno Współczynnik zgodnoci wewntrznej Cronacha dla całej skali jest wysoki wynosi 0,96. Rzetelno połówkowa (dla twierdze parzystych i nieparzystych), okrelona za pomoc współczynnika Guttmana, jest równa 0,87 dla całej skali, a korelacja midzypołówkowa 0,76. Rzetelno całej skali oraz poszczególnych podskal, łdy standardowe pomiaru i przedziały ufnoci dla otrzymanych wyników przedstawia taela 5. Znajomo standardowych łdów pomiaru pozwala na wyznaczenie granic przedziału ufnoci, czyli przedziału, w jakim znajduje si prawdziwy wynik osoy adanej. Podane w taeli wartoci pozwalaj oceni (z prawdopodoiestwem 95%), w jakich granicach ley prawdziwy wynik osoy adanej (dodajc i odejmujc od uzyskanego przez ni wyniku podan warto). Ta. 5. Rzetelno, standardowe łdy pomiaru oraz przedziały ufnoci dla otrzymanych wyników (N = 315) przedsiiorcza Cronacha SEM 95% p.u. dla otrzymanego wyniku zierania informacji rynkowych 0,90 5,64 ±11,05 finansowo-prawna 0,93 5,97 ±11,71 aktywnoci przedsiiorczej 0,94 4,55 ±8,92 przedsiiorcza. Wynik ogólny 0,96 3,75 ±7,35 Stwierdzono równie do zadowalajc stailno narzdzia. Grupa 169 osó, adanych dwukrotnie w odstpie roku, wypełniała Skal ci Przedsiiorczej umieszczon w serii innych narzdzi. Korelacja pomidzy oydwoma pomiarami yła istotna, cho umiarkowana, i wynosiła 0,54 dla wyniku ogólnego (0,41 dla skutecznoci w zieraniu informacji rynkowych; 0,56 dla skutecznoci finansowo-prawnej; 0,49 dla skutecznoci w aktywnoci przedsiiorczej; wszystkie korelacje istotne statystycznie na poziomie p<0,001).

14 Trafno Za jedn z form oceny trafnoci treciowej mona uzna omówion wczeniej ocen poszczególnych twierdze skali przez 12 przedsiiorców działajcych w rónych ranach. Pokazała ona, e w ich opinii twierdzenia oddaj do dorze zadania, z jakimi musi poradzi soie osoa rozpoczynajca działalno gospodarcz. Dla oceny trafnoci kryterialnej metody przeprowadzone zostały adania korelacji midzy jej wynikami a innymi zmiennymi. Badania prowadzone yły na opisanej wczeniej grupie 315 osó uczestniczcych w szkoleniu dotyczcym podejmowania działalnoci gospodarczej. Przekonanie o skutecznoci przedsiiorczej koreluje istotnie, cho stosunkowo nisko, z dotychczasowym dowiadczeniem w tej dziedzinie. W adaniu zastosowana została krótka, 8-itemowa skala własnej konstrukcji do oceny dotychczasowego dowiadczenia. Pozwala ona ujmowa dowiadczenie w dwóch oszarach: w działalnoci gospodarczej (4 twierdzenia, np. Wczeniej prowadziłem ju firm, Pomagałem komu prowadzi firm ) oraz dowiadczenia w rany, w której kto chce podj działalno na własny rachunek (4 twierdzenia, np. Pracowałem wczeniej w rany, w której teraz chc podj samodzieln działalno gospodarcz, Mam wykształcenie w tej rany lu pokrewnej ). Odpowiedzi w skali dowiadczenia punktowane yły: tak = 1, nie = 0. Rzetelno oceniana za pomoc wskanika Cronacha wynosiła: dla dowiadczenia w działalnoci gospodarczej = 0,72, dla dowiadczenia w rany = 0,73, dla wyniku ogólnego = 0,73. Wyniki tak utworzonej skali wykazuj istotny zwizek z przekonaniem o skutecznoci przedsiiorczej (ta. 6). Nieco wysze s korelacje z dowiadczeniem w prowadzeniu firmy ni z dowiadczeniem w okrelonej rany. Pozytywne korelacje z uprzednim dowiadczeniem s zgodne z teori Bandury (1986), która mówi, e jednym z najwaniejszych ródeł przekonania o skutecznoci jest interpretacja rezultatów własnych uprzednich działa lu dowiadcze. Cho jednoczenie to raczej atryucja efektów działania oddziaływuje na przekonanie o skutecznoci ni oiektywne działania. To ostatnie stwierdzenie moe wyjania do niski poziom uzyskanych korelacji. Nawet przy oiektywnie takim samym poziomie zdolnoci i dowiadczenia ludzie mog ukształtowa soie róne poziomy przekonania o własnej skutecznoci.

