MATERIAŁY DO WYKŁADÓW Z PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ 2006/2007

Marek Kowalczyk Instytut Psychologii UAM MATERIAŁY DO WYKŁADÓW Z PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ 2006/2007 TEORIE SCHEMATÓW POZNAWCZYCH PODSTAWOWE ZAŁOśENIA POTENCJAŁ EKSPLANACYJNY SCHEMAT POZNAWCZY jednostka wiedzy podmiotu odnosząca się do pewnego wycinka rzeczywistości semantyczna reprezentacja określonego rodzaju treści (Wojciszke, 1986, s. 16) 1 moduł systemu poznawczego, słuŝący do budowania percepcyjnych i pamięciowych reprezentacji pewnej klasy obiektów lub zdarzeń (zawiera) rdzeń + zmienne informację o typowych wartościach zmiennych (wartościach domyślnych) procedury dobierania wartości domyślnych przy załoŝeniu (stwierdzeniu) pewnych wartości zmiennych (Najder, 1997, s. 43) 2 1 Wojciszke, B. (1986). Teoria schematów społecznych. Wrocław: Ossolineum. 2 Najder, K. (1997). Schematy poznawcze. W: M. Materska i T. Tyszka (red.), Psychologia i poznanie (s. 38-60). Warszawa: Wyd. Nauk. PWN.

2 Początek kariery schematów w psychologii: Frederic Bartlett (1932): Remembering Ludzie zapamiętują nowy materiał odnosząc go do swoich struktur wiedzy schematów, przejawiając dąŝenie do zrozumienia. Kiedy materiał nie pasuje do schematów pojawiają się zniekształcenia. Teorie schematowe : Minsky (1975) - teoria ram Schank i Abelson (1977) - teoria skryptów Schank (1982) - teoria pamięci dynamicznej grupa LNR (Lindsay, Norman, Rumelhart) - teoria schematów róŝnice w terminologii i w rozwiązaniach szczegółowych, ale podobne zasadnicze idee: schematy mają zmienne; mogą być wzajemnie zagnieŝdŝone; reprezentują wiedzę na róŝnych poziomach abstrakcji; reprezentują wiedzę o świecie i doświadczenie, a nie abstrakcyjne definicje; są aktywnymi narzędziami rozpoznawania prace integrujące dorobek psychologii pamięci, sztucznej inteligencji i psycholingwistyki

3 SCHEMATY POZNAWCZE 3 dotyczą róŝnych dziedzin ludzkiego doświadczenia (schematy przedmiotów, ludzi, zdarzeń, cech, czynności) reprezentują wiedzę na róŝnych poziomach abstrakcji (np. schemat przyjęcia rodzinnego, imienin, imienin cioci Krysi) reprezentują mniejsze bądź większe jednostki w świecie podmiotu (wręczania kwiatów, składania Ŝyczeń, imienin) zawierają informację deskryptywną (co to jest, jakie to jest) afektywną (jakie jest moje emocjonalne ustosunkowanie do tego) proceduralną (co się robi w związku z tym czymś) (np.: co to są imieniny, czy lubię takie imprezy, jak się całuje solenizantkę) SCHEMATY POZNAWCZE tworzą HIERARCHIE na zasadzie: uogólnianie róŝnicowanie (schemat bardziej ogólny schemat mniej ogólny) pies jamnik jamnik szorstkowłosy składanie rozkładanie (schemat całości schemat części tej całości) jamnik jego głowa jego uszy 3 Materiał na s. 3-4 za: Wojciszke (1986).

4 AKTYWIZACJA (WZBUDZENIE) SCHEMATU brak schemat uśpiony, niewzbudzony, nieaktywny wstępna (preaktywacja, torowanie, priming) schemat przygotowany do interpretowania danych pełna (aktywizacja bieŝąca) schemat aktualnie wykorzystywany do interpretowania danych Wyznaczniki aktywizacji wstępnej: oczekiwania, cele, świeŝość, częstość uprzednich aktywizacji, aktywizacja informacji skojarzonej ze schematem Wyznaczniki aktywizacji bieŝącej: stopień typowości egzemplarza, percepcyjna wyrazistość egzemplarza, kontekstowe sygnały wywoławcze schematu

5 CZĘSTOŚĆ versus ŚWIEśOŚĆ (schemat wzbudzony ostatnio versus schemat wzbudzany często) aktywacja schematu wzbudzanego częściej wygasa wolniej niŝ aktywacja schematu wzbudzanego rzadziej zatem bezpośrednio po wzbudzeniu schemat świeŝo wzbudzony dominuje nad schematem wzbudzanym częściej z upływem czasu przewagę zyskuje schemat wzbudzany częściej DROGI AKTYWIZACJI SCHEMATU od góry wzbudzenie schematu całości aktywizuje schemat części łazienka wanna palec paznokieć od dołu wzbudzenie schematu części aktywizuje schemat całości wanna łazienka paznokieć palec z boku wzbudzenie schematu aktywizuje inny schemat przedpokój łazienka ręka noga

