Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Vol. 6/2007 Nr 1(18) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Udział ghreliny i leptyny w regulacji wzrastania i dojrzewania dziewcząt The Role of Ghrelin and Leptin in the Regulation of Growth and Development in Girls 1 Beata Kulik-Rechberger, 2 Barbara Możejko-Pastewka, 3 Anna Bury, 1 Maria Kozłowska 1 Zakład Propedeutyki Pediatrii, Akademii Medycznej w Lublinie, 2 Dział Medyczny Eli Lilly, Polska, 3 Klinika Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej Akademii Medycznej w Lublinie. Adres do korespondencji: dr hab. n. med. Beata Kulik-Rechberger, Zakład Propedeutyki Pediatrii, 20-093 Lublin, ul. Chodźki 2, tel. 081 718 53 71, fax 743 01 00 Słowa kluczowe: ghrelina, leptyna, insulinopodobny czynnik wzrosty typu 1, pokwitanie, dziewczęta Key words: ghrelin, leptin, insulin-like growth factor 1, puberty, girls STRESZCZENIE/ABSTRACT Celem pracy była ocena zależności między stężeniem ghreliny, insulinopodobnego czynnika wzrostu typu I (IGF- 1), jego białka wiążącego 3 (IGFBP-3) oraz leptyny w surowicy dziewcząt w okresie pokwitania, z uwzględnieniem stężenia gonadotropin w surowicy i stanu ich odżywienia. Materiał i metody. Badaniami objęto 40 dziewcząt w wieku 9,8 14,7 lat. Dziewczęta podzielono na dwie grupy. Pierwszą grupę stanowiło 21 osób przed menarche, drugą 19 osób po menarche. Parametry biochemiczne oznaczano metodą RIA. Wyniki. Stwierdzono, że zarówno parametry antropometryczne, jak i stężenia IGF-1, IGFBP-3 oraz leptyny w surowicy były niższe u dziewcząt przed menarche niż po menarche. Stężenie ghreliny nie różniło się między grupami. Stwierdzono dodatnie korelacje między IGF-1, IGFBP-3 i parametrami antropometrycznymi, a także między leptyną i parametrami antropometrycznymi. Korelacji między ghreliną i pozostałymi ocenianymi parametrami nie znaleziono. Endokrynol. Ped., 6/2007;1(18):27-32 The aim of our study was to assess relationships between serum concentration of ghrelin, insulin-like growth factor 1 (IGF-1), its binding protein (IGFBP-3) and leptin in girls during puberty, taking into consideration the concentrations of gonadotropins and nutritional status. Subjects and methods. Forty girls aged 9.8-14.7 were examined. Girls were divided into two groups: 21 girls before menarche (group I) and 19 girls after menarche (group II). Body height, weight and thicknesses of skin-folds were measured. Biochemical parameters were assessed using RIA method. Result. It was found that all investigated anthropometrical parameters as well as IGF-1, IGFBP-3 and leptin serum concentrations were lower in girls before menarche. Serum ghrelin concentrations did not differ between the groups. There were significant positive correlations between IGF-1, IGFBP-3 and anthropometrical parameters, as well as between leptin and anthropometrical parameters. No correlations were found between ghrelin,igf-1, IGFBP-3 and other anthropometrical parameters. Pediatr. Endocrinol., 6/2007;1(18):27-32 27

