Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Transkrypt

1 Vol. 6/2007 r 4(21) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Częstość występowania nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 7-9 lat województwa mazowieckiego Analysis of nutritional status 7-9 years old children from the Mazovian province Beata Pyrżak, Anna Majcher, Barbara Rymkiewicz-Kluczyńska Katedra i Klinika Pediatrii i Endokrynologii Akademii Medycznej w Warszawie Adres do korespondencji: Beata Pyrżak, Katedra i Klinika Pediatrii i Endokrynologii Akademii Medycznej w Warszawie, Warszawa, ul. Marszałkowska 24, tel./fax , beata.pyrzak@acn.waw.pl Słowa kluczowe: niedowaga, normowaga, nadwaga, otyłość, okres przedpokwitaniowy Key words: underweight, normalweight, overweight, obesity, prepubertal age STRESZCZEIE/ABSTRACT Celem pracy była ocena częstości występowania nadwagi i otyłości oraz niedowagi i normowagi u dzieci w wieku przedpokwitaniowym (7-9 lat) województwa mazowieckiego. Materiał i metody. Badaniami objęto 541 dzieci: 277 chłopców i 264 dziewcząt z 21 szkół. Szkoły zostały dobrane losowo z 1000 szkół województwa mazowieckiego. U każdego dziecka przeprowadzono badanie auksologiczne obejmujące pomiary masy ciała, wysokości, oraz wyliczono wskaźnik. W ocenie stopnia odżywienia uwzględniono również podział według SDS dla. Wyniki 1.Częstość stopnia nadwagi i otyłości wg, a) dla wieku kalendarzowego: w całej grupie: nadwaga 11,8; otyłość 4,2, b) dla wieku wzrostowego: w całej grupie: nadwaga 8,9; otyłość 3,3, 2. Częstość stopnia nadwagi i otyłości wg SDS dla, a) dla wieku kalendarzowego: w całej grupie: nadwaga 12; otyłość 7, b) dla wieku wzrostowego: w całej grupie: nadwaga 10,2; otyłość 5,2, 3. Częstość niedowagi i normowagi wg, a) dla wieku kalendarzowego: dla całej grupy: niedowaga 5,4; normowaga 78,6, b) dla wieku wzrostowego: dla całej grupy: niedowaga 5,0; normowaga 82,8, 4. Częstość niedowagi i normowagi wg SDS dla, a) dla wieku kalendarzowego: dla całej grupy: niedowaga 6,2; normowaga 74,8, b) dla wieku wzrostowego: dla całej grupy: niedowaga 7,2; normowaga 77,4. Powyższe wyniki przedstawiają różnice wynikające z różnej klasyfikacji stanu odżywienia. Endokrynol. Ped., 6/2007;4(21):43-49 The aim of our study was to assess the prevalence of overweight, obesity, underweight and normalweight in prepubertal (7-9 years old) Mazovian province children. Material and methods: The study comprised 541 children: 264 girls and 277 boys from 21 schools. In each children anthropometric parameter: weight, height were measured, was calculated. Results: Prevalence of: 1. overweight and obesity children selected by. a) for calendar age of complete group: overweight 11,8; obesity 4,2, b) for height age of complete group: overweight 8,9 ; obesity 3,3, 2. overweight and obesity children selected by SDS for, a) for calendar age of complete 43

2 Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 6/2007;4(21):43-49 Praca jest częścią badania przeprowadzonego jednoczasowo w ośmiu losowo wybranych okręgach Polski, finansowanego w ramach projektu badawczego Epidemiologia otyłości prostej u dzieci szkolnych koordynowanego przez Śląską Akademię Medyczną. W pierwszym etapie badań uzyskano zgody dyrektorów szkół na przeprowadzenie badań, oraz liczby dzieci uczęszczających do klas pierwszych i drugich. Liczbę uczniów podzielono na klastry. Do każdego klastra należało średnio 41 dzieci. Klastry zostały ponumerowane i zgodnie z generatorem liczb losowych przeprowadzono ich