6 FUNKCJE SYSTEMU SCHEMATÓW konstruowanie reprezentacji percepcyjnych i pamięciowych umoŝliwianie sprawnej i szybkiej orientacji w otoczeniu sprawnej i szybkiej selekcji działań poprzez ograniczanie liczby hipotez percepcyjnych ograniczanie liczby opcji działania upraszczanie procesu oceniania umoŝliwianie wykorzystywania tylko części dostępnej informacji uzupełnianie luk w dostępnej informacji ujednoznacznianie informacji wieloznacznej organizowanie informacji kodowanej w pamięci rekonstruowanie całości na podstawie wydobytych fragmentów w odtworzeniach pamięciowych Norman i Shallice (1986) schematowa teoria mechanizmów automatycznej regulacji działania [zob. dalej]

7 EFEKTY ZWIĄZANE Z PRZETWARZANIEM GÓRA-DÓŁ identyfikacja wyrazów na podstawie krótkich początkowych fragmentów zjawisko przywracania fonemu efekty wyŝszości konfiguralnej, wyŝszości przedmiotu, wyŝszości słowa (Reichera-Wheelera), wyŝszości pseudosłowa, wyŝszości zdania Grosjean (1980) osoba badana ma odgadnąć wyraz na postawie początkowego fragmentu manipulacja długością tego fragmentu wypowiadanie całego wyrazu trwa ponad 400 msek osoba badana potrzebowała fragmentu o długości przeciętnie 333 ms, Ŝeby rozpoznać wyraz przedstawiany w izolacji kiedy wyraz pojawiał się w kontekście, wystarczyło średnio 199 ms, Ŝeby został rozpoznany Marlsen-Wilson i Tyler (1980) osoba badana miała wykrywać określony wyraz w słyszanym tekście, naciskając jak najszybciej przycisk, kiedy tylko ten wyraz się pojawi przeciętny czas reakcji 273 ms średnia długość wyrazu 370 ms na realizację reakcji potrzeba około 75 ms zatem do identyfikacji potrzebny jest początkowy fragment wyrazu o długości 200 ms

8 200 ms = dwa początkowe fonemy 4 angielski (odmiana amerykańska): 20 000 wyrazów pierwszy fonem zawęŝa liczbę moŝliwości do około tysiąca (mediana 1033 ) drugi - do około 90 (mediana 87) Wniosek: podejmując decyzję o słyszanym wyrazie, osoba badana kierowała się nie tylko zidentyfikowanymi fonemami, ale takŝe kontekstem słuchając wypowiedzi, nie czekamy (nie musimy czekać) do końca wyrazu, Ŝeby określić jego toŝsamość, ale odgadujemy ją wcześniej na podstawie kontekstu i początkowego fragmentu ZJAWISKO PRZYWRACANIA FONEMU Warren (1970) kiedy fonem zostaje wycięty z wyrazu i w jego miejscu eksponowany jest szum nadal słyszymy odpowiedni dźwięk mowy EFEKTY WYśSZOŚCI (ZDANIA, SŁOWA, PSEUDOSŁOWA, PRZEDMIOTU, KONFIGURALNEJ) łatwiej identyfikujemy element (część) w kontekście całości, do której naleŝy, niŝ wtedy, gdy pojawia się w izolacji 4 Fonem - najmniejsza jednostka systemu językowego, stanowiąca zespół tzw. cech dystynktywnych, czyli tych cech głoski, które pełnią funkcję róŝnicowania znaczeń wyrazów i form językowych.

9 EFEKT WYśSZOŚCI ZDANIA szybciej czytamy wyrazy w zdaniach niŝ w izolacji wyraz percepcyjnie zdegradowany jest identyfikowany łatwiej, gdy pojawia się w kontekście zdania, niŝ gdy pojawia się w izolacji EFEKT WYśSZOŚCI SŁOWA krótka maskowana ekspozycja: którą z dwóch liter widziałeś? krótka maskowana ekspozycja: którą z dwóch liter widziałeś? KORT - - - T czy - - - D? T T czy D? większa trafność rozpoznawania, gdy litera była eksponowana w kontekście wyrazu, niŝ wtedy, gdy była eksponowana w izolacji EFEKT WYśSZOŚCI PSEUDOSŁOWA krótka maskowana ekspozycja: którą z dwóch liter widziałeś? krótka maskowana ekspozycja: którą z dwóch liter widziałeś? BORT - - - T czy - - - D? T T czy D? większa trafność rozpoznawania, gdy litera była eksponowana w kontekście pseudosłowa, niŝ wtedy, gdy była eksponowana w izolacji

10 ROLA SCHEMATÓW W KODOWANIU PAMIĘCIOWYM Dooling i Lachman (1971) ludzie lepiej zapamiętywali niejednoznaczną historię, kiedy podsuwano im odpowiedni schemat interpretacyjny Chase i Simon (1973) bardziej zaawansowani szachiści lepiej pamiętali krótko pokazywaną sytuację szachową niŝ szachiści początkujący... ale nie było pomiędzy nimi róŝnic w zapamiętywaniu pozycji figur na szachownicy, gdy nie tworzyły one sensownej sytuacji Clark Hull (za: Bruner, 1978) dzieci piszące ortograficznie lepiej niŝ dzieci robiące błędy ortograficzne zapamiętywały krótko eksponowane łańcuchy liter (pseudosłowa) o strukturze probabilistycznej zbliŝonej do struktury wyrazów języka angielskiego... ale nie było pomiędzy nimi róŝnic w zapamiętywaniu przypadkowych łańcuchów liter INNE PODOBNE BADANIA dotyczyły zapamiętywania informacji przez ekspertów i nowicjuszy w takich dziedzinach, jak koszykówka, taniec, programowanie

