Zarządzanie ryzykiem Wykład 1
Czym jest ryzyko? Według Słownika języka polskiego: a) możliwość, że coś się nie uda; też: przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny, b) odważenie się na takie niebezpieczeństwo, c) prawdopodobieństwo powstania szkody obciążające osobę poszkodowaną niezależnie od jej winy, jeśli umowa lub przepis prawny nie zobowiązały innej osoby do wyrównania szkody http://sjp.pwn.pl/szukaj/ryzyko
Podstawowe koncepcje ryzyka Ryzyko Koncepcja negatywna (np. w ubezpieczeniach, w zarządzaniu finansami) Koncepcja neutralna (np. w zarządzaniu projektami) Ryzyko jako zagrożenie, Pojawia się możliwość szkody, Ryzyko jako zagrożenie i jako szansa Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
Postępowanie wobec ryzyka w zarządzaniu unikanie ryzyka polega na zaniechaniu tej części działalności organizacji, czy też korzystania z tych zasobów, które bezpośrednio generują ryzyko, kontrolowanie ryzyka- polega na podjęciu działań zmierzających do redukcji potencjalnych skutków ryzyka lub zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia ryzyka (tzw. prewencja), przeniesienie/przekazanie (transferu) ryzyka - polega na przeniesieniu całości lub części ryzyka na inny podmiot, np. partnera biznesowego (umowny transfer ryzyka, outsourcing, ubezpieczenie*), zatrzymanie ryzyka - polega na akceptowaniu ryzyka bądź jego części. http://www.polrisk.pl
Postawy wobec ryzyka w ujęciu finansowym awersja do ryzyka (risk aversion) obojętność względem ryzyka (risk neutrality) skłonność do ryzyka (risk seeking) Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
Standardy ryzyka... wybrane 1988 Komitet Bazylejski - metodologia pomiaru ryzyka kredytowego, kolejne podobne: 1997 (CreditMetrics ryzyko kredytowe w bankach) i 1999 (CorporateMetrics ryzyko rynkowe w przedsiębiorstwach) MSSF 7 obowiązek ujawniania przez przedsiębiorstwo ryzyka związanego z instrumentami finansowymi ISO 31000:2009 Risk management -- Principles and guidelines Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
Organizacje zajmujące się zarządzaniem ryzykiem PRMIA Proffesional Risk Managers International Organisation, GARP Global Association of Risk Proffesional, SRA Society for Risk Analysis FERMA Federation of Enterprise Risk Management Associations W Polsce: POLRISK Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
RYZYKO W DZIAŁALNOŚCI BIZNESOWEJ
Ryzyko w biznesie Ryzyko przedsiębiorstwa (i innych podmiotów) Ryzyko projektu Ryzyko finansowe Inne...
ZARZĄDZANIE RYZYKIEM W PRZEDSIĘBIORSTWIE
Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie dotyczy organizacji niebędących instytucjami finansowymi, polega na podejmowaniu decyzji i realizacji działań prowadzących do osiągnięcia przez przedsiębiorstwo akceptowalnego poziomu ryzyka podstawowe rodzaje ryzyka w przedsiębiorstwie: ryzyko rynkowe ryzyko kredytowe ryzyko operacyjne ryzyko biznesu ryzyko modelu Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
Źródła informacji o ryzyku: Z bilansu: spadek wartości aktywów płynnych (np. gotówki) procentowy wzrost należności (także zapasów lub zobowiązań) znacznie przekraczający wzrost sprzedaży Z rachunku zysków i strat: procentowy wzrost kosztów (produkcji, operacyjnych i związanych z obsługą długu) wyższy niż wzrost sprzedaży, Z rachunku przepływów pieniężnych: przepływy operacyjne wyraźnie różne od zysku netto duży udział emisji instrumentów finansowych lub dywestycji w generowaniu dodatnich przepływów pieniężnych Z innych źródeł: uzależnienie od partnerów biznesowych (np. jeden odbiorca lub dostawca) zmiana zarządu zmiana zasad rachunkowości Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
