Główny Instytut Górnictwa Zakład Oszcz dno ci Energii i Ochrony Powietrza Krajowe Centrum Wdro e Czystszej Produkcji

Transkrypt

1 Główny Instytut Górnictwa Zakład Oszcz dno ci Energii i Ochrony Powietrza Krajowe Centrum Wdro e Czystszej Produkcji EMAS - system zarz dzania ochron rodowiska w Unii Europejskiej Wprowadzenie W nast pstwie przyst pienia do Unii Europejskiej w Polsce zacz ło obowi zywa Rozporz dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady zwane EMAS (Regulation No 761/2001 of the European Parliament and of the Council of 19 March 2001 allowing voluntary participation by organisations in a Community eco-management and audit scheme) [1]. W rozporz dzeniu tym okre lone zostały warunki, jakim powinien odpowiada system zarz dzania rodowiskowego funkcjonuj cy w organizacji, aby mo na j było zarejestrowa. System EMAS zbudowany jest podobnie jak system zarz dzania rodowiskowego, którego wymagania opisano w normie ISO Wyst puj w nim jednak pewne elementy, których nie uwzgl dniono w normie ISO Rozporz dzenie EMAS jest intensywnie promowane w Unii Europejskiej, zwłaszcza w odniesieniu do małych i rednich przedsi biorstw. Dowodem znaczenia, jakie Unia Europejska przywi zuje do wdra ania systemów zarz dzania rodowiskowego w małych i rednich przedsi biorstwach było ustanowienie projektu Systemy zarz dzania rodowiskowego w małych i rednich przedsi biorstwach ( Environmental management systems in small and medium sized enterprises ) [2], realizowanego w latach przez ekspertów z pa stw członkowskich, Norwegii oraz krajów kandyduj cych wówczas do Unii. Stan wiedzy w Polsce na temat unijnego rozporz dzenia EMAS jest wci niewystarczaj cy. 1. Historia systemu ekozarz dzania i audytu (EMAS) Pierwsze koncepcje systemów zarz dzania rodowiskowego powstały w latach osiemdziesi tych XX wieku i od tego czasu były ci gle rozwijane. Zasadniczym, wspólnym

2 celem funkcjonowania systemów zarz dzania rodowiskowego jest osi ganie ci głego zmniejszania niekorzystnego wpływu działalno ci człowieka na rodowisko. Mo na do tego doprowadzi poprzez zintegrowanie zarz dzania rodowiskowego z ogólnym systemem zarz dzania organizacj. Aktualnie najbardziej rozpowszechnione sformalizowane systemy zarz dzania rodowiskowego to: system opisany w normie ISO oraz system ekozarz dzania i audytu (EMAS). Pierwsze mi dzynarodowe normy ISO serii ustanowiono w 1996 roku. Około trzy lata wcze niej, w krajach Unii Europejskiej, przedstawiono koncepcj rejestrowania przedsi biorstw i instytucji, które dobrowolnie prowadz działania pro- rodowiskowe według ustalonych, jednolitych reguł. Tak powstał system ekozarz dzania i audytu EMAS. Zasady organizacji i funkcjonowania systemu EMAS zostały okre lone po raz pierwszy w rozporz dzeniu Rady (EWG) 1836/93 z dnia 23 czerwca 1993 roku w sprawie dobrowolnego uczestnictwa przedsi biorstw przemysłowych we wspólnotowym systemie ekozarz dzania i audytu [3]. Jego zasadniczym celem było zach canie do prowadzenia działalno ci przemysłowej w taki sposób, aby zapewni systematyczne ograniczanie oddziaływania na rodowisko. Narz dziem miał by ujednolicony system samooceny i samokontroli przedsi biorstw w zakresie ich wpływu na rodowisko. Wa ne te było zapewnienie społecze stwu dost pu do wiarygodnej informacji na ten temat. Pocz tkowo wymagania EMAS wdra ano tylko w przedsi biorstwach przemysłowych. W latach nast pił przegl d zało e organizacyjnych i formalno-prawnych EMAS. Opracowany został i przyj ty nowy akt prawny - Rozporz dzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r. w sprawie dobrowolnego uczestnictwa firm w systemie ekozarz dzania i audytu [1]. Jest to tzw. EMAS II, jeden z wa niejszych unijnych aktów prawnych, odnosz cych si do ochrony rodowiska. W systemie EMAS II uczestniczy mogły wszystkie organizacje, nie tylko przedsi biorstwa przemysłowe, ale tak e wszelkiego typu instytucje u yteczno ci publicznej, szkoły, stowarzyszenia itp. Ogólna dost pno systemu ma na celu spowodowanie zwi kszenia efektów działa pro- rodowiskowych, a tym samym zmniejszenie negatywnego wpływu na rodowisko przez przemysł, rolnictwo oraz gospodark komunaln. W dniu 2 kwietnia 2009 r. Parlament Europejski i Rada przyj ły kolejn wersj rozporz dzenia w sprawie dobrowolnego uczestnictwa firm w systemie ekozarz dzania i audytu tzw. EMAS III. 2

