Główny Instytut Górnictwa Zakład Oszczędności Energii i Ochrony Powietrza Krajowe Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji

Transkrypt

1 Główny Instytut Górnictwa Zakład Oszczędności Energii i Ochrony Powietrza Krajowe Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji Zarządzanie środowiskowe zgodne z wymaganiami normy ISO Wprowadzenie Coraz więcej przedsiębiorstw przemysłowych, a takŝe innych organizacji pragnie wykazać społeczeństwu, władzom państwowym i swoim kontrahentom, Ŝe są one przyjazne środowisku oraz Ŝe ich działalność uwzględnia wymogi prawa ochrony środowiska. Wynika to między innymi ze znacznego wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa w ostatnich latach. Władze państwowe uwzględniają ten stan, zaostrzając regulacje prawne dotyczące środowiska. Niemałą rolę w kształtowaniu świadomości ekologicznej odgrywają równieŝ środki masowego przekazu oraz ruchy ekologiczne [1]. 1. Strategia zapobiegania i minimalizacji powstawania odpadów - niesformalizowany system zarządzania środowiskowego Odpowiedzią przemysłu na rosnące wymagania w dziedzinie ochrony środowiska było rozwinięcie prewencyjnej strategii, zwanej minimalizacją odpadów lub Czystszą Produkcją, która nie tylko jest skuteczniejsza od działań na końcu rury, ale prowadzi równieŝ do obniŝki kosztów produkcji przez zmniejszenie zuŝycia surowców i energii oraz poprawy jakości wyrobów. Czystsza Produkcja, jako prewencyjna strategia ochrony środowiska kładzie szczególny nacisk na wyeliminowanie lub minimalizację u źródła powstawania odpadów stałych, ścieków, zanieczyszczeń pyłowo - gazowych, oszczędność materiałów i surowców, paliw i energii, wody oraz innych zasobów naturalnych. System auditów środowiskowych prowadzonych przez przedsiębiorstwa zgodnie z zasadami Czystszej Produkcji rozwinął się w USA i Europie Zachodniej w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, a na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.

2 Audity prowadzi się w oparciu o procedurę opisaną w poradniku Agencji Ochrony Środowiska USA z 1988 roku pt. Ocena moŝliwości minimalizacji odpadów (Waste Minimization Opportunity Assessment Manual) [2]. System zarządzania środowiskowego, oparty o procedurę minimalizacji odpadów, przedsiębiorstwo stosuje w sposób ciągły, korygując jego elementy, jeŝeli jest to potrzebne, w zaleŝności od zmieniających się uwarunkowań [3]. Procedura minimalizacji odpadów jest faktycznie rodzajem systemu zarządzania środowiskowego, obejmującym takie elementy jak: uzyskanie poparcia kierownictwa, sformułowanie polityki środowiskowej, stworzenie systemu organizacyjnego, analiza obowiązujących przepisów prawnych oraz oddziaływania organizacji na środowisko, wybór celów i zadań oraz ich realizacja. 2. Sformalizowane systemy zarządzania środowiskowego Przeglądy środowiskowe, audity i inne niesformalizowane systemy zarządzania środowiskowego nie zawsze zapewniają przedsiębiorstwu ciągłą zgodność z szybko zmieniającymi się regulacjami prawnymi. Do uzyskania takiej pewności potrzebny jest system zarządzania środowiskowego, który integruje całość zarządzania, który uwzględnia wszystkie aspekty podejścia do środowiska, i który opracowany jest w oparciu o wymagania określonej normy. Jeśli firma wdroŝyła taki system, moŝe poddać go procesowi certyfikacji, dokonywanemu przez niezaleŝną organizację akredytowaną w tym zakresie, w celu wykazania, Ŝe przyjęty system spełnia wymagania określone w normie Podstawowe normy i akty prawne określające wymagania w zakresie systemu zarządzania środowiskowego Norma BS 7750 Norma zarządzania środowiskowego BS 7750 została opracowana w 1991 roku przez British Standards Institution. Jej pierwsza wersja została ustanowiona w czerwcu 1992 roku. W kwietniu 1993 roku zakończono realizację programu pilotaŝowego, po czym norma została zweryfikowana i nowelizowana w styczniu 1994 r. [4]. Norma BS 7750 została wycofana w roku 1997 po ustanowieniu międzynarodowej normy ISO 14001, której dała podwaliny. 2