11 KOSZTY KORZYSTANIA ZE SCHEMATÓW spowolnienie identyfikacji, gdy napływająca informacja jest niezgodna ze schematem błędy percepcyjne błędy pamięciowe (fałszywe alarmy, wkroczenia) błędy ( ześlizgi ) działania Bruner i Postman (1949) niespójne bodźce eksponowane tachiskoskopowo (karty do gry, w których kolor nie zgadzał się z kształtem figur) spowolnienie identyfikacji (konieczne dłuŝsze ekspozycje niŝ w wypadku kart normalnych) błędy związane z wtłaczaniem informacji w dostępne schematy (asymilacja do barwy, do kształtu) SCHEMATYZACJA (PROTOPTYPIZACJA, STEREOTYPIZACJA, SPROWADZANIE DO POSTACI KANONICZNEJ) im więcej czasu upływa od kodowania w pamięci do odtwarzania, tym bardziej odtwarzane zdarzenie (sytuacja, scena, obiekt itp.) upodabnia się do swojej typowej postaci GENERATYWNE I REPRODUKTYWNE PAMIĘTANIE INFORMACJI O RÓśNYM STOPNIU ZGODNOŚCI ZE SCHEMATEM im bardziej typowy element całości podpadającej pod schemat, tym gorsze pamiętanie reproduktywne tego elementu, a tym lepsze generatywne (czyli tym mniejsze szanse, Ŝe ten element zostanie naprawdę wydobyty z pamięci w odtwarzaniu lub rozpoznawaniu, a tym większe szanse, Ŝe zostanie wygenerowany ze schematu)

12 Graesser i in. (1979, 1980) historyjki będące niekompletnymi realizacjami skryptów (schematów zdarzeń) im bardziej typowy brakujący element skryptu, tym większe prawdopodobieństwo fałszywego alarmu/wkroczenia (fałszywy alarm - błędne rozpoznanie; wkroczenie - błędne odtworzenie) SCHEMATY CHRONICZNIE DOSTĘPNE schematy, którymi ludzie posługują się nawykowo w interpretowaniu rzeczywistości (a w szczególności zdarzeń społecznych i zachowań własnych oraz innych ludzi) cechują się wysoką dostępnością, wywierają silny wpływ na spostrzeganie i pamięć TREŚCI ODPOWIADAJĄCE SCHEMATOM CHRONICZNIE DOSTĘPNYM INTERFERENCJA W ZADANIU STROOPA (np. słowo odnóŝa u osób z arachnofobią; tłusty u osób cierpiących na anoreksję; trel u miłośników ptaków) WZBUDZENIE W EKSPERYMENCIE JAKIEGOŚ KONSTRUKTU (POJĘCIA, SCHEMATU) WYDŁUśENIE CZASU NAZYWANIA KOLORU SŁOWA OKREŚLAJĄCEGO TEN KONSTRUKT W ZADANIU STROOPA ZAŁOśENIA KONCEPCJI SCHEMATOWYCH POZWALAJĄ WYJAŚNIĆ: sprawność i szybkość orientacji i działania człowieka w złoŝonym otoczeniu szeroki zakres zjawisk dotyczących percepcji, pamięci, myślenia oraz regulacji działania systematyczne błędy w tych dziedzinach

EFEKTY POPRZEDZANIA (PRIMING) JAKO NARZĘDZIE TESTOWANIA HIPOTEZ DOTYCZĄCYCH REPREZENTACJI I PROCESÓW POZNAWCZYCH 13 PRIMING (POZYTYWNY): zjawisko ułatwienia w przetwarzaniu bodźca pod wpływem (zwykle wcześniejszego) przetwarzania innego bodźca priming moŝe przejawiać się: skróceniem czasu reakcji zmniejszeniem prawdopodobieństwa błędu zwiększeniem prawdopodobieństwa określonej interpretacji bodźca wieloznacznego Początek badań nad zjawiskiem: Meyer i Schvaneveltd (1971) ekspozycje par łańcuchów liter tworzących wyrazy albo nie osoba badana decydowała jak najszybciej, czy obydwa łańcuchy liter są wyrazami czy teŝ nie krótsze czasy reakcji dla słów powiązanych (np. niebo chmura) niŝ niepowiązanych (auto chmura) kolejny krok: Meyer, Schvaneveltd i Ruddy (1975) bodźce (łańcuchy liter) eksponowane pojedynczo i sekwencyjnie decyzja leksykalna podejmowana w stosunku do kaŝdego z nich autorzy wykazali, Ŝe jeŝeli bodziec poprzedzający i bodziec testowy powiązane semantycznie /asocjacyjnie są oddzielone jakimś innym bodźcem, to efekt primingowy znacząco się zmniejsza