15 SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 117 Ta. 6. Korelacje r ho Spearmana wyników w skali SSP z dotychczasowym dowiadczeniem (N = 315) Dowiadczenie zierania informacji rynkowych finansowo- -prawna aktywnoci przedsiiorczej przedsiiorcza Wynik ogólny Dowiadczenie w działalnoci gospodarczej Dowiadczenie w rany Dowiadczenie Wynik ogólny 0,30*** 0,25*** 0,28*** 0,31*** 0,28*** 0,20** 0,26*** 0,27*** 0,36*** 0,28*** 0,33*** 0,35*** *** p<0,001; ** p<0,01 (dwustronnie) Trafno kryterialna skali oceniana yła take poprzez ocen współczynników korelacji midzy wynikami w SSP a intencj załoenia firmy. Gotowo do załoenia firmy wie si w pewnym stopniu z wynikiem w nowej skali (dla całej skali korelacja wynosi 0,32; dla podskal waha si od 0,24 do 0,34). Zgodnie z oczekiwaniami, osoy, które s gotowe załoy własn firm, uzyskały istotnie wysze wyniki zarówno w poszczególnych podskalach, jak i w wyniku ogólnym Skali ci Przedsiiorczej (ta. 7). Ta. 7. Rónice midzy wynikami osó z intencj załoenia własnej firmy oraz tych, którzy nie wyraaj takiej intencji (N = 315) przedsiiorcza Brak intencji Intencja M SD M SD U Manna- Whitneya p< zierania informacji rynkowych 68,84 18,29 77,72 15, ,50 0,001 finansowo-prawna 58,09 21,82 68,89 21, ,00 0,001 aktywnoci przedsiiorczej przedsiiorcza Wynik ogólny 68,27 19,12 81,32 15, ,00 0,001 66,01 17,67 77,34 14, ,00 0,001

16 118 Trafno prognostyczn próowano oceni na podstawie korelacji midzy wynikiem w skali SSP a faktycznym załoeniem własnej firmy w rok po adaniu. Współczynnik korelacji wyniósł jednak tylko 0,02 i jest nieistotny statystycznie. Skala nie moe wic y uywana jako narzdzie słuce przewidywaniu faktycznego podjcia działalnoci gospodarczej. Wyniki Skali ci Przedsiiorczej koreluj take z niektórymi zmiennymi osoowociowymi (ta. 8). Ta. 8. Korelacje r ho Spearmana wyników w skali SSP ze zmiennymi osoowociowymi (N = 315) Zmienna Przekonanie o własnej skutecznoci Ogólna samoocena Metoda pomiaru Skala Uogólnionej Własnej ci GSES, Schwarzer, Jerusalem, Juczyski Skala Samooceny SES, Rosenerg zierania informacji rynkowych finansowo- -prawna aktywnoci przedsiiorczej przedsiiorcza Wynik ogólny 0,38*** 0,36*** 0,40*** 0,42*** 0,34*** 0,25*** 0,31*** 0,33*** Optymizm Nadzieja na sukces Wynik ogólny Umiejtno znajdowania rozwiza Test Orientacji yciowej LOT-R, Scheier, Carver, Bridges Kwestionariusz Nadziei na Sukces KNS, Snyder 0,31*** 0,28*** 0,33*** 0,34*** 0,35*** 0,34*** 0,39*** 0,40*** 0,35*** 0,28*** 0,37*** 0,37*** Siła woli 0,31*** 0,34*** 0,35*** 0,37*** *** p<0,001 (dwustronnie)

17 SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 119 Wana wydaje si pozytywna korelacja ze Skal Uogólnionej Własnej ci GSES Schwarzera, Jerusalema i Juczyskiego (Juczyski, 2001). Spo- ród wszystkich metod uytych do oceny trafnoci włanie ta skala uzyskała najwysze korelacje. Wynik ten wskazuje, e nowa skala ujmuje przynajmniej w pewnym stopniu podony konstrukt. Uogólnione przekonanie o skutecznoci okrelane jest jako zgeneralizowane przewidywanie, e jest si zdolnym podj potrzene działanie w sytuacjach wyzwa, i traktowane jest jako jeden z zasoów osoistych, wanych w radzeniu soie ze stresem (Jerusalem, Schwarzer, 1992; Stajkovic, Luthans, 1998). Cho przekonanie o skutecznoci, specyficzne dla sytuacji i zadania, w tym