3 Rozporz dzenie, po podpisaniu przez Przewodnicz cych oraz Sekretarzy Generalnych Rady i Parlamentu Europejskiego, zostało opublikowane dnia 22 grudnia 2009 r. w Dzienniku Urz dowym UE, seria L 342, tom 52. Pełna nazwa nowego rozporz dzenia UE brzmi: Rozporz dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarz dzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylaj ce rozporz dzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE [4]. 2. EMAS w pa stwach Unii Europejskiej 2.1 Dane statystyczne W niniejszym rozdziale zestawiono podstawowe dane liczbowe dotycz ce systemu EMAS w pa stwach Unii Europejskiej oraz w Norwegii. Na przestrzeni ostatnich siedemnastu lat zainteresowanie wdra aniem i utrzymaniem systemu zarz dzania rodowiskowego okre lonego w rozporz dzeniu EMAS było bardzo zró nicowane w poszczególnych pa stwach Unii Europejskiej. Całkowit liczb organizacji i obiektów zarejestrowanych w systemie EMAS w poszczególnych krajach oraz liczb zarejestrowanych organizacji i obiektów w przeliczeniu na milion mieszka ców danego kraju przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1 Liczba organizacji i obiektów zarejestrowanych w systemie EMAS w pa stwach Unii Europejskiej oraz w Norwegii Lp. Kraj Liczba organizacji Liczba obiektów Liczba organizacji na milion mieszka ców Liczba obiektów na milion mieszka ców 1. Austria ,24 79,56 2. Belgia ,60 40,17 3. Bułgaria 2 2 0,26 0,26 4. Cypr 5 5 6,29 6,29 5. Dania ,33 60,62 6. Estonia 1 1 1,07 1,07 7. Finlandia ,07 3,02 8. Francja ,29 0,32 9. Grecja ,17 71, Hiszpania ,87 33, Holandia 4 4 0,24 0, Irlandia ,36 3, Litwa 7 7 2,12 2, Luksemburg 1 2 2,07 4,15 3

4 15. Łotwa 5 7 2,21 3, Malta 1 1 2,44 2, Niemcy ,18 23, Norwegia ,65 10, Polska ,68 0, Portugalia ,16 10, Rep. Czeska ,42 2, Rumunia 4 6 0,20 0, Słowacja 2 3 0,37 0, Słowenia 3 7 1,48 3, Szwecja ,28 10, W gry ,99 2, Wielka Brytania ,98 4, Włochy ,32 27,42 Razem rednia: 9,1 rednia: 15,9 Z tabeli wynika, e pa stwem, w którym liczba zarejestrowanych organizacji jest najwi ksza s Niemcy. Ponad 1400 zarejestrowanych w Niemczech w systemie EMAS organizacji stanowi około 30% wszystkich zarejestrowanych w tym systemie organizacji. Kolejne miejsca w rankingu organizacji zarejestrowanych w systemie EMAS zajmuj : Hiszpania (1217 organizacji), Włochy (1150 organizacji), Austria (277 organizacji) oraz Portugalia i Szwecja (po 76 organizacji). W ostatnich dwóch latach obserwuje si zmniejszanie liczby zarejestrowanych organizacji w Niemczech, Danii i Finlandii, natomiast dynamiczny wzrost ich liczby w Hiszpanii oraz we Włoszech. Liczba zarejestrowanych w niektórych pa stwach UE obiektów jest wielokrotnie wi ksza od liczby zarejestrowanych organizacji, czego przykładem jest Dania z 332 zarejestrowanymi obiektami i 73 zarejestrowanymi organizacjami, Wielka Brytania, gdzie liczby te wynosz odpowiednio 291 i 60 oraz Belgia (428 i 49). Szczególny przypadek w tym wzgl dzie stanowi Grecja, gdzie liczba zarejestrowanych obiektów (804) jest niemal czternastokrotnie wi ksza od liczby zarejestrowanych organizacji (58). Jednak dane prezentuj ce całkowit liczb zarejestrowanych w systemie organizacji i/lub obiektów nie oddaj w pełni zaanga owania ka dego z krajów Unii Europejskiej w promocj systemu ekozarz dzania i audytu EMAS. Całkowita liczba zarejestrowanych organizacji i/lub obiektów nie odzwierciedla równie stopnia wiadomo ci ekologicznej najwy szego kierownictwa organizacji prowadz cych działalno gospodarcz w poszczególnych pa stwach Unii. 4