Praca oryginalna Wstęp Endokrynol. Ped., 6/2007;1(18):27-32 Głównym hormonem stymulującym wzrastanie dziecka jest hormon wzrostu (ang. growth hormone GH). Odpowiada on również za przyspieszenie tempa wzrastania w okresie pokwitania. W tym czasie notowany jest wzrost stężenia GH poprzez zwiększenie amplitudy pików wydzielania hormonu. Oprócz pików nocnych pojawiają się też częstsze piki dzienne. Profil wydzielania GH w okresie pokwitania przypomina profil wydzielania FSH, LH i prolaktyny. Pulsacyjne wydzielanie GH powodowane jest sekrecją podwzgórzowego hormonu uwalniającego hormon wzrostu (ang. growth hormone releasing hormone GHRH), ale także sekrecją somatostatyny (ang. somatotropin release inhibiting hormone SRIH). Wysoki poziom GHRH stymuluje sekrecję SRIH, który na zasadzie sprzężenia zwrotnego zmniejsza sekrecję GHRH [1]. Z badań eksperymentalnych wynika, że wydzielanie hormonu może być stymulowane nie tylko przez GHRH, ale także przez białkowe i niebiałkowe związki syntetyczne. Czynniki te w literaturze angielskiej określane są skrótem GHS (GH-secretagogues). Działają one poprzez specyficzny, znajdujący się w przysadce i podwzgórzu receptor, inny niż receptory dla GHRH i SRIH [2]. Ten specyficzny dla GHS receptor został zidentyfikowany i sklonowany w roku 1996 [3]. W roku 1999 Kojima i wsp. [4] odkryli w śluzówce żołądka szczurów hormon białkowy, który nazwali ghreliną. Hormon ten okazał się endogennym ligandem dla receptora GHS. Został on wyizolowany również z żołądków innych zwierząt, a także ludzi. Oprócz śluzówki żołądka, która jest głównym miejscem wydzielania ghreliny, hormon ten jest również syntetyzowany w jelicie cienkim, w komórkach α- i β- trzustki, a także w nerkach. Receptory ghreliny obecne są na komórkach przysadki, w podwzgórzu, sercu i komórkach tłuszczowych [5]. Hormon wzrostu, chociaż sam w sobie ma właściwości stymulujące wzrastanie, działa głównie za pośrednictwem insulinopodobnego czynnika wzrostu typu 1 (ang. insulin-like growth factor-1, IGF- 1). Jest to jeden z najliczniej występujących czynników wzrostowych znajdujących się w kościach, gdzie ma umiarkowane właściwości mitogenne. Powoduje on różnicowanie osteoblastów i formowanie kości, nasila transkrypcję kolagenu typu I i odkładanie substancji międzykomórkowej oraz (prawdopodobnie przez hamowanie ekspresji kolagenazy) hamuje degradację kolagenu typu I [6]. Czynnik ten, podobnie jak GH, krąży we krwi w formie wolnej i związanej z białkami nośnikowymi. Obecnie zidentyfikowano 7 białek nośnikowych IGF-1, z czego za najważniejsze uważane są IGFBP-1 i IG- FBP-3. Hormon wzrostu i insulinopodobny czynnik wzrostu wzajemnie regulują swoje wydzielanie na zasadzie sprzężenia zwrotnego, co odbywa się na poziomie podwzgórza i przysadki. Wydzielana przez komórki tłuszczowe leptyna (znana jako hormon sytości) również ma wpływ na wydzielanie GH, a pośrednio na stężenie IGF-1 we krwi. Stwierdzono, że substytucyjne podawanie GH obniża stężenie leptyny w surowicy, co wynika ze zmniejszenia zasobów tkanki tłuszczowej [7]. Okazuje się jednak, że jednorazowe podanie GH zdrowym ochotnikom powoduje wzrost stężenia leptyny po 24 godzinach od podania i obniżenie jej stężenia po 72 godzinach. Obniżenie stężenia leptyny nie jest w tym przypadku spowodowane zmniejszeniem zasobów tkanki tłuszczowej, ale wynika z bezpośredniego wpływu GH na syntezę i wydzielanie leptyny [8]. U zwierząt leptyna zwiększa wydzielanie GH poprzez hamowanie neurohormonu Y (NPY) i modyfikowanie działania GHRH i SRIH [9]. Tymczasem u ludzi otyłych, z wysokim stężeniem leptyny, wydzielanie GH jest obniżone. Badania Giusti i wsp. 2002 [10] dowodzą, że leptyna hamuje uwalnianie GH z komórek somatotropowych. Z kolei u osób niedożywionych (z niskim stężeniem