14 Związek pomiędzy bodźcem poprzedzającym a bodźcem testowym będący podstawą pozytywnego efektu primingowego moŝe mieć charakter: morfologiczny brzmieniowy semantyczny asocjacyjny afektywny PRIMING POWTÓRZENIOWY: bodziec poprzedzający i bodziec testowy są identyczne SKRZYPCE SKRZYPCE PRIMING SEMANTYCZNY: bodziec poprzedzający i bodziec testowy naleŝą do jednej kategorii semantycznej SKRZYPCE HARFA PRIMING ASOCJACYNY: bodziec poprzedzający i bodziec testowy są połączone na mocy skojarzenia SKRZYPEK DACH CZOŁG PIES PRIMING AFEKTYWNY: bodziec poprzedzający i bodziec testowy mają podobne znaczenie afektywne PAJĄK WRZÓD TEORIE (MOśLIWE MECHANIZMY) PRIMINGU SEMANTYCZNEGO rozprzestrzeniające się pobudzenie oczekiwania ocena znajomości dokonywana przy uŝyciu złoŝonej wskazówki wydobycia zmiany konfiguracji elementów wzbudzonych w reprezentacjach rozproszonych

15 KONCEPCJA ROZPRZESTRZENIAJĄCEGO SIĘ POBUDZENIA (Collins i Loftus, 1975) jednostki poznawcze (węzły w sieci poznawczej) są wzajemnie powiązane poprzez połączenia, po których moŝe rozchodzić się pobudzenie jeŝeli jednostka jest przetwarzana, to pobudzenie rozprzestrzenia się na jednostki z nią powiązane zareagowanie na bodziec wymaga silnego wzbudzenia odpowiedniej jednostki jeŝeli jednostka jest częściowo wzbudzona przed pojawieniem się bodźca, to stan silnego wzbudzenia osiągany jest szybciej reakcja na bodziec jest szybsza [np. wzbudzenie węzła reprezentującego skrzypce pociąga za sobą wzbudzenie węzła reprezentującego harfę, kiedy pojawia się wyraz harfa, węzeł reprezentujący harfę jest juŝ częściowo wzbudzony, a zatem stan jego silnego wzbudzenia osiągany jest szybciej reakcja na harfę następuje szybciej] proces rozprzestrzeniającego się pobudzenia jest szybki i automatyczny PODOBNE WYJAŚNIENIE PRIMINGU POWTÓRZENIOWEGO: kiedy węzeł jest wzbudzony, to poziom jego wzbudzenia stopniowo wraca do stanu bazalnego; jeŝeli ten sam bodziec pojawia się ponownie (np. skrzypce skrzypce), zanim jeszcze ten powrót do stanu bazalnego nastąpił czas reakcji jest krótszy i mniejsze jest prawdopodobieństwo błędu [ale zob. dalej] HEURYSTYKA RELEWANTNOŚCI (Anderson, 1983) jeŝeli w danej sytuacji waŝna jest treść X, to prawdopodobnie waŝne okaŝą się równieŝ treści powiązane z tą treścią, więc korzystne jest ich wstępne wzbudzenie, kiedy przetwarzana jest treść X

16 OCZEKIWANIA osoba badana moŝe zauwaŝać związki pomiędzy niektórymi bodźcami w zadaniu i po pojawieniu się określonego bodźca wysuwać oczekiwania co do tego, jaki bodziec pojawi się w następnej kolejności BADANIA DOTYCZĄCE DWÓCH HIPOTETYCZNYCH MECHANIZMÓW PRIMINGU: ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ POBUDZENIA versus ŚWIADOME OCZEKIWANIA Neely (1977) szybkie decyzje leksykalne (słowo-niesłowo) podejmowane w stosunku do łańcuchów liter pojawiających się po bodźcu poprzedzającym np. bodziec poprzedzający CIAŁO CIAŁO XXX bodziec właściwy (decyzja leksykalna) Drzwi Zrxiw Drzwi osobom badanym mówiono, Ŝe: PTAK - zwykle nazwa ptaka (np. drozd) CIAŁO - zwykle część budynku (np. drzwi) BUDYNEK - zwykle część ciała (np. ręka) XXX nazwa ptaka, część budynku, część ciała manipulowano odstępem pomiędzy początkiem ekspozycji bodźca poprzedzającego a początkiem ekspozycji bodźca testowego (stimulus onset asynchrony, SOA) SOA = 250 ms albo 2000 ms

17 ZAŁOśENIA dwa procesy, które mogą być odpowiedzialne za priming: szybkie, automatyczne rozprzestrzenianie się pobudzenia (priming automatyczny) wolniejszy proces budowania oczekiwania na podstawie tego, jaki jest bodziec poprzedzający (priming związany ze świadomymi oczekiwaniami) PTAK - drozd odstęp krótki (250 ms) - priming pozytywny odstęp długi (2000 ms) - priming pozytywny CIAŁO - drzwi BUDYNEK - ręka odstęp krótki (250 ms) - brak primingu odstęp długi (2000 ms) - priming pozytywny CIAŁO - ręka BUDYNEK - drzwi odstęp krótki (250 ms) - priming pozytywny odstęp długi (2000 ms) - priming negatywny CIAŁO - drozd, BUDYNEK - drozd, PTAK - drzwi, PTAK - ręka odstęp krótki (250 ms) - brak primingu odstęp długi (2000 ms) - priming negatywny den Hayer, Briand i Dannenbring (1983); De Groot (1984); Stolz i Neely (1995) proporcja par, w których bodziec poprzedzający i bodziec testowy są powiązane, wpływa na wielkość primingu tylko wtedy, gdy SOA > 250 ms przy krótszych odstępach (SOA) pomiędzy bodźcem poprzedzającym i bodźcem testowym na wielkość primingu nie wpływa względna częstość przypadków, w których te bodźce są powiązane Chiarello i in. (1990); Chiarello, Richards i Pollock (1992) jeŝeli proporcja par, w których jest związek pomiędzy bodźcem poprzedzającym i bodźcem testowym, jest niewielka, ludzie nie generują oczekiwań nawet przy dłuŝszych SOA Wniosek: priming oparty na oczekiwaniach jest pod strategiczną kontrolą, to znaczy, zaleŝy od tego, czego osoba badana się spodziewa na podstawie wcześniejszych prób w eksperymencie lub na postawie tego, czego dowiedziała się od eksperymentatora (jak w badaniach Neely ego)