5 Zastosowanie wska ników do oceny stopnia rozpowszechnienia systemu EMAS w poszczególnych pa stwach Unii Europejskiej wydaje si by jak najbardziej uzasadnione. Wska nik mo e prezentowa liczb zarejestrowanych w systemie EMAS organizacji i/lub obiektów w odniesieniu do liczby ludno ci danego kraju lub na przykład liczby zarejestrowanych w tym kraju podmiotów gospodarczych. W niniejszym opracowaniu jako poziom odniesienia przyj to liczb ludno ci kraju, wyra on w milionach. Czołówka zobiektywizowanej w ten sposób listy rankingowej w odniesieniu do zarejestrowanych organizacji przedstawia si nast puj co: Austria, Hiszpania, Włochy, Niemcy i Dania. Je eli jako kryterium uszeregowania przyjmiemy liczb obiektów zarejestrowanych w systemie EMAS to lista liderów wygl da nast puj co: Austria, Grecja, Dania, Belgia i Hiszpania. Liczba rejestracji w systemie EMAS w pa stwach, które wst piły do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. oraz 1 stycznia 2007 r. jest równie mocno zró nicowana. W niektórych z tych krajów do 30 wrze nia 2011 r. zarejestrowano w systemie EMAS kilka organizacji lub obiektów. Krajem, który przoduje w liczbie zarejestrowanych organizacji - w ród pa stw przyj tych do Unii w ostatnich siedmiu latach - jest Polska, gdzie w systemie EMAS zarejestrowano 26 organizacji i 33 obiekty. Przedstawione powy ej dane liczbowe, aktualne na dzie 30 wrze nia 2009 r. zaczerpni to ze strony internetowej Komisji Europejskiej, dedykowanej EMAS [5]. Najnowsze dane [6] prezentowane na stronie Ministerstwa rodowiska, po wi conej systemowi EMAS pokazuj, e liczba zarejestrowanych w Polsce organizacji wynosi aktualnie 30, natomiast liczba zarejestrowanych obiektów wynosi 39 (według stanu na dzie r.) Promocja systemów zarz dzania rodowiskowego w pa stwach członkowskich Unii Europejskiej Artykuł 33 wspólnotowego rozporz dzenia nr 1221/2009 (EMAS) nakłada na władze pa stwowe obowi zek promowania systemu ekozarz dzania i audytu. W krajach Unii Europejskiej opracowano i sprawdzono wiele modeli słu cych do efektywnego wdra ania systemu EMAS oraz innych systemów zarz dzania rodowiskowego, mi dzy innymi w jednym sektorze działalno ci gospodarczej, w przedsi biorstwach 5