leptyny), stężenie GH jest podwyższone [9]. Rozważając udział czynników hormonalnych stymulujących przyspieszone wzrastanie dzieci w okresie pokwitania, nie sposób pominąć steroidów płciowych [11]. Zarówno wydzielanie GHRH, jak i SRIH regulowane jest przez androgeny, stąd też mrna tych neuropeptydów jest wyższe u chłopców niż u dziewcząt, szczególnie w pierwszym stadium pokwitania [12]. Estradiol nie powoduje zwiększenia stężenia GHRH i SRIH mrna, ale zmniejsza hamujące działanie SRIH, zwiększa syntezę GH mrna oraz ilość komórek somatotropowych [12, 13]. Wspólne działanie GH, IGF-1 i estradiolu powoduje przyspieszenie wzrastania zwane skokiem pokwitaniowym. Godny uwagi jest fakt, że oprócz pośredniego wpływu estrogenów na kość, poprzez oś GH-IGF-1 działają one również bezpośrednio [14]. Ich niższe stężenia promują wzrastanie. Wysokie stężenia estrogenów, obserwowane po menarche, sprawiają, że wzrastanie zostaje zahamowane. 28

Kulik-Rechberger B. i inni Udział ghreliny i leptyny w regulacji wzrastania i dojrzewania dziewcząt Cel pracy Celem niniejszej pracy było określenie wzajemnych relacji między ghreliną, IGF-1, IGFBP-3, leptyną i cechami somatycznymi u dziewcząt przed i po menarche. Materiał i metodyka Badaniami objęto 40 dziewcząt w tym 21 przed menarche (grupa I) i 19 po menarche (grupa II). Oceniano masę i wysokość ciała dziewcząt oraz grubość fałdów skórno-tłuszczowych na ramieniu, pod łopatką i na brzuchu. Obliczano wskaźnik masy ciała (BMI), a także sumę mierzonych fałdów. Datę wystąpienia menarche ustalano na podstawie wywiadu. W godzinach porannych pobierano krew celem określenia stężenia ghreliny, leptyny, IGF-1, IGFBP-3, FSH, LH i estradiolu w surowicy. Stężenie ghreliny określano przy użyciu Ghrelin (Total) RIA KIT, leptynę używając Human Leptin RIA KIT oba testy firmy Linco Research, USA. Stężenie IGFBP-3 i IGF-1 oznaczano, stosując testy firmy Immunotech, przy czym IGF-1 oznaczany był bez uprzedniej ekstrakcji. Stężenia FSH, LH i estradiolu oznaczano za pomocą zestawów firmy Orion Diagnostica. Różnice między grupami określane były przy użyciu testu U Mann-Whitneya. Korelacje między badanymi parametrami oceniano za pomocą testu Pearsona. Wyniki badań Średni wiek dziewcząt w grupie I wynosił 11,1±1,3 lat, a w grupie II 13,7±0,5 lat (Tab. I). Zgodnie z oczekiwaniami dziewczęta przed menarche były niższe (p<0,001), lżejsze (p<0,001), miały mniejszy BMI (p<0,001) oraz mniejszą grubość fałdów skórno-tłuszczowych (p<0,001). Stwierdzono również różnice między średnimi stężeniami parametrów biochemicznych. I tak, dziewczęta przed menarche miały niższe średnie stężenie IGF-1 (p<0,004), IGFBP-3 (p<0,001), leptyny (p<0,02), a także estradiolu (p<0,001) i LH (p<0,001). Nie zauważono różnic między stężeniami FSH i ghreliny. Stwierdzono dodatnie korelacje między IGF-1, Tabela I. Średni wiek, parametry antropometryczne oraz stężenia ghreliny, leptyny, isulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1), białka nośnikowego typu 3 dla IGF-1 (IGFBP-3), folikulotropiny (FSH), lutropiny (LH) i estradiolu (E 2 ) u dziewcząt przed menarche (Grupa I) i po menarche (Grupa II) Table I. Average age, anthropometrical parameters and concentrations of ghrelin, leptin, insulin-like growth factor (IGF- 1), IGF-binding protein-3 (IGFBP-3), follicle stimulating hormone (FSH), luteinizing hormone (LH) and estradiol (E 2) in girls