3 Rozporządzenie EMAS Uwzględniając zapisy Agendy 21 [5] Unia Europejska, wprowadziła w czerwcu 1993 r. system zarządzania i auditowania środowiskowego, tak zwany EMAS (Eco - Management and Audit Scheme) [6]. Rozporządzenie ustanawiające system EMAS zaczęło obowiązywać w krajach Unii Europejskiej w roku Był to dobrowolny system zarządzania dla przedsiębiorstw przemysłowych pragnących aktywnie działać na rzecz poprawy swojego oddziaływania na środowisko. W roku 2001 dokonano przeglądu wyŝej wymienionego rozporządzenia Unii Europejskiej oraz wprowadzono w nim zmiany, między innymi rozszerzające zakres jego stosowania [7]. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej z dniem 1 maja 2004 roku spowodowało, Ŝe w kraju zaczęło obowiązywać rozporządzenie unijne - Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r. w sprawie dobrowolnego uczestnictwa firm w systemie ekozarządzania i audytu (EMAS). Pełny tytuł rozporządzenia w języku angielskim brzmi: Regulation No 761/2001 of the European Parliament and of the Council of 19 March 2001 allowing voluntary participation by organisations in a Community eco-management and audit scheme (EMAS). Dnia 2 kwietnia 2009 r. Parlament Europejski i Rada przyjęły kolejną wersję rozporządzenia w sprawie dobrowolnego uczestnictwa organizacji w systemie ekozarządzania i audytu jest to tzw. EMAS III. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE zostało opublikowane dnia 22 grudnia 2009 r. w Dzienniku Urzędowym UE, seria L 342, tom 52 [8] Norma ISO W roku 1992, po sukcesie norm ISO serii 9000 odnoszących się do zarządzania jakością, organizacja ISO utworzyła Komitet Techniczny TC 207, którego zadaniem było opracowanie międzynarodowych norm dotyczących zarządzania środowiskowego. Pierwsze normy ISO serii (ISO 14001, ISO 14004, ISO 14010, ISO 14011, ISO 14012) zostały ustanowione jesienią 1996 roku. Polskie tłumaczenie normy ISO datowane jest na wrzesień 1998 r. [9]. Norma EN ISO 14001:1996 była w zakresie wymagań systemowych zbliŝona do wymagań normy BS Inne normy ISO serii dotyczą np. przeglądów środowiskowych, oceny efektów działalności środowiskowej, zarządzania cyklem Ŝycia wyrobu oraz etykietowania ekologicznego. 3

4 Znowelizowaną normę ISO wprowadzono 16 listopada 2004 r., a jej polski odpowiednik (PN-EN ISO 14001:2005: Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania i wytyczne stosowania) został ustanowiony przez Polski Komitet Normalizacyjny z datą 16 maja 2005 r. [10]. 3. System zarządzania środowiskowego według normy PN EN ISO 14001: Definicja systemu System zarządzania środowiskowego definiowany jest jako część ogólnego systemu zarządzania organizacji, wykorzystywana do opracowania i wdroŝenia jej polityki środowiskowej i zarządzania jej aspektami środowiskowymi Elementy systemu zarządzania środowiskowego według normy PN-EN ISO 14001:2005 Główne elementy systemu zarządzania środowiskowego obejmują: - politykę środowiskową, - planowanie, - wdraŝanie i funkcjonowanie, - sprawdzanie, - przegląd zarządzania Zapobieganie zanieczyszczeniom w ujęciu normy PN-EN ISO 14001:2005 Zapobieganie zanieczyszczeniom to: stosowanie procesów, praktyk, technik, materiałów, wyrobów, usług lub energii w celu uniknięcia, ograniczenia lub nadzorowania powstawania, emisji lub uwolnień wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń lub odpadów w celu zmniejszenia negatywnych wpływów na środowisko. Przedstawiona powyŝej definicja zapobiegania zanieczyszczeniom uwzględnia podstawowe zasady Czystszej Produkcji. Podsumowanie Sformalizowane systemy zarządzania środowiskowego (ISO 14001, EMAS) pomagają przedsiębiorstwom w dostosowywaniu się do rosnących wymagań przepisów ochrony środowiska. Dobrą podstawą do wdraŝania systemu zgodnego z wymaganiami normy ISO jest funkcjonowanie w organizacji niesformalizowanego systemu zarządzania 4