randomizację wylosowując 21 klastrów- proporcjonalnie do liczby uczniów w województwie mazowieckim. W następnym etapie ze szkół, z których pochodziły wylosowane klastry otrzymano imienne listy uczniów celem uporządkowania ich według płci i wieku. W każdym klastrze znajdowało się 50 chłopców i 50 dziewczynek. Jeżeli liczgroup: overweight 12; obesity 7, b) for height age of complete group: overweight 10,2 ; obesity 5,2, 3. underweight and normalweight children selected by, a) for calendar age of complete group: underweight 5,4 ; normalweight 78,2, b) for height age of complete group: underweight 5,0; normalweight 82,8, 4. underweight and normalweight children selected by SDS for, a) for calendar age of complete group: underweight 6,2; normalweight 74,8, b) for height age of complete group: underweight 7,2; normalweight 77,4, Our results show differences for various classification of the nutritional status. Pediatr. Endocrinol., 6/2007;4(21):43-49 Wprowadzenie arastająca częstość występowania otyłości i nadwagi u dzieci stanowi coraz większy problem zdrowotny. Częstość otyłości i nadwagi u dzieci i młodzieży rośnie w podobnym tempie jak u osób dorosłych [1,2]. Uważa się, że znaczna część otyłych dzieci pozostanie otyłymi w wieku dorosłym. Podobnie jak u otyłych dorosłych, również u dzieci otyłość jest główną przyczyną rozwoju insulinooporności a tym samym częstszego rozwoju cukrzycy typu 2, dyslipidemii, nadciśnienia tętniczego, prowadzących do rozwoju zespołu polimetabolicznego [3,4,5]. Dynamiczne narastanie częstości otyłości sprawiły, że określa się ją mianem epidemii [2]. Według raportu International Obesity Task Force (IOTF) z 2004 roku 155 milionów dzieci na świecie w wieku szkolnym wykazuje nadwagę lub otyłość. Wśród nich milionów to otyłe dzieci i młodzież w wieku 5-17 lat oraz 22 miliony otyłych dzieci w wieku poniżej 5 lat [6]. Według danych uzyskanych z dotychczasowych badań wieloośrodkowych przeprowadzonych w latach koordynowanych przez Śląską Akademię Medyczną, w grupie polskich dzieci w wieku 7-9 lat, nadwaga występuje u 15,4 dzieci w Polsce: u 15,8 chłopców, i u 15 dziewcząt, otyłość u 3,6 dzieci: odpowiednio u 3,6 chłopców i u 3,7 dziewcząt [7]. Głównym celem pracy była ocena stopnia nadwagi i otyłości dzieci w wieku 7-9 lat z województwa Mazowieckiego, przeanalizowano również częstość występowania niedowagi i normowagi badanej populacji. iedożywienie najczęściej jest procesem długotrwałym o powolnym pogłębiającym się stopniu niedoboru masy ciała. ajbardziej zaawansowane niedożywienie występują u przewlekle głodującej ludności krajów afrykańskich. W Polsce przyczyny niedożywienia związane są głównie z chorobami przewlekłymi [8]. W ocenie stanu odżywienia dzieci najpopularniejszym wskaźnikiem jest wskaźnik masy ciała. a siatkach centylowych określa się pozycję i na przestrzeni czasu można obserwować dynamikę zmian stanu odżywienia. Za nadwagę przyjmuje się pomiędzy centylem, za otyłość powyżej 97 c za niedożywienie poniżej 3 c, a wartości 3-10 c na siatkach dla to niedobór masy ciała wymagający obserwacji. Według wartości znormalizowanych dla wieku i płci: SDS dla, za niedowagę można określić wartości poniżej -1 SDS, nadwagę pomiędzy +1 do +2 SDS, otyłość powyżej 2 SDS [14]. W populacji dziecięcej dzieci z nadwagą, otyłością jak i z niedoborem masy ciała nie tylko masą ciała ale również wysokością różnią się od swoich rówieśników i dlatego ocena wieku wzrostowego - a jest to wiek dla którego 50. centyl normy wysokości ciała odpowiada aktualnej wysokości badanego dziecka, są wartościowymi badaniami dokładniej określającymi stan odżywienia. Wartości znormalizowane dla (SDS), coraz powszechniej stosowane w ocenie stanu odżywienia dzieci głównie w ocenie nadwagi i otyłości ze względu na większą dokładność niż ocena pozycji, stanowią ważne kryterium oceny stanu odżywienia dziecka. Cel pracy. Ocena częstości występowania nadwagi i otyłości oraz niedowagi u dzieci w wieku 7-9 lat z województwa mazowieckiego Materiał i metody 44