before menarche (group I) and after menarche (group II) Cecha Grupa I (n=21) Grupa II (n=19) Razem (n=40) Wiek (lata) 11,1±1,3 13,7±0,5 12,3±1,6 p<0,001 Wysokość ciała (cm) 147,2±8,7 162,6±4,9 154,5±10,5 p<0,001 Masa ciała (kg) BMI (kg/m 2 ) Suma fałd skórnotłuszczowych (mm) I vs II 36,5±7,0 53,0±7,4 44,4±10,9 p<0,001 16,7±2,2 20,1±2,1 18,3±2,7 p<0,001 30,1±9,2 40,8±10,5 35,2±11,1 p<0,001 Ghrelina (pg/ml) 1192,8±397,7 1334,4±638,3 1260,1±523,7 ns Leptyna (ng/ml) 8,2±5,2 12,7±6,7 10,4±6,3 p<0,02 IGF-1 (ng/ml) 194,8 ±25,9 215,4±15,5 204,6±23,8 p<0,004 IGFBP-3 (ng/ml) 3771,1±836,2 5319,7±1518,8 4506,7±1427,1 p<0,001 FSH (IU/L) 3,1±1,3 3,3±1,2 3,1±1,2 ns LH (IU/L) 2,3±1,4 3,9±1,2 3,1±1,6 p<0.001 E 2 (pg/l) 56,5±65,4 245,4±149,0 146,2±146,9 p<0.001 29

Praca oryginalna IGFBP-3 i parametrami antropometrycznymi oraz między leptyną i parametrami antropometrycznymi (Tab. II). Dodatnie korelacje wykazano również między stężeniami estradiolu, leptyny, IGF-1 i IG- FBP-3 w surowicy. Nie wykazano natomiast korelacji między stężeniem ghreliny a badanymi parametrami biochemicznymi i antropometrycznymi (Tab. II, III). Endokrynol. Ped., 6/2007;1(18):27-32 dziewczęta szybciej rosnące (będące przed menarche) i wolniej rosnące (po menarche). Nie stwierdziliśmy różnic w stężeniach tego hormonu w zależności od stopnia dojrzałości płciowej ani statystycznie istotnych zależności między ghreliną a takimi parametrami jak IGF-1, IGFBP-3 czy wskaźniki antropometryczne. Brak zależności sugeruje, że nie jest to hormon bezpośrednio promujący Tabela II. Korelacje między stężeniem ghreliny, leptyny, IGF-1, IGFBP-3 w surowicy a parametrami antropometrycznymi dziewcząt w okresie pokwitania Table II. Correlations between serum concentration of ghrelin, leptin, IGF-1, IGFBP-3 and anthropometrical parameters in girls during puberty Cecha Ghrelina Leptyna IGF-1 IGFBP-3 Wysokość ciała ns r=0,41; p<0,001 r=0,42; p<0,001 r=0,56;p<0,001 Masa ciała ns r=0,66; p<0,001 r=0,58; p<0,001 r=0,61; p<0,001 BMI ns r=0,73; p<0,001 r=0,62; p<0,001 r=0,51; p<0,001 Suma fałd skórnotłuszczowych ns r=0,81; p<0,001 r=0,53; p<0,001 r=0,36; p<0,001 Tabela III. Korelacje między stężeniami ghreliny, leptyny, IGF-1, IGFBP-3, gonadotropin i estradiolu w surowicy dziewcząt w okresie pokwitania Table III. Correlations between serum concentration of ghrelin, leptin, IGF-1, IGFBP-3, gonadotropins and estradiol in girls during puberty Ghrelina Leptyna IGF-1 IGFBP-3 Ghrelina ns ns ns Leptyna ns r=0,55; p<0,001 r=0,27; p<0,001 IGF-1 ns r=0,55; p<0,001 r=0,46; p<0,001 IGFBP-3 ns r=0,27; p<0,001 r=0,46 ; p<0,001 FSH ns ns ns ns LH ns ns r=0,39; p<0,001 r=0,39; p<0,001 E 2 ns r=0,52; p<0,001 r=0,51; p<0,001 r=0,57; p<0,001 Dyskusja Głównym hormonem promującym wzrastanie dzieci w okresie pokwitania jest hormon wzrostu. Jego synteza i wydzielanie stymulowane są przez GHRH. Celem naszych badań było określenie, jaką rolę w procesie wzrastania odgrywa ghrelina. Zważywszy na fakt, że należy ona do naturalnych białek stymulujących wydzielanie GH u zwierząt, można byłoby się spodziewać, że jej stężenie zmienia się w zależności od tempa wzrastania. Badaniami objęto wzrastanie. Do podobnych wniosków doszli Whatmore i wsp. [15]. Przeprowadzili oni badania przekrojowe wśród dzieci w wieku 5 18 lat, oznaczając wysokość, masę ciała, BMI, stopień rozwoju płciowego oraz stężenia IGF-I, IGFBP-3 i ghreliny. Autorzy ci wykazali, że w miarę wzrastania i dojrzewania dziecka stężenie ghreliny obniża się. Dzieci przed pokwitaniem (szczególnie chłopcy) mają wyższe stężenie ghreliny niż w okresie pokwitania. Wynik ten sugeruje, że stężenie ghreliny może zależeć od hormonów płciowych. Ich wpływ na stęże- 30