wypadku o skutecznoci przedsiiorczej, oraz uogólnione przekonanie traktowane s jako dwa róne konstrukty (por. Stajkovic, Luthans, 1998), to jednak odnosz si one oydwa do oceny własnej skutecznoci. Istotne, cho nie tak wysokie okazały si take korelacje ze Skal Samooceny SES Rosenerga (1989) w adaptacji Dzwonkowskiej, Łaguny i Lachowicz- -Taaczek (2006). Przekonanie o własnej skutecznoci jest podonie jak samoocena, czyli przekonanie o własnej wartoci jednym z sdów na temat Ja. Mimo rónic wykazywanych przez Bandur, niektórzy uwaaj wrcz samoocen za ardziej ogólny fenomen zawierajcy w soie przekonania na temat skutecznoci (por. Bandura, 1997). Std te istotne pozytywne korelacje potwierdzaj te teoretycznie zakładane zwizki midzy specyficznym, odnoszcym si do do wskiej sfery funkcjonowania, przekonaniem o skutecznoci a ogólnym poczuciem własnej wartoci. Jednak stosunkowo niski poziom korelacji pozwala sdzi, e ujmowane przez skal SSP przekonanie o skutecznoci przedsiiorczej jest jednak w duym stopniu odrne od ogólnej samooceny. Take miara optymizmu, jak jest Test Orientacji yciowej LOT-R Scheiera, Carvera i Bridges (1994), w adaptacji polskiej Poprawy i Juczyskiego (Juczyski, 2001), koreluje pozytywnie z przekonaniem o skutecznoci przedsiiorczej. Optymizm rozumiany jako cecha dyspozycyjna, wyraajca uogólnione oczekiwania pozytywnych zdarze podnosi motywacj i skuteczno działania (Scheier, Carver, 1985). Jest zwizany z sukcesem w rozwizywaniu prolemów, ustalaniu wysokich standardów i aspiracji (Oettingen, Mayer, 2002). Std pozytywne zwizki nowej skali z wynikami LOT-R take mog y potwierdzeniem jej trafnoci. Inn zmienn, która zgodnie z oczekiwaniami wykazuje zwizek z przekonaniem o skutecznoci przedsiiorczej, jest nadzieja na sukces, przez Snydera definiowana jako pozytywny stan motywacyjny oparty na powizanych ze so wza-

18 120 jemnie przekonaniach o silnej woli oraz o umiejtnoci znajdowania rozwiza, planowania dróg do osignicia celu (Snyder, 2002). Wynik ogólny w Kwestionariuszu Nadziei na Sukces (Łaguna, Trzeiski, Zia, 2005), jak równie wyniki w ou jego podskalach istotnie koreluj z now skal. * Skala ci Przedsiiorczej moe y uywana do adania suiektywnej oceny mocnych i słaych stron osó, które chciałyy podj działalno gospodarcz. Niskie przekonanie o skutecznoci moe y jedn z przyczyn unikania działa przedsiiorczych. Niektórzy nie podejmuj decyzji o załoeniu firmy nie z powodu raku niezdnych umiejtnoci, ale dlatego, e nie s przekonani, e potrafi to zroi. Rozpoznanie oszarów raku zaufania do sieie oraz skonfrontowanie ich z poziomem rzeczywistych kompetencji mogłoy stanowi pomoc w projektowaniu szkole przygotowujcych do działa przedsiiorczych. Moe take słuy do adania osó, które ju prowadz tak działalno. Zdarza si, e unikaj one pewnych rodzajów zada, poniewa maj małe poczucie skutecznoci w danej dziedzinie (por. Chen, Greene, Crick, 1998). Rozpoznanie tych oszarów i wsparcie w usuniciu wtpliwoci co do własnych kompetencji mogłoy pomóc im aktywnie zaangaowa si w te zadania, y ardziej wytrwałymi w oliczu trudnoci czy przeszkód, z wikszym zaufaniem do sieie podchodzi do nowych wyzwa. Poniewa w literaturze polskiej nie yło do tej pory narzdzia do pomiaru przekonania o skutecznoci przedsiiorczej, podjta została próa jego skonstruowania. Przedstawiona