Główny Instytut Górnictwa Zakład Oszczędności Energii i Ochrony Powietrza Krajowe Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji

Transkrypt

1 Główny Instytut Górnictwa Zakład Oszczędności Energii i Ochrony Powietrza Krajowe Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji Czystsza Produkcja nowoczesna strategia ochrony środowiska Wprowadzenie KaŜda działalność człowieka wiąŝe się z korzystaniem z zasobów środowiska, a jej skutkiem ubocznym jest wytwarzanie odpadów stałych, ciekłych i gazowych. Coraz większa świadomość zagroŝeń, wynikających z zanieczyszczania środowiska, spowodowała, Ŝe jego ochrona stała się pojęciem strategicznym. 1. Strategie ochrony środowiska Rosnące problemy związane z ochroną środowiska skłaniają do refleksji, Ŝe nie mogą być one rozwiązywane wyłącznie w oparciu o strategie ochrony środowiska stosowane do końca lat osiemdziesiątych XX wieku. Zasada podziału na tych, którzy wytwarzają odpady i tych, którzy chronią środowisko przez unieszkodliwianie odpadów jest powszechna, z czego wynika, Ŝe dominującymi strategiami ochrony środowiska w Polsce są: strategia rozcieńczania i strategia filtrowania, sprowadzająca się głównie do budowy oczyszczalni ścieków, elektrofiltrów, systemów odsiarczania spalin, spalarni odpadów itp. JednakŜe wytworzone odpady nie mogą samoistnie zniknąć. Są przemieszczane z miejsca na miejsce, zmieniają swoją postać, są składowane lub ulegają rozproszeniu. Ponadto, stosowanie wymienionych strategii ochrony środowiska jest bardzo kosztowne i ma negatywny wpływ na efekty ekonomiczne przedsiębiorstwa. PoniŜej przedstawiono analizę róŝnych strategii ochrony środowiska, stosowanych w XX wieku. Do podstawowych strategii ochrony środowiska naleŝą: strategia rozcieńczania - polegająca na zmniejszaniu stęŝenia zanieczyszczeń (odpadów) odprowadzanych do środowiska w nadziei, Ŝe przyroda jest w stanie asymilować zanieczyszczenia o mniejszym stęŝeniu. Typowymi przykładami postępowania według tej strategii są: rozcieńczanie ścieków wodą lub rozprzestrzenianie zanieczyszczeń gazowych i pyłów na większym obszarze przez

2 budowę wysokich kominów. Jak nietrudno zauwaŝyć, ten sposób postępowania stracił sens, o ile kiedykolwiek był sensowny, poniewaŝ koncentracja przemysłu przekroczyła stopień krytyczny, w wyniku czego istotny stał się ładunek zanieczyszczeń a nie jego stęŝenie. strategia filtrowania - polegająca na stosowaniu róŝnego rodzaju urządzeń filtrujących w celu oddzielenia i zatrzymania części lub całości zanieczyszczeń ze strumienia odpadów. Przykładami najczęściej stosowanych układów filtrujących są oczyszczalnie ścieków oraz instalacje odpylające lub odsiarczające spaliny. Skuteczność takiego sposobu postępowania jest ograniczona i bardzo kosztowna, gdyŝ odpady pofiltracyjne wymagają składowisk i często dodatkowej obróbki neutralizującej, a więc problem zanieczyszczania środowiska nie został rozwiązany a jedynie przesunięty w czasie. strategia recyrkulacji - polegająca na zawracaniu powstałych odpadów do tego samego procesu wytwórczego lub innych procesów wytwórczych, jako materiałów wsadowych lub ich wykorzystaniu w postaci produktów. Ten sposób postępowania jest bliski idei Czystszej Produkcji, ale stosowany jako jedyny sposób ochrony środowiska będzie nieskuteczny, poniewaŝ nie wszystkie odpady moŝna recyrkulować, a ponadto koszty tego sposobu mogą okazać się zbyt wysokie. Wspomniane koszty obejmują: koszty transportu, koszty związane z przejściem materiałów przez proces technologiczny, koszty ewentualnej obróbki odpadów. strategia zapobiegania - polegająca na takim postępowaniu, które prowadzi do zapobiegania powstawaniu odpadów u źródła ich generowania w procesach wytwórczych. Jest to sposób, który stanowi istotę Czystszej Produkcji gdyŝ prowadzi do oszczędności materiałów wsadowych i energii, jednocześnie zmniejszając lub zupełnie redukując strumienie odpadów. Stosowanie Czystszej Produkcji nie tylko skutecznie chroni środowisko przez wyeliminowanie lub minimalizację strumieni odpadów, lecz takŝe jest opłacalne, poniewaŝ prowadzi do zwiększania zyskowności i produktywności głównie przez minimalizację kosztów wytwarzania. Czystsza Produkcja (CP) nie lansuje podejścia czarno - białego, czyli zasady - albo zapobieganie albo nic. Wprost przeciwnie, chodzi o podejście elastyczne, które w pierwszej kolejności zaleca rozwaŝenie moŝliwości uniknięcia powstawania odpadów, następnie 2