18 PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA PRIMINGU DO BADANIA PROCESÓW UMYSŁOWYCH: W jaki sposób ludzie przetwarzają znaczenie wyrazów wieloznacznych? Jak dokonuje się wybór znaczenia odpowiedniego do kontekstu? Marcel (1980) ekspozycja kolejno trzech bodźców - słów lub łańcuchów liter osoba badana podejmuje decyzję leksykalną (słowo-niesłowo) w stosunku do pierwszego i trzeciego z nich; przedmiotem analizy jest czas reakcji na wyraz trzeci w zaleŝności od tego, jakie były wyrazy poprzedzające zgodne HAND PALM WRIST (pierwszy wyraz wiąŝe się z tym znaczeniem drugiego, które jest powiązane z trzecim) niezgodne TREE PALM WRIST (pierwszy wyraz wiąŝe się z tym znaczeniem drugiego, które nie jest powiązane z trzecim) neutralne CLOCK PALM WRIST (pierwszy wyraz nie wiąŝe się z Ŝadnym ze znaczeń wyrazu drugiego) niepowiązane (warunki kontrolne) CLOCK RACE WRIST (wyrazy nie są ze sobą powiązane) zgodne - priming pozytywny niezgodne - priming negatywny neutralne - brak primingu, duŝa wariancja czasów reakcji (co moŝe świadczyć o występowaniu u niektórych osób primingu pozytywnego, a u innych negatywnego - na poziomie średnich te efekty się znoszą)

MASKOWANIE WIELOZNACZNEGO WYRAZU POPRZEDZAJĄCEGO 19 centralny wyraz maskowany w taki sposób, Ŝe osoby badane nie były świadome jego toŝsamości i obecności [10 ms ekspozycji + wzorzec maskujący po indywidualnie dobranym odstępie międzybodźcowym] zgodne HAND PALM (zamaskowane) WRIST niezgodne TREE PALM (zamaskowane) WRIST neutralne CLOCK PALM (zamaskowane) WRIST w kaŝdym wypadku priming pozytywny! Wnioski Marcela: moŝliwa jest semantyczna aktywacja bez świadomej identyfikacji (bo występuje priming semantyczny dla bodźca skutecznie maskowanego) świadoma i nieświadoma identyfikacja mają odmienne właściwości: świadoma identyfikacja bodźca wieloznacznego wiąŝe się z jego ujednoznacznieniem gdy wieloznaczny bodziec nie jest uświadamiany, wzbudzane są jego obydwa znaczenia BADANIA, W KTÓRYCH MANIPULOWANO ODSTĘPEM CZASOWYM POMIĘDZY WIELOZNACZNYM BODŹCEM POPRZEDZAJĄCYM A BODŹCEM TESTOWYM np. Onifer i Swinney (1981), Burgess i Simpson (1988), Till, Mross i Kintsch (1988) Wnioski: pierwotnie wzbudzane są obydwa znaczenia bodźca wieloznacznego (najpierw znaczenie dominujące) następnie jedno z tych znaczeń zostaje stłumione (zwykle znaczenie niedominujące lub niezgodne z kontekstem)

20 Burgess i Simpson (1988) bodziec primignowy: ring bodźce testowe: diamond bell manipulacja odstępem czasowym pomiędzy zakończeniem ekspozycji bodźca poprzedzającego a początkiem ekspozycji bodźca następnego (ISI, interstimulus interval) ISI = 35 ms - priming pozytywny dla obydwu ISI = 750 ms - pozytywny dla diamond, negatywny dla bell ZWIĄZEK SEMANTYCZNY NIE MUSI OZNACZAĆ ASOCJACYJNEGO I VICE VERSA. CZY MOśLIWY JEST AUTOMATYCZNY PRIMING SEMANTYCZNY BEZ ZWIĄZKÓW ASOCJACYJNYCH? Lucas (2000) metaanaliza 26 badań, w których związki pomiędzy bodźcami były semantyczne, a nie asocjacyjne WNIOSKI: moŝliwy jest priming semantyczny bez asocjacji priming asocjacyjny jest silniejszy niŝ czysty priming semantyczny