PROCES ZARZĄDZANIA RYZYKIEM
Proces zarządzania ryzykiem Identyfikacja ryzyka Pomiar ryzyka Sterowanie ryzykiem Monitorowanie i kontrola ryzyka Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
RODZAJE RYZYKA FINANSOWEGO
Podstawowe rodzaje ryzyka finansowego Ryzyko rynkowe (market risk), Ryzyko kredytowe (credit risk), Ryzyko operacyjne (operational risk), Ryzyko płynności (liquidity risk), Ryzyko prawne (legal risk), Ryzyko biznesu (business risk), Ryzyko wydarzeń (event risk), Ryzyko modelu (model risk). Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
Ryzyko rynku (market risk) Wynika ze zmiany na rynkach finansowych i innych (np. towarowych, które są związane z finansowymi) Rodzaje: Ryzyko walutowe / ryzyko kursu walutowego (exchange rate risk)- dot. zmian kursu walutowego, Ryzyko stopy procentowej (interest rate risk) dot. zmian stóp procentowych i dotyczy instrumentów finansowych, Ryzyko cen akcji (stock price risk) wynika ze zmian cen instrumentów finansowych, Ryzyko zmian cen towarów (commodity price risk) dotyczy zmian cen na rynkach towarowych, Ryzyko cen nieruchomości (real estate price risk, property price risk) 17
Ryzyko kredytowe (credit risk) Zagrożenie niedotrzymania przez drugą stronę warunków kontraktu, Rodzaje ryzyka kredytowego: ryzyko niedotrzymania warunków (default risk) możliwość niedokonania płatności wynikających z warunków kontraktu (koncepcja negatywna), ryzyko wiarygodności kredytowej (creditworthiness risk) możliwość zmiany wiarygodności kredytowej drugiej strony (koncepcja neutralna) Rodzaje ryzyka kredytowego wg charakteru drugiej strony kontraktu: ryzyko kredytobiorcy/emitenta (borrower/issuer risk) w przypadku kredytu lub obligacji, ryzyko kontrpartnera (counterparty risk) w przypadku gdy kontrakt nie jest instrumentem dłużnym (np. przy opcji) 18
Ryzyko operacyjne (operational risk) Ryzyko straty wynikające z nieprawidłowo działających procesów wewnętrznych, ludzi i systemów oraz ze zdarzeń zewnętrznych Obszary występowania ryzyka operacyjnego: oszustwa (wewnętrzne i zewnętrzne), bezpieczeństwo pracy i relacje z pracownikami, klienci, produkty i relacje biznesowe, zniszczenie fizycznych aktywów, wady systemów, zarządzanie procesami biznesowymi. 19
Ryzyko płynności (liquidity risk) Ryzyko, że pojawi się niespodziewany spadek płynności podmiotu gospodarczego Rodzaje ryzyka płynności: związane ze zdolnością do zamiany aktywów na gotówkę w określonym czasie i po określonej cenie, związane z wypłacalnością, czyli zdolnością do regulowania zobowiązań bieżących 20
Ryzyko prawne (legal risk) Wynika z możliwości uchwalenia aktów prawnych mających wpływ na sytuację danego podmiotu (czasami zaliczane do ryzyka operacyjnego) 21
Ryzyko biznesu (business risk) Wynika ze zmieniającej się sytuacji ekonomicznej 22
Ryzyko wydarzeń (event risk) Wynika z możliwości wystąpienia specyficznych wydarzeń, które mają wpływ na sytuację podmiotu gospodarczego (np. katastrofy) 23