3 minimalizacji ich ilości, a gdy jest to niemoŝliwe recyrkulacji odpadów. Dopiero na samym końcu naleŝy rozwaŝać moŝliwość usuwania odpadów, co oznacza, Ŝe stosowanie takiej sekwencji postępowania w większości przypadków będzie prowadziło do minimalizacji odpadów, które muszą być usuwane. 2. Istota Czystszej Produkcji W stosunku do terminu Czystsza Produkcja zamiennie stosowane są terminy: Czystsze Technologie (Cleaner technologies), Czyste Technologie (Clean technologies), Zapobieganie Odpadom (Pollution prevention) i Czysta Produkcja. Termin Czystsza Produkcja zawiera w sobie zasadę, Ŝe jeŝeli jest czysta produkcja zgodnie z jakimiś formalnie ustalonymi kryteriami, to zawsze moŝna doprowadzić do stanu czystszej produkcji, zgodnie z zasadą, Ŝe skoro jest czysto to moŝe być czyściej. Z innych załoŝeń wychodzą przeciwnicy tego terminu twierdząc, Ŝe produkcja powinna być czysta, ale to oznacza albo czystość umowną, albo modelową (nieosiągalną) produkcję bezodpadową. Jak widać nie ma zasadniczej róŝnicy w pojmowaniu zasad i celów CP, choć róŝne instytucje, działające w tym zakresie mogą posługiwać się innymi terminami na określenie tego typu działalności. W tym świetle słuszne wydaje się stwierdzenie, Ŝe CP jest skuteczną drogą naprzód, gwarantującą dalszy zrównowaŝony rozwój. Czystsza Produkcja jest terminem powszechnie stosowanym, ale róŝnie definiowanym. W niniejszym materiale przyjęto definicję opracowaną w ramach programu Czystszej Produkcji UNEP. Definicja Czystszej Produkcji Czystsza Produkcja oznacza ciągłe stosowanie, w odniesieniu do procesów i wyrobów zintegrowanej prewencyjnej strategii ochrony środowiska, w celu zmniejszenia zagroŝenia ludzi i środowiska: w zakresie procesów produkcyjnych Czystsza Produkcja oznacza oszczędzanie surowców i energii, eliminację surowców toksycznych oraz obniŝenie ilości i toksyczności wszystkich emitowanych substancji i odpadów zanim zostaną usunięte z procesu; w zakresie wyrobów strategia skupia się na ustaleniu związku oddziaływań w całym cyklu Ŝycia wyrobu, od wydobycia surowca do ostatecznego pozbycia się wyrobu. Czystszą Produkcję uzyskuje się przez stosowanie know-how, doskonalenie technologii i/lub poprzez zmianę postaw. Źródło: Lindhqvist and Rodhe,

4 Podstawowym celem Czystszej Produkcji jest restrukturyzacja przemysłu przeprowadzana w sposób ekonomicznie korzystny z jednoczesną poprawą wyników przemysłu w zakresie ochrony środowiska. Programy Czystszej Produkcji powinny zmierzać do zwiększenia rentowności przemysłu przez zmniejszenie zuŝycia wody i energii, emisji zanieczyszczeń i ilości odpadów, przy równoczesnej poprawie jakości wyrobów oraz bezpieczeństwa w miejscu pracy. W ten sposób, przedsięwzięcia Czystszej Produkcji wytworzą dwojakie korzyści: ekonomiczne i ekologiczne (środowiskowe). 3. Czystsza Produkcja jako niesformalizowany system zarządzania środowiskowego Ocenia się, Ŝe powstawaniu 70% wszystkich odpadów i emisji substancji szkodliwych z procesów przemysłowych moŝna zapobiec u źródła poprzez stosowanie właściwych technicznie i ekonomicznie korzystnych procedur (UNEP, 1994). Doświadczenia uzyskane w 150 przedsiębiorstwach produkcyjnych w Polsce, reprezentujących ponad 20 gałęzi przemysłu wskazały, Ŝe moŝliwe jest obniŝenie o 20-40% ilości odpadów przy zerowych lub niewielkich nakładach inwestycyjnych (tam, gdzie inwestycje są niezbędne, nie ma zwykle potrzeby finansowania z zewnątrz, a okres spłaty ogranicza się często do kilku tygodni lub miesięcy). Dalsza redukcja o 30% jest moŝliwa poprzez inwestowanie w technicznie sprawdzone i wydajne wyposaŝenie lub zmiany procesów. Procedurę Czystszej Produkcji opracowaną i propagowaną przez UNEP przedstawia rysunek. 4