HIPOTEZA ZŁOśONEJ WSKAZÓWKI WYDOBYCIA 21 Ratcliff i McKoon (1988) w zadaniach takich jak podejmowanie decyzji leksykalnej ludzie mogą się kierować poczuciem znajomości bodźca (familiarity) poczucie znajomości bodźca wynika z oceny jego podobieństwa do jednostek w pamięci długotrwałej słowa są bardziej znajome niŝ niesłowa bodziec poprzedzający jest łączony z bodźcem testowym w jedną wskazówkę wydobycia z prawdopodobieństwem, które zaleŝy negatywnie od odstępu czasowego pomiędzy nimi wskaźnik znajomości dotyczy całej tej wskazówki - jest niski przy braku związku pomiędzy jej składowymi elementami, a wysoki w wypadku elementów powiązanych WYJAŚNIENIE PRIMINGU SEMANTYCZNEGO W MODELACH REPREZENTACJI ROZPROSZONYCH w modelach lokalistycznych pojęcie jest reprezentowane przez jeden węzeł w sieci semantycznej w modelach rozproszonych pojęcie jest reprezentowane przez wzorzec wzbudzenia jednostek w sieci pamięciowej te same jednostki (w róŝnych konfiguracjach wzbudzenia) są wykorzystywane do reprezentowania róŝnych pojęć wiedza o związkach jednostek zapisana jest w wagach połączeń pomiędzy nimi: te wagi decydują o tym, w jakim stopniu wzbudzenie jednostki wpływa na wzbudzenie jednostek z nią powiązanych

Masson (1995) 22 rozpoznawanie wyrazu to proces stopniowego ustalania się wzorca pobudzenia jednostek fonologicznych i semantycznych (reprezentujących składniki znaczenia pojęcia) skojarzonego z określonym układem liter na podstawie ustalonego fragmentu wzbudzonych jednostek sieci, odpowiadającego konfiguracji liter, stopniowo odbudowywana jest reszta, czyli układ wzbudzonych i niewzbudzonych jednostek fonologicznych i znaczeniowych, odpowiadający wzorcowi, którego sieć się wcześniej nauczyła w procesie identyfikacji wyrazu w stosunku do kolejnych jednostek sieci (na zasadzie losowania ze zwrotem) podejmowana jest decyzja, czy jednostka ma być włączona czy wyłączona : przesądza o tym stan wszystkich pozostałych jednostek oraz wagi ich powiązań z daną jednostką jednostka jest włączana, kiedy sumaryczna wielkość pobudzenia, jakie otrzymuje od innych, przekracza pewną wartość kryterialną proces trwa tak długo, aŝ ustabilizuje się określony wzór jednostek włączonych i wyłączonych (poniewaŝ włączenie albo wyłączenie jednostki zaleŝy od stanu całej sieci, ta sama jednostka moŝe w kolejnych losowaniach zmieniać swój status, dopóki sieć się nie ustabilizuje) - ustalanie się wzorca trwa tym dłuŝej, im więcej jednostek musi zmienić swój status w porównaniu z uprzednim stanem sieci kiedy w zadaniu następują po sobie nazwy obiektów naleŝących do jednej kategorii semantycznej, a zatem mających wspólne cechy (np. HARFA SKRZYPCE; PIES KOT), to wymagana jest stosunkowo niewielka zmiana wzorca jednostek wzbudzonych i niewzbudzonych - czas dokonywania się tej zmiany jest krótki kiedy następują po sobie nazwy obiektów naleŝących do róŝnych kategorii semantycznych, a więc mających niewiele wspólnych cech (np. HARFA PIES; PIES SKRZYPCE), to wymagana jest znaczna zmiana wzorca jednostek wzbudzonych i niewzbudzonych - czas dokonywania się tej zmiany jest dłuŝszy

23 kiedy pomiędzy wyrazami powiązanymi semantycznie pojawia się inny wyraz (np. HARFA KOT SKRZYPCE; PIES HARFA KOT), to efekt primingowy słabnie albo znika, bo środkowy wyraz zmienia konfigurację jednostek wzbudzonych i niewzbudzonych w sieci PRIMING POWTÓRZENIOWY Jaki jest mechanizm primingu powtórzeniowego? Utrzymywanie się stanu wzbudzenia jednostki poznawczej reprezentującej bodziec?... mało prawdopodobne Priming semantyczny/asocjacyjny pojedyncza próba rozdzielająca bodziec primingowy i testowy efekt znika lub radykalnie się zmniejsza 5 Priming powtórzeniowy efekt utrzymuje się przez długi czas i pomimo wielu prób pośredniczących np. Scarborough, Cortese i Scarborough (1977) priming powtórzeniowy utrzymywał się nawet przy 32 próbach pośredniczących pomiędzy bodźcem primingowym i testowym 5 To stwierdzenie dotyczy typowych zadań i warunków, w jakich analizuje się efekty primingowe. Becker, Moscovitch, Behrmann i Joordens (1997) oraz Joordens i Becker (1997) zademonstrowali bardziej trwałe semantyczne efekty primingowe. Występują one w warunkach wielu ekspozycji bodźców poprzedzających powiązanych z bodźcem testowym oraz kiedy uŝywane są takie zadania, które wymagają głębokiej semantycznej analizy bodźców, np. decyzji oŝywione-nieoŝywione, a nie słowo-niesłowo.