Ryzyko modelu (model risk) Ryzyko wynikające z błędów w modelu teoretycznym stosowanym w świecie rzeczywistym np. opieranie decyzji na danych ze sprawozdań, które nie odzwierciedlają rzeczywistości 24
POMIAR RYZYKA
Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie nadrzędna zasada: kryterium wartości (wykorzystanie potencjału przy akceptowalnym poziomie wartości upside potential) w zarządzaniu ryzykiem w przedsiębiorstwie wykorzystywane są instrumenty pochodne 26
The Upside-Potential Ratio według F.A. Sortino Miara zwrotu z inwestycji w aktywa w relacji do minimalnego akceptowalnego zwrotu Miara ta pozwala firmom i osobom indywidualnym na wybieranie inwestycji, które mają relatywnie dobrą (upside) efektywność na jednostkę ryzyka (downside) Wzór: Gdzie: Rr zwroty ustawione narastająco Pr- prawdopodobieństwo zwrotu Rr Rmin zwrot pojawiający się r=min oznacza minimalny akceptowalny zwrot 27
Pomiar ryzyka w przedsiębiorstwie - VaR podstawa: wartość zagrożona (Value at Risk VaR) wartość zagrożona strata wartości taka, że prawdopodobieństwo jej osiągnięcia lub przekroczenia w danym okresie jest równe zadanemu poziomowi tolerancji opiera się na wartości rynkowej określa bieżącą wartość Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
Pomiar ryzyka w przedsiębiorstwie EaR i CFaR pomiar wartości zagrożonej można opierać na dokumentach finansowych: na rachunku zysków i strat - zysk zagrożony -Earnings at Risk, EAR na rachunku przepływów pieniężnych przepływ pieniężny zagrożony Cash Flow at Risk, CFaR opierają się na wartości planowanej a nie bieżącej przykład: EVAaR EVA at Risk zagrożona ekonomiczna wartość dodana (EVA następny semestr) Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
Szacowanie EaR EaR (CorporateMetrics) górna wielkość, o którą może być mniejszy zysk netto przedsiębiorstwa w porównaniu z planowaną wielkością w danym okresie (prawdopodobieństwo, że zrealizowany zysk netto będzie niższy od planowanego zysku netto o więcej niż EaR jest równe zadanemu poziomowi tolerancji) P (E E 0 -EaR)=α gdzie: E- zysk netto w danym okresie (zmienna losowa) E 0 -planowany zysk netto w danym okresie, EaR-zysk zagrożony α- założony poziom tolerancji Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
Szacowanie CFaR CFaR górna wielkość, o którą może być mniejszy przepływ pieniężny w porównaniu z planowaną wielkością w danym okresie (prawdopodobieństwo, że przepływ pieniężny będzie niższy od planowanego o więcej niż CFaR jest równe zadanemu poziomowi tolerancji) P (CF CF 0 -CFaR)=α gdzie: CF- przepływ pieniężny w danym okresie (zmienna losowa) CF 0 -planowany przepływ pieniężny w danym okresie, CFaR- przepływ pieniężny zagrożony α- założony poziom tolerancji Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
Procedura wyznaczania CFaR 1. Dekompozycja składników przepływu pieniężnego (operacyjne, inwestycyjne, finansowe) 2. Wyodrębnienie składników przepływu pieniężnego istotnie narażonych na ryzyko, 3. Identyfikacja czynników ryzyka dla składników narażonych na ryzyko 4. Konstrukcja modeli zależności od czynników ryzyka (np. rozkład czynnika) 5. Symulacja wartości czynników ryzyka 6. Symulacja wartości składników przepływu pieniężnego, 7. Wyznaczanie kwantyli rozkładów przepływu pieniężnego 8. Porównanie wartości CFaR do wartości akceptowalnej Źródło: Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem...