5 Uświadomiona potrzeba minimalizacji odpadów PLANOWANIE I ORGANIZACJA - Uzyskanie poparcia ze strony kierownictwa - Ustalenie ogólnych celów programu oceny - Zorganizowanie zespołu do realizacji programu oceny Organizacja oceny i zaangaŝowanie w realizację FAZA OCENY - Zgromadzenie danych dotyczących procesu i urządzeń - Ustalenie priorytetów i wybór celów oceny - Dobór składów zespołów oceny - Przegląd danych i wizja lokalna - Generowanie wariantów - Przegląd i wybór wariantów do dalszego opracowania Wybór nowych celów podlegających ocenie i powtórna analiza poprzednich wariantów Raport z oceny wybranych wariantów FAZA ANALIZY WYKONALNOŚCI - Ocena techniczna - Ocena ekonomiczna - Wybranie wariantów do realizacji Raport końcowy zawierający zalecane rozwiązania WDROśENIE - Uzasadnienie projektów i uzyskanie funduszy - Instalacja (wyposaŝenie) - WdroŜenie (procedura) - Ocena skuteczności Powtórzenie procesu Pomyślnie wdroŝony projekt minimalizacji odpadów (CP) Procedura CP opisuje sposób postępowania zmierzający do uzyskania efektu minimalizacji odpadów rozumianych bardzo szeroko: jako odpadów stałych, ścieków i zanieczyszczeń pyłowo-gazowych oraz pośrednio poprzez na przykład oszczędność wody, paliw i energii. Jest ona zintegrowaną, uniwersalną metodą projektowania procesów lub przekształcania zakładu produkcyjnego, zakładu usługowego, linii produkcyjnej, technologii, stanowisk pracy w bezodpadowe lub niskoodpadowe systemy produkcyjne lub usługowe. Wymagane jest nie tylko wdroŝenie pojedynczego projektu, ale przede wszystkim ciągłe stosowanie czteroetapowej procedury minimalizacji odpadów, przedstawionej powyŝej. 5

6 Stosując procedurę naleŝy doprowadzić do takiej modyfikacji i ulepszenia istniejącego systemu zarządzania, aby w sposób ciągły stosowane były zasady Czystszej Produkcji. W ten sposób prowadzi się do skutecznej ochrony środowiska - ale równieŝ - przez redukcję i minimalizację odpadów, do poprawy produktywności. Przystępując do wdraŝania procedury minimalizacji odpadów naleŝy pamiętać, Ŝe podstawą jest uświadomiona potrzeba minimalizacji odpadów. 4. Działalność Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji Głównego Instytutu Górnictwa Do rozpowszechnienia wiedzy o Czystszej Produkcji, jako prewencyjnej strategii ochrony środowiska w znacznym stopniu przyczyniły się, zrealizowane przez Krajowe Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji w latach , edukacyjno - wdroŝeniowe Programy Czystszej Produkcji, dofinansowywane przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Zrealizowane dotychczas zadania Programów CP o charakterze głównie edukacyjnym to 43 seminaria promocyjne dla ok uczestników, promocja w ramach 12 targów ekologicznych oraz podczas 5 konferencji i warsztatów międzynarodowych. Przeprowadzono teŝ 17 warsztatów dla kadry kierowniczej przedsiębiorstw, administracji i samorządów dla ok. 600 uczestników. Opracowano 18 artykułów wydanych w prasie codziennej, popularnej i specjalistycznej oraz 37 edycji Biuletynu WdroŜeń Czystszej Produkcji, o nakładzie po 300 egzemplarzy kaŝda. Dwadzieścia edycji Biuletynu, o nakładzie 100 egzemplarzy kaŝda, ukazało się równieŝ w języku angielskim. Podstawą do prowadzenia zajęć w Szkołach Czystszej Produkcji i Zarządzania Środowiskowego były opracowane i wydane podręczniki, materiały szkoleniowe i poradniki. Wspomniane Szkoły Czystszej Produkcji i Zarządzania Środowiskowego organizowane i prowadzone przez ekspertów Czystszej Produkcji w latach miały charakter edukacyjno - wdroŝeniowy. W organizacjach, których przedstawiciele uczestniczyli w Szkołach CP wdroŝono niesformalizowany system zarządzania środowiskowego, oparty o Procedurę Minimalizacji Odpadów. Przy opracowywaniu projektów CP, będących elementem systemu, stosowano przede wszystkim techniki minimalizacji odpadów, czyli podejmowano tzw. działania u źródła. Dzięki uczestnictwu w pięciu Szkołach CP, 60 organizacji wdroŝyło niesformalizowany system zarządzania środowiskowego, zgodny z zasadami CP. Opracowano i wdroŝono 73 projekty CP, które w większości nadal przynoszą wymierne efekty ekologiczne oraz korzyści finansowe. Efekty wdroŝenia projektów CP były 6