5 środowiskowego, jaki stanowi Czystsza Produkcja. Utrwalenie w zarządzaniu firmą postępowania opartego o zasady Czystszej Produkcji znakomicie pomaga w spełnieniu wymagań zawartych w normie ISO 14001, a następnie spełnieniu dodatkowych wymagań, charakterystycznych dla unijnego rozporządzenia EMAS. Systemy zarządzania środowiskowego, spełniające wymagania normy ISO lub rozporządzenia EMAS rozpowszechniają się szybko w przemyśle światowym, jednak doprowadzenie do certyfikacji lub rejestracji systemu wymaga zaangaŝowania i wysiłku całej załogi przedsiębiorstwa oraz nakładów finansowych. W grudniu 2010 r. liczba wydanych na świecie certyfikatów zgodności z wymaganiami normy ISO wynosiła około [11]. Udział polskich organizacji w liczbie wydanych na świecie certyfikatów ISO stanowi około 1%. Certyfikowane organizacje funkcjonują w 155 krajach. W stosunku do roku 2009 liczba certyfikatów ISO wzrosła o około 12% (około certyfikatów). Krajami przodującymi w liczbie uzyskanych certyfikatów są: Chiny, Japonia i Hiszpania. MoŜna przypuszczać, Ŝe liczba certyfikowanych organizacji w Polsce i na świecie będzie rosła w najbliŝszych latach w znaczący sposób. Literatura 1. Nowosielski R.: Co to jest Czystsza Produkcja? Czystsza Produkcja w Polsce, 1996 Nr 1, Warszawa, Simpress 2. EPA USA Ocena moŝliwości minimalizacji odpadów (Waste Minimization Opportunity Assessment Manual, Praca zbiorowa: Czystsza Produkcja. Materiały szkoleniowe dla przedsiębiorstw. GIG Katowice, BS 7750: British Standard, Specification for Environmental Management Systems, Agenda 21 materiały konferencji ONZ Środowisko i rozwój - Rio de Janeiro, Council Regulation No 1836/93 allowing voluntary participation by companies in the industrial sector in a Community Eco-Management and Audit Scheme, EEC. 7 June 1993, Bruksela 7. Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r. w sprawie dobrowolnego uczestnictwa firm w systemie ekozarządzania i audytu (EMAS), Bruksela 5

6 8. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE 9. PN-EN ISO 14001:1998: Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne stosowania 10. PN-EN ISO 14001:2005: Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania i wytyczne stosowania 11. The ISO Survey of Certifications 2010 Opracowanie materiału: dr inŝ. Jacek Boba Kontakt: dr inŝ. Jacek Boba Główny Instytut Górnictwa Krajowe Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji Katowice, Plac Gwarków 1 tel. (32) , fax (32) j.boba@gig.katowice.pl Niniejszy materiał opracowano w ramach projektu Czystsza Produkcja i zrównowaŝony rozwój - dofinansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Materiał rozprowadzany jest bezpłatnie podczas seminariów promujących Czystszą Produkcję i zarządzanie środowiskowe. 6