Kulik-Rechberger B. i inni Udział ghreliny i leptyny w regulacji wzrastania i dojrzewania dziewcząt nie ghreliny oceniany był przez Lebenthala i wsp. [16]. Autorzy ci badali dziewczęta i chłopców będących przed okresem pokwitania (wiek od 8 do 12,5 lat). Dzieciom podawano hormony płciowe w celu diagnostycznym. Okazało się, że wzrost stężenia testosteronu do poziomu notowanego w okresie pokwitania powodował wyraźne obniżenie stężenia ghreliny i leptyny oraz podwyższenie stężenia IGF- 1. Podawany dziewczętom estradiol nie miał wyraźnego wpływu na badane parametry biochemiczne. Nasze badania także nie wskazują na bezpośrednią zależność między stężeniami ghreliny i estradiolu. Nie stwierdziliśmy także zależności między ghreliną i parametrami antropometrycznymi. Dziewczęta przed menarche miały podobne stężenie ghreliny jak dziewczęta po menarche. Na brak związku między stężeniem ghreliny i stadium dojrzałości płciowej zwrócili również uwagę Bellone i wsp. [17]. Autorzy ci, podobnie jak Whatmore i wsp. [15], stwierdzili ujemne korelacje między ghreliną i IGF- 1, a także między ghreliną i przyrostem masy ciała badanych dzieci. W grupach z podziałem na płeć zależności takich nie stwierdzano. W naszych badaniach, które dotyczyły tylko dziewcząt, również nie wykazaliśmy zależności między stężeniem ghreliny i IGF-1. Nie stwierdziliśmy także korelacji między stężeniem ghreliny i IGFBP-3 oraz między stężeniem ghreliny i leptyny. Jest to zgodne z wynikami Whatmore i wsp. [15], którzy wykazali negatywne korelacje między ghreliną i IGFBP-3 oraz ghreliną i leptyną, ale tylko wtedy, kiedy nie dzielili badanych w zależności od płci. Rozważając udział ghreliny i leptyny w rozwoju somatycznym dzieci, nie można pominąć faktu, że hormony te wpływają na łaknienie. Ghrelina należy do stymulatorów przyjmowania pokarmów u zwierząt i ludzi i jest ściśle związana z regulacją homeostazy metabolicznej [18]. U ludzi głodzenie czy restrykcje kaloryczne zwiększają wydzielanie GH. Tłumaczone to jest obniżoną syntezą IGF-1 i zmniejszonym jego działaniem supresyjnym na wydzielanie GH, zmienionym działaniem GHRH i SRIH, a także zwiększonym stężeniem ghreliny [9]. U dzieci chroniczne niedożywienie białkowe i kaloryczne sprawia, że zmniejsza się stężenie IGF-1 i białek nośnikowych, co w efekcie prowadzi do zahamowania wzrastania. Przyczyną zmniejszonego stężenia IGF-1 u osób niedożywionych jest redukcja IGFBP-3 [19, 20]. Nasze obecne, jak i wcześniejsze, badania [21] dowodzą, że stężenie IGF-1 u dziewcząt przed menarche jest niższe niż u dziewcząt po menarche. Podobne wyniki opublikowali inni autorzy [22, 23]. Ten wzrost stężenia IGF-1 nie utrzymuje się długo. Bereket podaje [24], że może trwać jeszcze w okresie, kiedy dziewczynka jest w czwartym stadium pokwitania, później obniża się [24]. Jak wynika z naszych badań, wraz ze wzrostem stężenia IGF-1 wzrasta stężenie IGFBP-3, przy czym jest między nimi wysoce statystycznie istotna dodatnia korelacja. Na dodatnią zależność między IGF-1 i IGFBP-3 zwrócili również uwagę Counts i wsp. [25], a także Bereket i wsp. [24]. Fakt, że