3 Pyrżak B. i inni Częstość występowania nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 7-9 lat województwa mazowieckiego ba uczniów w pierwszych i drugich klasach w danej szkole była mniejsza od 50, to stanowili oni 1 klaster, jeżeli wynosiła klastry, klastry, itd. Wśród rodziców losowo wybranych dzieci przeprowadzono ankietę dotyczącą statusu ekonomicznego rodziny, wykształcenia rodziców, otyłości w rodzinie, modelu odżywiania się dzieci i nawyków żywieniowych oraz aktywności fizycznej dziecka. Do ankiety dołączona była informacja dotycząca celu prowadzenia badań oraz prośba o wyrażenie pisemnej zgody na dokonanie pomiarów masy ciała, wysokości, obwodu talii i bioder. Ankiety zbierane były w dniu badania dzieci. Z badań wykluczono dzieci z chorobami wpływającymi na otyłość, oraz dzieci, których rodzice nie wyrazili zgodę na przeprowadzenie badań. Do badań zakwalifikowano 780 dzieci. Badaniami objęto 541 dzieci w wieku 7-9 lat, 239 dzieci z powodu braku zgody lub z przyczyn losowych nie przystąpiło do badań. Badaną grupę stanowiło 264 dziewczynek (48,8), i 277 chłopców (51,2). Pomiary auksologiczne wykonano za pomocą standaryzowanego przyrządu pomiarowego wagi elektronicznej ze wzrostomierzem. Pomiary obejmowały masę i wysokość ciała, wyliczono = masa ciała w kg/wzrost w m 2. dla dziewcząt i chłopców wynosiło odpowiednio 16,56 ± 2,59 i 1 7,05 ± 2,62. Za nadwagę przyjęto wartości powyżej 90 centyla, za otyłość wartość powyżej 97c dla wieku i płci, za normowagę wartości pomiędzy centylem, niedowagę poniżej 10 centyla dla wieku metrykalnego i wzrostowego oraz dla płci. Uwzględniono również kryteria stanu odżywienia w zależności od SDS dla. Za niedowagę przyjęto wartości SDS < - 1SDS, normowagę -1 SDS i < + 1SDS, nadwagę + 1SDS i < +2 SDS, otyłość +2 SDS dla. Analizowano 3 grupy dzieci dla wieku kalendarzowego : 7, 8 i 9-latków oraz 4 grupy dla wieku wzrostowego:7, 8, 9 i 10-latków. Wartości, dla wieku kalendarzowego i wzrostowego według których kwalifikowano dzieci do poszczególnych kategorii stanu odżywienia określane były wg siatek centylowych. Graniczne wartości SDS dla wyznaczono z siatek centylowych dla wieku kalendarzowego i wzrostowego, przy pomocy programu komputerowego opracowanego dla potrzeb Kliniki Endokrynologii. Analizę statystyczną przeprowadzono przy pomocy programu komputerowego Statgraphics 4 plus oraz Statistica 6,0. Wyniki Tabela I. ± SD w badanej grupie wg kategorii wiekowej i płci Table I. ± SD in studied groups selected by age and se W tabeli 1 przedstawiono średnie wartości badanej grupy dla płci i wieku kalendarzowego. Prześledzono ocenę stanu odżywienia wg dla wieku kalendarzowego W tabeli 2 przedstawiono dzieci z nadwagą ( 90 i < 97 centyla), w tabeli 3 dzieci z otyłością ( 97 centyla). Częstość występowania stopnia niedowagi wg dla wieku kalendarzowego przedstawia się następująco: a) Dla całej grupy: niedowaga 5,4; w grupie dziewcząt niedowaga 2,8; w grupie chłopców niedowaga 2,6; b) iedowaga w grupie 7-latków: cała grupa 2,6: dziewczęta 1,5; chłopcy 1,1 w grupie 8-latków: cała grupa 1,7: dziewczęta 1,1; chłopcy 0,6 w grupie 9-latków: cała grupa 1,1: dziewczęta 0,2; chłopcy 0,9 7 latkowie 8 latkowie 9 latkowie 9 y.o children The studied children umber średnie ±SD ±SD średnie ±SD ±SD średnie ±SD ±SD ,11±2,16 27, ,90±2,28 14, ,34±2,01 13, ,20±2,77 43, ,83±2,63 20, ,54±2,86 22, ,90±2,65 29, ,83±2,74 13, ,95±2,58 15, ,73±2, ,51±2,55 48, ,94±2,48 51,21 45