6 zlokalizowanych na tym samym obszarze geograficznym lub funkcjonuj cych w sieci powi zanych wzajemnie ze sob organizacji. Tak zwane dobre praktyki dotycz ce wdra ania systemów zarz dzania rodowiskowego przedstawia raport projektu Systemy zarz dzania rodowiskowego w małych i rednich przedsi biorstwach [2]. Przykładami dobrych praktyk mog by nast puj ce pogramy realizowane w pa stwach Unii Europejskiej: Agenda 21 i system zarz dzania rodowiskowego Finlandia, rodowiskowy grant na rozwój biznesu Szwecja, Projekty sektorowe ADEGE Francja, Model Hackefors Szwecja, Etapowe wdra anie SZ i norma BS 8555 Wielka Brytania, Eco-profit Vienna Austria, Eco-mapping Belgia, Potrójne certyfikaty Szwecja Wprowadzenie systemu EMAS w Polsce Wdro enie rozwi za prawno - instytucjonalnych transponuj cych do polskiego prawa wymagania unijnego rozporz dzenia EMAS obejmowało w chwili przyst pienia Polski do Unii Europejskiej nast puj ce akty normatywne: Ustawa o systemie ekozarz dzania i audytu (EMAS), uchwalona przez Sejm RP dnia 12 marca 2004 r., akty wykonawcze ustanowione przez Ministra rodowiska dnia 23 kwietnia 2004 r. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarz dzania i audytu (EMAS) została opublikowana w Dzienniku Ustaw nr 70 poz. 631 z dnia 21 kwietnia 2004 r. Zwi zane z ustaw rozporz dzenia Ministra rodowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r.: w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów rodowiskowych oraz wzorów dokumentów, formy, cz stotliwo ci i terminów przekazywania informacji z rejestru wojewódzkiego do rejestru krajowego, w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr wojewódzki, oraz wzoru wniosku o rejestracj organizacji w rejestrze wojewódzkim, 6

7 w sprawie współczynników ró nicuj cych wysoko opłaty rejestracyjnej w krajowym systemie ekozarz dzania i audytu (EMAS), zostały opublikowane w Dzienniku Ustaw nr 94 z dnia 30 kwietnia 2004 r. odpowiednio, jako pozycje 930, 931 i 932. Wy ej wymieniona ustawa oraz towarzysz ce jej akty wykonawcze weszły w ycie z dniem uzyskania przez Rzeczpospolit Polsk członkostwa w Unii Europejskiej. Rozporz dzenie Ministra rodowiska w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów rodowiskowych zostało nowelizowane w grudniu 2007 r Zmiany w krajowym systemie ekozarz dzania i audytu EMAS, wprowadzone w roku Wprowadzenie rozporz dzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarz dzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylaj cego rozporz dzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE [4] poci gn ło za sob zmiany w polskim systemie ekozarz dzania i audytu. W dniu 29 wrze nia 2011 r. zacz ła w Polsce obowi zywa ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o krajowym systemie ekozarz dzania i audytu (EMAS). Została ona opublikowana w Dzienniku Ustaw nr 178 z dnia 29 sierpnia 2011 r. (poz. 1060). Wspomniana ustawa zmienia nast puj ce ustawy: ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony rodowiska, ustawa z dnia 3 pa dziernika 2008 r. o udost pnianiu informacji o rodowisku i jego ochronie, udziale społecze stwa w ochronie rodowiska oraz o ocenach oddziaływania na rodowisko, ustawa z dnia 24 kwietnia 2009 r. o bateriach i akumulatorach. Nast puj ce akty prawne zostały uchylone: ustawa z dnia 30 marca 2007 r. o zmianie ustawy o krajowym systemie ekozarz dzania i audytu (EMAS), ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarz dzania i audytu (EMAS). 7