tu skala odznacza si du zgodnoci wewntrzn, a jej powizania ze skalami mierzcymi ardziej uogólnione przekonania dotyczce własnej osoy s zgodne z oczekiwaniami. Uzyskiwane za jej pomoc wyniki pozwalaj take w pewnym stopniu przewidywa gotowo do podjcia samodzielnej działalnoci gospodarczej, cho nie s dorym narzdziem do przewidywania podjcia faktycznych działa w tej dziedzinie. Wprawdzie metoda została opracowana na podstawie ada stosunkowo du- ej grupy osó, nie jest na razie sprawdzona jej uyteczno w adaniu innych grup. Do czasu potwierdzenia jej walorów psychometrycznych na innych grupach naley do ostronie traktowa uzyskiwane wyniki, zwłaszcza gdyy miały one słuy do diagnozy indywidualnej. Wydaje si natomiast, e metoda spełnia warunki stawiane kwestionariuszom stosowanym w adaniach naukowych, a dalsze

19 SKALA SKUTECZNOCI PRZEDSIBIORCZEJ SSP 121 adania z jej wykorzystaniem mogłyy dostarczy nowych danych pozwalajcych na szersz ocen jej trafnoci i innych właciwoci psychometrycznych. BIBLIOGRAFIA Ajzen, I. (1991). The theory of planned ehavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50, Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: A social cognitive theory. Englewood Cliffs, NY: Prentice Hall. Bandura, A. (1997). Self-efficacy. The exercise of control. New York: Freeman & Co. Bandura, A. (2000). Cultivate self-efficacy for personal and organizational effectiveness. W: E. A. Locke (red.), Handook of principles of organization ehavior (s ). Oxford, UK: Blackwell. Bandura, A. (2001). Social cognitive theory: An agentic perspective. Annual Review of Psychology, 52, Bandura, A., Locke, E. A. (2003). Negative self-efficacy and goal effects revisited. Journal of Applied Psychology, 88, 1, Chen, Ch. C., Greene, P. G., Crick, A. (1998). Does entrepreneurial self-efficacy distinguish entrepreneurs from managers? Journal of Business Venturing, 13, Dzwonkowska, I., Łaguna, M., Lachowicz-Taaczek, K. (2006). Skala Samooceny SES M. Rosenerga (materiały nieopulikowane). Gatewood, E. J., Shaver, K. G., Gartner, W. (1995). A longitudinal study of cognitive factors influencing start-up ehaviors and success at venture creation. Journal of Business Venturing, 10, Gist, M. E. (1987). Self-efficacy: Implications for organizational ehavior and human resource management. Academy of Management Journal, 12, Hornowska, E., Paluchowski, W. J. (2004). Kulturowa adaptacja testów psychologicznych. W: J. Brzeziski (red.), Metodologia ada psychologicznych. Wyór tekstów (s ). Warszawa: PWN. Jerusalem, M., Schwarzer, R. (1992). Self-efficacy as a resource factor in stress appraisal processes. W: R. Schwarzer (red.), Self-efficacy. Thought control of action (s ). Washington: Hemisphere Pulishing Corp. Juczyski, Z. (2001). Narzdzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Krueger, N. F. Jr (2000). The cognitive infrastructure of opportunity emergence. Entrepreneurship: Theory and Practice, 24, 3, Krueger, N., Dickson, P. (1994). How elieving in ourselves increases risk taking: Self-efficacy and perceptions of opportunity and threat. Decision Science, 25, Krueger, N. F., Reilly, A. L., Carsrud, A. L. (2000). Competing models of entrepreneurial intentions. Journal of Business Venturing, 15, Łaguna, M., Trzeiski, J., Zia, M. (2005). Kwestionariusz Nadziei na Sukces. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Markman, G. D., Balkin, D. B., Baron, R. A. (2002). Inventors and new venture formation: The effects of general self-efficacy and regretful thinking. Entrepreneur Theory and Practice, 4,