4 Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 6/2007;4(21):43-49 Tabela II. Dzieci z nadwagą 90 i < 97 centyla Table II. Children with overweight 90 and < 97 centile 7 y.o children 8 y.o children 9 y.o. children Grupa 90 i < 97.c Group 90 and < 97.c umber Tabela III. Dzieci z otyłością 97 centyla Table III. Children with obesity 97 centile 9 y.o children Grupa 97.c Group 97.c umber 17 19,31 3, ,81 1, ,96 1, ,57 6, ,68 2, ,49 3, ,35 2, ,50 1, ,20 1, ,41 11, ,66 5, ,22 6, ,62 0, ,37 0, , ,24 2, ,00 0, ,04 2, ,63 0, ,95 0, ,30 0, ,5 4, ,77 1, ,45 2,78 Przeprowadzono ocenę stanu odżywienia wg dla wieku wzrostowego częstość występowania stopnia nadwagi, otyłości niedowagi i wg dla wieku wzrostowego przedstawiają się następująco: W całej grupie: nadwaga 8,9; otyłość 3,3, w grupie dziewcząt: nadwaga 4,4; otyłość 1,7, w grupie chłopców: nadwaga 4,4 ; otyłość 1,7. Dla całej grupy: niedowaga 5,0 w grupie dziewcząt: niedowaga 3,0 ; w grupie chłopców: niedowaga 2,0 ; b) iedowaga w grupie 7-latków: cała grupa 1,7: dziewczęta 0,9; chłopcy 0,8 w grupie 8-latków: cała grupa 1,8: dziewczęta 0,9; chłopcy 0,9 w grupie 9-latków: cała grupa 0,7: dziewczęta 0,6; chłopcy 0,2 w grupie 10-latków: cała grupa 0,7: dziewczęta 0,6; chłopcy 0,2 Prześledzono ocenę stanu odżywienia wg SDS dla wieku kalendarzowego W tabeli 4 przedstawiono dzieci z nadwagą ( +1 SDS i <+2SDS ) wg SDS dla, w tabeli 5 dzieci z otyłością ( +2 SDS) wg SDS dla Częstość występowania stopnia nadwagi i otyłości wg SDS dla dla wieku kalendarzowego wynosi: w całej grupie: nadwaga 12; otyłość 7, w grupie dziewcząt: nadwaga 5,4; otyłość 3,0, w grupie chłopców: nadwaga 6,7; otyłość 4,1. Częstość występowania stopnia niedowagi wg SDS dla dla wieku kalendarzowego przedstawiają się następująco: 46

5 Pyrżak B. i inni Częstość występowania nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 7-9 lat województwa mazowieckiego Tabela IV. Dzieci z nadwagą +1 SDS i <+2SDS dla Table IV. Children with overweight +1 SDS and <+2SDS for 9 y.o. children Grupa +1 SDS i <+2SDS Group +1 SDS and <+2SDS umber Tabela V. Dzieci z otyłością +2 SDS dla Table V. Children with obesity +2 SDS for 9 y.o. children Grupa +2 SDS Group +2 SDS umber 16 2,96 5 0, , , , , ,59 7 1,29 7 1, , , ,4 5 0,93 8 1, ,14 6 1, ,04 8 1,48 5 0,93 3 0, , ,08 a) Dla całej grupy: niedowaga 6,2 ; w grupie dziewcząt: niedowaga 3,3, w grupie chłopców: niedowaga 2,8; b) iedowaga w grupie 7-latków: cała grupa 3,3 : dziewczęta 1,7 ; chłopcy 1,7 w grupie 8-latków: cała grupa 1,5 : dziewczęta 1,5; chłopcy nie było w grupie 9-latków: cała grupa 1,3: dziewczęta 1,2 ; chłopcy 0,1 astępnie przeprowadzono ocenę stanu odżywienia wg SDS dla wieku wzrostowego W całej grupie: nadwaga 10,2 ; otyłość 5,2, w grupie dziewcząt: nadwaga 4,8; otyłość 2,6, w grupie chłopców: nadwaga 5,4; otyłość 2,6. a) Dla całej grupy: niedowaga 7,2; w grupie dziewcząt: niedowaga 4,2 ; w grupie chłopców: niedowaga 3,0 ; b) iedowaga w grupie 7-latków: cała grupa 3,9: dziewczęta 1,9; chłopcy 2 w grupie 8-latków: cała grupa 1,3: dziewczęta 0,9; chłopcy 0,4 w grupie 9-latków: cała grupa 