24 Czas utrzymywania się efektu primingu powtórzeniowego: dni Scarborough, Cortese i Scarborough (1977), Jacoby i Dallas (1981), Jacoby (1983), Buck- Gengler i Healy (2001) miesiące Kolers i Ostry (1974), Sloman i in. (1988) ponad rok Kolers (1976), Sloman i in. (1988) Tenpenny (1995) wnioski z przeglądu badań: efekt primingu powtórzeniowego wydaje się silnie zaleŝny od: powierzchniowego podobieństwa bodźców w próbie primingowej i testowej zgodności kontekstów pojawiania się krytycznego bodźca w próbie primingowej i testowej STANOWISKO ABSTRAKCJONISTYCZNE A STANOWISKO EPIZODYCZNE ( EGZEMPLARZOWE ) W PODEJŚCIU DO PAMIĘCI Stanowisko abstrakcjonistyczne powtarzanie się bodźca prowadzi do zwiększenia się siły (dostępności) jego abstrakcyjnej reprezentacji

25 Stanowisko epizodyczne ( egzemplarzowe ) powtarzanie się bodźca prowadzi do wytwarzania się jego kolejnych reprezentacji pamięciowych; im jest ich więcej, tym większe prawdopodobieństwo, Ŝe w fazie testu pamięciowego jedna z nich zostanie wydobyta Empiryczne kryteria rozróŝniania mechanizmu abstrakcyjnego i epizodycznego: zaleŝność efektów od powierzchniowych cech bodźców zaleŝność efektów od kontekstu LOGANA TEORIA AUTOMATYZACJI (Logan, 1988) wybór reakcji na bodziec moŝe się dokonywać na jeden z dwóch sposobów: poprzez algorytmiczny proces obliczania właściwej reakcji, który jest stosunkowo wolny i korzysta z centralnych zasobów poprzez wydobywanie z pamięci przykładów podobnych bodźców napotkanych w przeszłości i związanych z nimi reakcji, co jest względnie szybkie i bezwysiłkowe proces algorytmiczny i proces wydobywania z pamięci przykładów są realizowane równolegle im więcej przykładów nagromadzonych w pamięci, tym większe prawdopodobieństwo, Ŝe proces wydobywania zakończy się sukcesem szybciej niŝ proces algorytmiczny według Logana (1990) priming powtórzeniowy moŝe reprezentować wczesne etapy tak rozumianego procesu automatyzacji

PRIMING NEGATYWNY (IDENTYFIKACYJNY) 26 zjawisko wydłuŝenia się czasów reakcji lub większej częstości reakcji błędnych w warunkach, gdy bodziec, który wymaga zareagowania, jest toŝsamy bądź powiązany semantycznie z bodźcem wcześniej ignorowanym Negatywny priming powtórzeniowy: przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką, a zignoruj wyraz napisany zieloną czcionką 6 próba primingowa (poprzedzająca): JABŁKO WANNA próba testowa: EKRAN WANNA (w warunkach kontrolnych nie ma związku pomiędzy bodźcami w próbie poprzedzającej i testowej) Negatywny priming semantyczny: przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką próba primingowa: LIST PIES próba testowa: NOC KOT zjawisko potwierdzone przy uŝyciu róŝnych bodźców i zadań: test Stroopa, identyfikowanie i nazywanie liter, cyfr albo wyrazów, nazywanie przedmiotów na rysunkach, podejmowanie decyzji leksykalnych, porównywanie liter, porównywanie nieregularnych kształów, liczenie obiektów, lokalizowanie bodźców w przestrzeni i reagowanie odpowiednio do ich połoŝenia, semantyczne kategoryzowanie 6 W przykładach czerwoną czcionkę zastępuje kursywa.

27 NEGATYWNY PRIMING LOKALIZACYJNY zjawisko wydłuŝenia się czasów reakcji lub większej częstości reakcji błędnych w zadaniu wymagającym wskazania połoŝenia bodźca, kiedy ten bodziec pojawia się w miejscu, w którym wcześniej wystąpił dystraktor Zadanie lokalizacyjne: osoba badana sygnalizuje połoŝenie wyróŝnionego bodźca (np. znaku X ), a ignoruje połoŝenie dystraktora (np. znaku O ) priming negatywny oczekiwany jest wtedy, kiedy bodziec wymagający zareagowania pojawia się w miejscu, w którym w próbie poprzedniej pojawił się dystraktor naciśnij klawisz odpowiadający połoŝeniu znaku X, zignoruj połoŝenie O próba primingowa (poprzedzająca): X O próba testowa: X O (w warunkach kontrolnych obydwa elementy w próbie testowej pojawiają się w miejscach, w których w próbie primingowej nie pojawił się Ŝaden)