7 monitorowane przez ekspertów Czystszej Produkcji. Monitorowanie przeprowadzono w 59 organizacjach. Doświadczenie zdobyte podczas wdraŝania w róŝnych organizacjach Czystszej Produkcji, jako niesformalizowanego systemu zarządzania środowiskowego, zachęciło ekspertów CP do rozszerzenia swoich kwalifikacji o umiejętności niezbędne do wdraŝania sformalizowanego systemu zarządzania środowiskowego, opartego o wymagania normy ISO Udzielono pomocy piętnastu organizacjom we wdroŝeniu systemu zarządzania środowiskowego, zgodnego z wymaganiami normy ISO Wykorzystując elementy normy ISO 14001, z uwzględnieniem zasad CP, opracowano podstawy i zainicjowano funkcjonowanie regionalnego systemu zarządzania środowiskowego. Skuteczność działań Centrum w obszarze aktywnej edukacji ekologicznej potwierdza nagroda Złoty Liść, przyznana przez Ministra Środowiska oraz Prezesa NFOŚiGW. Szczegóły dotyczące efektów rzeczowych, ekologicznych i ekonomicznych zrealizowanych Programów Czystszej Produkcji w Polsce, prowadzonych w ośmiu rocznych edycjach, w latach 1996, 1997, 1998/1999, 2000, 2001/2002, 2003, 2005/2006 oraz 2009 przedstawiono na stronie internetowej Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji GIG: 5. Serwis internetowy Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji GIG W ramach realizowanego aktualnie przedsięwzięcia Czystsza Produkcja i zrównowaŝony rozwój prowadzony jest serwis internetowy Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji GIG. Celem serwisu jest promowanie idei, zasad i efektów Czystszej Produkcji oraz sformalizowanych systemów zarządzania środowiskowego w Internecie. Strona internetowa Centrum prezentuje wyniki realizacji poszczególnych zadań przedsięwzięcia oraz zawiera aktualne informacje na temat waŝnych wydarzeń w dziedzinie ochrony środowiska w kraju i za granicą. W ramach serwisu prowadzona jest tematyczna rubryka Często Zadawane Pytania (Frequently Asked Questions FAQ). Obszar tematyczny rubryki obejmuje szeroko rozumiane zagadnienia dotyczące zarządzania środowiskowego. Prowadzone jest równieŝ forum dyskusyjne w trzech grupach tematycznych: systemy zarządzania środowiskowego, edukacja ekologiczna oraz stan środowiska przyrodniczego w Polsce. Kopia strony internetowej wykorzystywana jest jako materiał promocyjny podczas seminariów, warsztatów i konferencji organizowanych przez Centrum. Na kolejnych stronach zamieszczono tzw. zrzuty ekranu przykładowych stron serwisu. 7

8 Rys.1. Strona główna serwisu internetowego Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji GIG Rys.2. Fragment forum dyskusyjnego prowadzonego w ramach serwisu Centrum 8

9 Rys.3. Podstrona serwisu Centrum dotycząca Akademii ZrównowaŜonego Rozwoju prowadzonej w ramach projektu Czystsza Produkcja i zrównowaŝony rozwój Rys.4. Frequently Asked Questions czyli często zadawane pytania i odpowiedzi na pytania zamieszczane w serwisie Centrum 9

10 Rys.5. Biuletyny WdroŜeń Czystszej Produkcji są wydawane w postaci papierowej i publikowane w serwisie internetowym Centrum Rys.6. Prezentacja idei Czystszej Produkcji w serwisie Centrum 10

11 Zachęcamy Państwa do odwiedzenia serwisu internetowego Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji GIG. Opracowanie materiału: dr inŝ. Jacek Boba Teksty źródłowe: Poradnik Najlepszych Metod Działania w Programach Czystszej Produkcji w Europie Środkowej i Wschodniej, OECD, Paris, 1995, tłumaczenie na język polski, Czystsza Produkcja, Materiały szkoleniowe dla przedsiębiorstw, praca zbiorowa pod kier.: Sokół W., Boba J., Nowosielski R., GIG, Katowice, 1997, Strona internetowa Kontakt: dr inŝ. Jacek Boba Główny Instytut Górnictwa Krajowe Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji Katowice, Plac Gwarków 1 tel. (32) , fax (32) j.boba@gig.katowice.pl Niniejszy materiał opracowano w ramach projektu Czystsza Produkcja i zrównowaŝony rozwój - dofinansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Materiał rozprowadzany jest bezpłatnie podczas seminariów promujących Czystszą Produkcję i zarządzanie środowiskowe. 11