0,74: dziewczęta 0,37; chłopcy 0,37 w grupie 10-latków: cała grupa 1,3: dziewczęta 1,1; chłopcy 0,2 Dyskusja Głównym celem badania była ocena częstości występowania nadwagi i otyłości u dzieci w okresie przedpokwitaniowym w województwie mazowieckim. Przeprowadzono również analizę częstości występowania niedowagi w badanej populacji. Otyłość występuje znacznie częściej w zurbanizowanych społeczeństwach o wysokiej stopie życiowej, co związane jest z jednej strony z nadmierną podażą i ogólną dostępnością żywności, z drugiej 47

6 Praca oryginalna strony z siedzącym trybem życia i brakiem znaczącego wysiłku fizycznego. W populacji amerykańskiej w badaniach z 2004 roku, otyłość występuje u około 15 dzieci i młodzieży [1]. W krajach Europy Zachodniej, według raportu Obesity Consensus Working Group z 2002 roku według metody oceny stopnia nadwagi i otyłości Cole a, otyłość wśród 15-latków u chłopców i u dziewcząt wynosi odpowiednio w Austrii 5,1 i 4,4, w Belgii 5,2 i 5,8, Danii 3,2 i 6,5, Francji 2,7 i 4,0 iemczech 5,4, 5,1 [9]. W krajach postkomunistycznych u 15-latków otyłość obecnie rozpoznaje się odpowiednio u chłopców i dziewcząt: w Republice Czeskiej 1,9 i 3,5, w Słowacji 4,4 i 1,1 na Litwie 0,85 i 2,1 [9]. W jednym z największych dotychczasowych badań populacji dziecięcej, przeprowadzonym w latach przez Instytut Matki i Dziecka, obejmującym 2 milionową populację dzieci w wieku 7-15 lat, otyłość rozpoznano u 1,8-3,5, chłopców i u 1,5 do 4,1 dziewcząt. adwaga występowała u 4,3 do 5,1 chłopców i 4,3 do 6,4 dziewcząt. W badaniach tych do oceny nadwagi i otyłości nie zastosowano, lecz stosunek proporcji masy ciała do wysokości [10].W latach kolejne badanie przeprowadzone przez Instytut Matki i Dziecka obejmowało populację 4259 dzieci w wieku szkolnym. Dzieci podzielono na populacje dzieci z ośrodków wielkomiejskich i wiejskich. Za nadwagę uznano wartość powyżej 90 centyla, otyłość powyżej 97 centyla. adwagę stwierdzono u 8,2 chłopców z ośrodków wielkomiejskich, u 7,6 z ośrodków wiejskich, i odpowiednio u dziewcząt 10,5 z ośrodków wielkomiejskich i u 10,6 z ośrodków wiejskich. Otyłość stwierdzono u 7,3 chłopców z ośrodków wielkomiejskich i u 6,7 z ośrodków wiejskich. Odpowiednio u dziewcząt u 10,9 z ośrodków wielkomiejskich i u 11,2 z ośrodków wiejskich. W badaniach tych wykazano większą częstość występowania otyłości u dziewcząt niż u chłopców [11]. W latach przeprowadzono równolegle w 8 okręgach w Polsce, badania częstości występowania otyłości i nadwagi dzieci w wieku przedpokwitaniowym 7-9 lat. Populacja dziecięca obejmowała grupę 2957 dzieci w tym 1481 dziewczynek i 1476 chłopców. W celu ujednolicenia metod oceny stanu odżywienia, użyto wskaźnika masy ciała, za punkt odcięcia dla otyłości przyjęto 97 centyl na siatkach centylowych Instytutu Matki i Dziecka, dla nadwagi wartość pomiędzy 90 a 97 centylem w zależności od wieku i płci. W całej grupie stwierdzono otyłość u 1,9 dziewcząt w wieku 7 lat, 3 w wieku 8 lat i 3,2 w wieku 9 lat. adwaga występowała odpowiednio u 11,3, 12,45, i 9,9 [12, 13]. W odniesieniu do wyników badań ogólnopolskich w naszym badaniu stwierdzono w całej grupie: otyłość 4,2; nadwagę 11,8; niedowagę 5,4. W całej grupie badanej zaobserwowano częstsze występowanie otyłości i nadwagi u chłopców w porównaniu z dziewczętami. W naszej analizie uwzględniliśmy ocenę i SDS dla wieku wzrostowego. Dzieci z otyłością z reguły prześcigają swoich rówieśników wysokością i dlatego cześć wysokich dzieci z nadwagą lub otyłością została zakwalifikowana