8 Rozporz dzenie Ministra rodowiska z dnia 20 grudnia 2007 r. w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów rodowiskowych zostało uznane za nieobowi zuj ce wobec uchylenia jego podstawy prawnej. Aktualnie krajowy system ekozarz dzania i audytu (EMAS), tworz : 1. Minister wła ciwy do spraw rodowiska, 2. Generalny Dyrektor Ochrony rodowiska, 3. Polskie Centrum Akredytacji. Minister wła ciwy do spraw rodowiska prowadzi polityk w zakresie rozwoju systemu oraz współpracuje z organami Unii Europejskiej we wspomnianym zakresie. Generalny Dyrektor Ochrony rodowiska: prowadzi rejestr organizacji zarejestrowanych w systemie, na wniosek organizacji dokonuje jej wpisu do rejestru EMAS, informuje odpowiednie organy o rejestracji organizacji w rejestrze EMAS; w stosownych przypadkach odmawia wpisu organizacji do rejestru EMAS, zawiesza rejestracj organizacji w rejestrze EMAS b d wykre la organizacj z rejestru EMAS. Polskie Centrum Akredytacji prowadzi akredytacj weryfikatorów rodowiskowych zgodnie z przepisami ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodno ci (Dz. U. z 2010 r. Nr 138, poz. 935 oraz z 2011 r. Nr 102, poz. 586) oraz przepisami rozporz dzenia (WE) nr 1221/2009. Podsumowanie Rozporz dzenie unijne nr 1221/2009 (EMAS) nakłada na władze pa stwowe wszystkich szczebli obowi zek promowania systemu ekozarz dzania i audytu (EMAS), zwłaszcza w tzw. małych organizacjach. Zainteresowanie wdra aniem i rejestracj systemu zarz dzania rodowiskowego, którego wymagania okre lono we wspomnianym rozporz dzeniu jest bardzo zró nicowane w poszczególnych pa stwach Unii Europejskiej. W krajach Unii Europejskiej opracowano i sprawdzono wiele modeli słu cych do efektywnego wdra ania systemu EMAS, mi dzy innymi w jednym sektorze działalno ci 8

9 gospodarczej, w przedsi biorstwach zlokalizowanych na tym samym obszarze geograficznym lub funkcjonuj cych w sieci powi zanych wzajemnie ze sob organizacji. W chwili obecnej trudno jest przewidzie, jakie b dzie zainteresowanie polskich organizacji wdra aniem unijnego systemu ekozarz dzania i audytu. W Polsce stworzono podstawy prawno - instytucjonalne umo liwiaj ce funkcjonowanie systemu EMAS, lecz wiedza o wymaganiach systemu w ród polskich przedsi biorców jest wci niewystarczaj ca. Główny Instytut Górnictwa jest odpowiednio przygotowany do rozpowszechniania wiedzy na temat systemu zarz dzania rodowiskowego zgodnego z wymaganiami normy PN - EN ISO oraz rozporz dzenia EMAS. Kompetencje Instytutu w tej dziedzinie potwierdzaj : certyfikat zintegrowanego systemu zarz dzania (jako, rodowisko, BHP) wydany przez Polskie Centrum Bada i Certyfikacji, referencje dotycz ce wdro onych przez GIG systemów zarz dzania oraz kilkudziesi cioosobowa grupa ekspertów z dziedziny in ynierii i ochrony rodowiska, zatrudnionych w Instytucie. Sukcesem Instytutu jest równie zrealizowanie w latach studiów podyplomowych Czystsza Produkcja i zarz dzanie ochron rodowiska, współfinansowanych ze rodków Europejskiego Funduszu Społecznego. Literatura 1. Regulation No 761/2001 of the European Parliament and of the Council of 19 March 2001 allowing voluntary participation by organisations in a Community ecomanagement and audit scheme) 2. Best project on Environmental management systems in small and medium sized enterprises, Final report, European Commission, DG Enterprise, Brussels, Rozporz dzenie Rady (EWG) 1836/93 z dnia 23 czerwca 1993 roku w sprawie dobrowolnego uczestnictwa przedsi biorstw przemysłowych we wspólnotowym Systemie Eko-Zarz dzania i Auditu 4. Rozporz dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarz dzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylaj ce rozporz dzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE 5. Strona internetowa: 6. Strona internetowa: p=4 9

10 Opracowanie materiału: dr in. Jacek Boba Kontakt: dr in. Jacek Boba Główny Instytut Górnictwa Krajowe Centrum Wdro e Czystszej Produkcji Katowice, Plac Gwarków 1 tel. (32) , fax (32) j.boba@gig.katowice.pl Niniejszy materiał opracowano w ramach projektu Czystsza Produkcja i zrównowa ony rozwój - dofinansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej. Materiał rozprowadzany jest bezpłatnie podczas seminariów promuj cych Czystsz Produkcj i zarz dzanie rodowiskowe. 10