u dziewcząt po menarche stężenie białka nośnikowego jest wyższe niż u dziewcząt przed menarche, może sprawiać, że zmniejsza się biodostępność i bioaktywność IGF-1. Badania Counts i wsp. [25], podobnie jak nasze badania, wykazały również, że stężenia IGF-1 i IGFBP-3 pozytywnie korelują z masą ciała, wysokością ciała, BMI i sumą fałdów skórno-tłuszczowych. Korelacje pomiędzy stężeniem IGF-1 i parametrami antropometrycznymi u dzieci znaleźli również inni autorzy [26]. Wśród hormonów regulujących łaknienie i metabolizm u ludzi i zwierząt wymieniana jest leptyna. Główna jej rola polega na wywoływaniu uczucia sytości i hamowaniu łaknienia. Ten efekt wynika z bezpośredniego działania leptyny na receptory zlokalizowane w jądrze łukowatym podwzgórza. Zmniejsza się wówczas ekspresja mrna dla neuropeptydu Y (NPY). Ten najsilniejszy stymulator ośrodka głodu jest szczególnie aktywny przed pokwitaniem. To on sprawia, że wzrasta wówczas spożycie węglowodanów. Jak już wykazano w poprzednich pracach autorów [27], w okresie pokwitania zasoby tkanki tłuszczowej i stężenie leptyny wzrastają. Ze względu na wysoce dodatnie korelacje między tkanką tłuszczową i leptyną, hormon ten można uznać za dobry wskaźnik stanu odżywienia dziewcząt. Nasze obecne badanie wykazało również istotne statystycznie zależności między stężeniami leptyny i IGF-1 oraz między stężeniami leptyny i estradiolu, co może sugerować udział tego hormonu w procesie wzrastania i pokwitania. Zważywszy jednak na skomplikowane mechanizmy kierujące tymi procesami, należy przypuszczać, że zarówno ghrelina, jak i leptyna, nie uczestniczą w nich bezpośrednio. 31

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 6/2007;1(18):27-32 PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Kerrigan J.R., Rogol A.D.: The impact of gonadal steroid hormone action on growth hormone secretion during childhood and adolescence. Endocr Rev., 1992:13(2), 281-98. [2] Korbonits M., Ciccarelli E., Ghigo E. et al.: The growth hormone secretagogue receptor. Growth Horm. IGF Res. 1999:9 (suppl. A), 93-99. [3] Howard A.D., Feighner S.D., Cully D.F. et al.: A receptor in pituitary and hypothalamus that functions in growth hormone release. Science, 1996:273, 974-977. [4] Kojima M., Hosoda H., Date Y.: Ghrelin is a growth-hormone-releasing acylated peptide from stomach. Nature., 1999: 402(6762), 656-60. [5] Casanueva F.F., Dieguez C.: Ghrelin: the link connecting growth with metabolism and energy homeostasis. Rev Endocrinol Metab Disord., 2002:3, 326-338. [6] Hock J.M., Centrella M., Canalis E.: Insulin-like growth factor I /IGF-1/ has independent effects on bone matrix formation and cell replication. Endocrinology 1988:112, 254-260. [7] Fisker S., Vahl N., Hansen T.B. et al.: Serum leptin is increased in growth hormone-deficient adults: relationship to body composition and effects of placebo-controlled growth hormone therapy for 1 year. Metabolism, 1997:46, 812-817. [8] Lissett C.A., Clayton P.E., Shalet S.M.: The acute leptin response to GH. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2001:86, 4412-4415. [9] Scacchi M., Pincell I., Cavagnini F.: Nutritional status in the neuroendocrine control of growth hormone secretion: the model of anorexia nervosa. Front Neuroendocrinol., 2003: 24(3): 200-24. [10] Giusti M., Bocca L., Florio T. et al.: In vitro effect of human recombinant leptin and expression of leptin receptors on growth hormone-secreting human pituitary adenomas. Clin. Endocrinol., 2002:57, 449-455. [11] Pescovitz O.H.: The endocrinology of the pubertal growth spurt. Acta Paediatr. Scand. 