do starszej grupy wiekowej 10-latków, z kolei dzieci mające wiek wzrostowy poniżej 7 roku życia z badania zostały wykluczone. W pracy stwierdzono, że częstość występowania otyłości dla wieku wzrostowego jest mniejsza niż oceniana dla wieku kalendarzowego. Dla całej grupy wynosi: otyłość 3,33; nadwaga 8,87, Analiza ta wykazuje różnice w zależności od stosowanych metod. Podobnie jak w ww analizie niewielkie, ale widoczne są różnice w zależności od oceny stanu odżywienia biorąc pod uwagę kryterium wartości SDS dla Dla wieku wzrostowego w porównaniu z wiekiem kalendarzowym częstość nadwagi i otyłości jest mniejsza. W badanej pracy dzieci prawidłowo odżywione stanowią ok. 78,6 całej grupy dzieci. Dzieci z niedowagą stanowią 5,4, co jest porównywalne z badaniami populacji dzieci polskich [11]. Z uwagi na zbyt małe liczebności w grupach wiekowych nie można wyciągnąć wniosków co do narastania nadwagi lub otyłości wraz z wiekiem. Wnioski Endokrynol. Ped., 6/2007;4(21): Częstość występowania otyłości i nadwagi u dzieci w wieku przedpokwitaniowym województwa mazowieckiego jest porównywalna z częstościami występującymi w całym kraju. 2. Wiek wzrostowy wydaje się być istotnym elementem oceny otyłości i nadwagi populacji dziecięcej 48

7 Pyrżak B. i inni Częstość występowania nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 7-9 lat województwa mazowieckiego PIŚMIEICTWO/REFERECES [1] Mason JE, Skerrett PJ, GreenlandPh, Vanitallie ThB.:The escalating pandemics of obesity and sedentary lifestyle. Arch. Intern. Med.2004;164: [2] Strauss RS, Pollack HA.:Epidemic increase in childhood overveight. JAMA.2002;286: [3] Must A, Jacques PF,Dallal GE, Bajema CJ, Dietz WH.: Long term morbidity ant mortality of overweight adolescens: a followup of the Harvard Growth Study of to Engl. J. Med.1992;327: [4] Berensol GS, Srinivasan SR, Bao W, ewman WP III, Tracy RE, Wattigney WA.:Association between multiple cardiovascular risk factors and atherosclerosis in children and young adults.. Eng. J. Med. 1998;338: [5] Weiss R, Dziura J, Burgert T, Tamborlane W, Taksali S, Yeckel C, Allen K, Lopez M, Savoye M, Morrison J, Shervin R, Caprio S. Obesity and the metabolic syndrome in children and adolescens.. Engl. J. Med. 2004;350: [6] International Obesity Task Force. Childhood Report. IASO ewsletter. 2004;6: [7] Małecka-Tendera E, Klimek K, Matusik P, Olszanecka-Glinianowicz M i wsp : Obesity and overweight prevalence in Polish 7-to 9-year-old children. Obesity Research.2005;13: [8] Krawczyński M. Zaburzenia rozwoju i niedożywienie- problem interdyscyplinarny. Klinika Pediatryczna. 2005;13: [9] Speiser P, Rudolf MCJ, Anhalt H i wsp: Consensus statement: Childhood obesity. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2005;90: [10] Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B.: Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tym zaburzeniem. Ped. Pol.1997;72: [11] Palczewska I, iedźwiecka Z. Siatki centylowe oceny rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży. Instytut Matki i Dziecka. Warszawa 1999 rok. [12] Małecka-Tendera E, Klimek K i wsp. Epidemiologia otyłości prostej u dzieci polskich w wieku 7-9 lat. Medycyna Metaboliczna 2002;6:3. [13] Olszanecka-Glinianowicz M, Małecka Tendera E, Matusik P, Żak-Gołąb A: Otyłość, nadwaga i niedobór masy ciała u dzieci śląskich w wieku 7-9 lat. Endokrynol. Ped. 2004;3:37-43 [14] Palczewska I. w Otyłość jak leczy i wspierać dzieci i młodzież pod redakcją Oblacińska A, Woynarowska B. Warszawa Instytut Matki i Dziecka