MIARY RYZYKA 33
Jak mierzyć ryzyko? Miary ryzyka informują o poziomie ryzyka Miary stosunku decydenta do ryzyka subiektywne dotyczą poziomu ryzyka przyjmowanego przez decydenta 34
Miary ryzyka Zmienna ryzyka risk variable odzwierciedla występujące ryzyko (w finansach najczęściej: cena lub stopa zwrotu), Czynniki ryzyka risk factors zmienne mające wpływ na zmianę ryzyka: Gdzie: Rn miara ryzyka X- czynnik ryzyka 35
Miary ryzyka zależnie od koncepcji Koncepcja neutralna : ryzyka Cena (wartość) oznaczana przez P Stopa zwrotu oznaczana przez R Koncepcja negatywna: Strata oznaczana przez L Stopa zwrotu ze znakiem ujemnym także oznaczana przez L 36
Stopa zwrotu jako zmienna ryzyka Dotyczy ustalonego okresu (np. roczna stopa zwrotu), Rodzaje: Prosta stopa zwrotu (kapitalizacja okresowa): Efektywna stopa zwrotu (kapitalizacja roczna): Logarytmiczna stopa zwrotu (kapitalizacja ciągła) Gdzie: FV- wartość przyszła, PV- wartość bieżąca, N-długość okresu wyrażona w latach 37
Rozkład zmiennej losowej Zmienna losowa tu: zmienna ryzyka Rodzaje zmiennej losowej: Zmienna losowa skokowa (dyskretna) Zmienna losowa ciągła 38
Rozkład zmiennej losowej Możliwa stopa zwrotu Prawdopodobieństwo 20% 0,1 15% 0,2 10% 0,3 0% 0,2-20% 0,2 39
Dekompozycja miary ryzyka Dwie składowe: Zajście ryzyka Efekt ryzyka Przykład stopy straty (jako formy stopy zwrotu): Gdzie: L- strata Ll- zmienna zerojedynkowa (1 gdy zajście, 0 gdy nie rozkład geometryczny, dwupunktowy) DP prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia ryzykownego, LGD strata w przypadku zajścia zdarzenia ryzykownego. 40
Dekompozycja miary ryzyka Pewna strata (100 000 zł) zależy od zajścia określonego zdarzenia Prawdopodobieństwo zdarzenia wynosi 0,05 Wartości zmiennej losowej: Strata: 100 000 zł z prawdopodobieństwem 0,05 Strata: 0 zł z prawdopodobieństwem 0,95 41
Jednowymiarowe i wielowymiarowe ujęcie ryzyka Jednowymiarowe ujęcie ryzyka: Rozpatrywana jest jedna zmienna ryzyka Np. stopa zwrotu z akcji danej spółki Wielowymiarowe ujęcie ryzyka: Kilka zmiennych ryzyka Np. stopy zwrotu akcji 20 spółek wchodzących w WIG 42
Ryzyko zwykłe i ekstremalne Zdarzenia zwykłe Wywołują mniejsze straty Mają duże prawdopodobieństwo wystąpienia Zdarzenia ekstremalne Mają charakter katastrof, Maja bardzo małe prawdopodobieństwo wystąpienia Wywołują bardzo duże straty 43
Rodzaje zdarzeń ryzykownych Strata Niskie prawdopodobieństwo Wysokie prawdopodobieństwo Mała Duża LFLS (Low Frequency, Low Severity), zdarzenia niegroźne Ryzyko ekstremalne LFHS (Low Frequency, High Severity) Ryzyko zwykłe HFLS (High Frequency, Low Severity) HFHS (High Frequency, High Severity) zdarzenia przed skutkami których nie można się uchronić Poza zwykłym zarządzaniem ryzykiem znajdują się: LFLS i HFHS 44
Grupy miar ryzyka Miary bazujące na rozkładzie statystycznym zmiennej ryzyka Miary bazujące na zależności zmiennej ryzyka od czynników ryzyka (tzw. miary wrażliwości): Miary podane w postaci klas ryzyka (np. ryzyko niskie lub wysokie) 45
Miary bazujące na rozkładzie statystycznym Zmienna ma rozkład ciągły, Wykorzystywane są: Miary zmienności (volatility measures) Kwantyle rozkładu (quantiles) Wartości dystrybuanty rozkładu (distribution function) 46
Literatura Jajuga K. (2007), Zarządzanie ryzykiem, PWN, Warszawa, Lam J. (2003), Enterprise Risk Management, from incentives to control, Wiley, New York Moore G.M. (1975) Ryzyko w podejmowaniu decyzji, Warszawa, PWE, Słownik języka polskiego, http://sjp.pwn.pl/szukaj/ryzyko, Puszczewicz B., Wosik E.(2007), Zarządzanie cyklem projektu. Przewodnik metodyczny, Warszawa www.kiwpokl.org.pl/.../pl/.../pcm_przewodnik_metodyczny.pdf