1990, Suppl. 367: 119. [12] Argente J. et al.: Sex steroid and developmental regulation of somatostatin and growth hormone-releasing hormone gene expression. In Human Growth: Basic and Clinical Aspects. Hernandez M. & Argente J., Eds. 1992, 295. [13] Toublanc J.E.: Modifications of growth hormone secretion during female puberty. Ann. N.Y. Acad. Sci., 1997:816, 60. [14] Ohlsson C. et al.: Endocrine regulation of longitudinal bone growth. Acta Paediatr. Suppl. 1993:391, 33. [15] Whatmore A.J., Hall C.M., Jones J. et al.: Ghrelin concentrations in healthy children and adolescents. Clin. Endocrinol. (Oxf)., 2003:59(5), 649-54. [16] Lebenthal Y., Gat-Yablonski G.,Shtaif B. et al.: Effect of sex hormone administration on circulating ghrelin levels in peripubertal children. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2006:91(1), 328-31. [17] Bellone S., Rapa A., Vivenza D. et al.: Circulating ghrelin levels as function of gender, pubertal status and adiposity in childhood. J. Endocrinol. Invest., 2002:25(5), RC13-5. [18] Drazen D.L., Woods S.C.: Peripheral signals in the control of satiety and hunger. Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care, 2003:6, 621-629. [19] Soloman A.T., Hassan A.E.I., Aref M.K. et al.: Serum insulin-like growth factor I i II concentrations and growth hormone and insulin responses to arginine infusion in children with protein-energy malnutrition before and after nutritional rehabilitation. Pediatr. Res., 1986:20, 1122-1130. [20] Niedźwiedzka A.: Insulinopodobny czynnik wzrostowy 1 (somatomedyna C) i jego białka wiążące 1 i 3 u dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem cukrzycy. Endokrynol. Diabetol. Chor. Przemiany Materii Wieku Rozw., 2000:6, 51. [21] Kulik-Rechberger B., Furmaga-Jabłońska W., Chrząstek-Spruch H. et al.: Wpływ IGF-I na wskaźniki metabolizmu kostnego (PICP, ICTP, osteokalcyna) u dziewcząt w okresie pokwitania. Nowa Pediatria, 1999:14, 59-62. [22] Blumsohn A. et al.: Biochemical markers of bone turnover in girls during puberty. Clin. Endocrinol., 1994:40, 663. [23] Juul A. et al.: Serum levels of insulin-like growth factor (IGF)-binding protein-3 (IGFBP-3) in healthy infants, children and adolescents: the relationship to IGF-I, IGF-II, IGFBP-1, IGFBP-2, age, sex body mass index and pubertal maturation. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1995:80, 2534. [24] Bereket A., Turan S., Omar A. et al.: Serum IGF-I and IGFBP-3 levels of Turkish children during childhood and adolescence: establishment of reference ranges with emphasis on puberty. Horm. Res., 2006:65(2), 96-105. [25] Counts D.R., Gwirtsman H., Carlsson L.M. et al.: The effect of anorexia nervosa and refeeding on growth hormone-binding protein, the insulin-like growth factors (IGFs), and the IGF-binding proteins. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1992:75, 762-767. [26] Garnett S., Cowell C.T., Bradford D. et al.: Effects of gender, body composition and birth size on IGF-I in 7- and 8-year-old children. Horm. Res., 1999:52, 221 229. [27] Kulik-Rechberger B., Rechberger T.: Leptyna jako czynnik wywołujący pokwitanie u dziewcząt. Gin. Pol., 2001:72, 533-540. 32