20 122 Markman, G. D., Baron, R. A. (2003). Person-entrepreneurship fit: Why some people are more successful as entrepreneurs than others. Human Resource Management Review, 13, Markman, G. D., Baron, R. A., Balkin, D. B. (2005). Are perseverance and self-efficacy costless? Assessing entrepreneurs regretful thinking. Journal of Organization Behavior, 26, 1, Oettingen, G., Mayer, D. (2002). The motivating function of thinking aout the future: Expectations versus fantasies. Journal of Personality and Social Psychology, 83, Ole, P. K. (2003). Wprowadzenie do psychologii osoowoci. Warszawa: Scholar. Pajares, F. (2002). Overview of social cognitive theory and of self-efficacy; EDUCATION/mfp/eff.html, Pajares, F., Hartley, J., Valiante, G. (2001). Response format in writing self-efficacy assessment: Greater discrimination increases prediction. Measurement and Evaluation in Counseling and Development, 33, Paulhus, D. (1983). Sphere-specific measure of perceived control. Journal of Personality and Social Psychology, 44, Paulhus, D. L. (1990). The Spheres of Control Scale: 10 yrs of research. Personality and Individual Differences, 11, 10, Pervin, L. A. (2002). Psychologia osoowoci. Gdask: GWP. Pervin, L. A., John, O. P. (2002). Osoowo: teoria i adania. Kraków: Wyd. UJ. Rosenerg, M. (1989). Society and adolescent self-image. Revised edition. Middletown, CT: Wesleyan University Press. Scheier, M. F., Carver, Ch. S. (1985). Optimism, coping, and health: Generalized outcome expectancies. Health Psychology, 4, 3, Scheier, M. F., Carver, Ch. S., Bridges, M. W. (1994). Distinguishing optimism from neuroticism (and trait anxiety, self-mastery, and self-esteem): A reevaluation of the Life Orientation Test. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 6, Shane, S., Locke, E. A., Collins, Ch. J. (2003). Entrepreneurial motivation. Human Resource Management Review, 13, Shapero, A. (1982). Social dimensions of entrepreneurship. W: C. A. Kent, D. L. Sexton, K. H. Vesper (red.), The encyclopedia of entrepreneurship (s ). Englewood Clifs, NJ: Prentice-Hall. Shook, Ch. L., Priem, R. L., McGee, J. E. (2003). Venture creation and the entreprising individual: A review and synthesis. Journal of Management, 29, 3, Skaalvik, E. M., Skaalvik, S. (2004). Self-concept and self-efficacy: A test of the internal/external frame of reference model and predictions of susequent motivation and achievement. Psychological Reports, Part 2, 95, 3, Snyder, C. R. (2002). Hope theory: Rainows in the mind. Psychological Inquiry, 13, 4, Stajkovic, A. D., Luthans, F. (1998). Self-efficacy and work-related performance: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 124, 2, Vecchio, R. P. (2003). Entrepreneurship and leadership: Common trends and common threads. Human Resource Management Review, 13, Wood, R., Bandura, A. (1989). Social cognitive theory of organizational management. Academy of Management Review, 14, 3, Zakrzewski, J. (1987). Poczucie skutecznoci a samoregulacja zachowania. Przegld Psychologiczny, 30, 3,