PIERWOTNA INHIBICYJNA TEORIA PRIMINGU NEGATYWNEGO 28 Neill (1977), Tipper (1985), Neumann i DeSchepper (1992) reprezentacja bodźca ignorowanego w próbie primingowej zostaje aktywnie wyhamowana w procesie odróŝniania go od bodźca, na który naleŝy zareagować, co oznacza krótkotrwałe zmniejszenie poziomu jej wzbudzenia poniŝej wartości typowej jeŝeli bodziec uprzednio ignorowany lub bodziec skojarzony z uprzednio ignorowanym wymaga zidentyfikowania i reakcji, kiedy poziom wzbudzenia właściwej reprezentacji jest (jeszcze) obniŝony w rezultacie jej wyhamowania, identyfikacja trwa dłuŝej i większe jest prawdopodobieństwo błędnej reakcji, czyli występuje priming negatywny występowanie primingu negatywnego wtedy, kiedy krytyczne bodźce są jedynie powiązane semantycznie, a nie toŝsame, tłumaczy załoŝenie, Ŝe hamowanie reprezentacji dystraktora rozprzestrzenia się równieŝ na reprezentacje powiązane z nią semantycznie BADANIA NAD WŁAŚCIWOŚCIAMI PRIMINGU NEGATYWNEGO: WYNIKI NIEZGODNE Z PIERWOTNĄ KONCEPCJĄ INHIBICYJNĄ moŝliwe są długotrwałe negatywne efekty primingowe (Tipper i in., 1991; Lowe, 1998, DeSchepper i Treisman, 1996) priming negatywny zaleŝy od kontekstu, w jakim w próbie testowej pojawia się bodziec wcześniej ignorowany na przykład zwykle nie występuje, jeŝeli w próbie testowej nie ma dystraktora (Lowe, 1979; Tipper i Cranston, 1985; Moore, 1994; Milliken i Joordens, 1996; Milliken, Joordens, Merikle i Seiffert, 1998) przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką próba primingowa (poprzedzająca) próba testowa JABŁKO WANNA WANNA (brak negatywnego efektu primingowego; niekiedy w takich warunkach obserwuje się priming pozytywny)

29 priming negatywny zaleŝy od kontekstu prób, w jakim pojawiają się krytyczne sekwencje: próba primingowa próba testowa (Lowe, 1979, 1998; Moore, 1994) takie same próby primingowe w zaleŝności od warunków próby testowej lub kontekstu innych prób mogą prowadzić do pozytywnych albo do negatywnych efektów primingowych (np. Lowe, 1979, 1998; Tipper i Cranston, 1985) wielkość primingu negatywnego nie koreluje z innymi domniemanymi wskaźnikami hamowania (Kramer, Humphrey, Larish, Logan i Strayer, 1994; Friedman i Miyake, 2004) STANOWISKA WOBEC USTALEŃ SPRZECZNYCH Z PIERWOTNĄ INHIBICYJNĄ TEORIĄ PRIMINGU NEGATYWNEGO priming negatywny w ogóle nie wiąŝe się z procesami hamowania, ma inną naturę załoŝenie o inhibicyjnej genezie primingu negatywnego + rewizja/rozbudowanie załoŝeń pierwotnej koncepcji inhibicyjnej NIEINHIBICYJNE WYJAŚNIENIA PRIMINGU NEGATYWNEGO przyczyną zjawiska jest pewna niezgodność czy konflikt, do którego dochodzi w próbie testowej wskutek przetwarzania w niej reprezentacji pamięciowych wykreowanych w próbie primingowej HIPOTEZA WYDOBYCIA ŚLADU EPIZODYCZNEGO (episodic trace retrieval hypothesis) Neill i Valdes (1992), Neill, Valdes, Terry i Gorfein (1992) jeŝeli w próbie testowej zostaje wydobyta epizodyczna reprezentacja bodźca utworzona wtedy, gdy był on dystraktorem, to wraz z nią wzbudzony zostaje zapis nie reaguj czy nie przetwarzaj, sprzeczny z obecnym wymogiem zareagowania na ten bodziec; przezwycięŝenie tego konfliktu wymaga dodatkowego czasu i w tych warunkach większe jest prawdopodobieństwo błędnej reakcji

30 Hipoteza wydobycia śladu epizodycznego tłumaczy: długotrwałe negatywne efekty primingowe rolę czynników kontekstowych ZREWIDOWANA KONCEPCJA INHIBICYJNA Tipper (2001) połączenie załoŝenia o inhibicyjnej genezie primingu negatywnego z takim mechanizmem przeniesienia skutków ignorowania bodźca w próbie primingowej na próbę testową, jaki zakłada hipoteza wydobycia śladu epizodycznego procesy hamowania są zapamiętywane, to znaczy one same albo ich skutki mogą być reaktywowane zgodnie z ogólnymi zasadami funkcjonowania pamięci, kiedy ponownie napotykany jest obiekt, którego reprezentacja była tłumiona HAMOWANIE POWROTU (inhibition of return, IOR) zjawisko polega na spowolnionym reagowaniu na bodziec pojawiający się w miejscu, na które wcześniej była skierowana uwaga jest tłumaczone blokowaniem powrotu uwagi do miejsca, na które była juŝ skierowana 7 7 To jest wyjaśnienie dominujące, ale nie jedyne. Pratt, Spalek i Bradshaw (1999) zaproponowali nieinhibicyjne wyjaśnienie zjawiska, odwołujące się do bezwładności przemieszczanej uwagi (attentional momentum). MacLeod i in. (2003) słusznie krytykują nazwę hamowanie powrotu, zakładającą określony (inhibicyjny) mechanizm zjawiska.

31 Posner i Cohen (1980) trzy ramki zadanie detekcyjne: reakcja na pojawienie się jasnej kropki w ramce centralnej kropka pojawia się w 80% wypadków, w lewej w 10%, w prawej w 10% próba zaczyna się od krótkotrwałego rozjaśnienia jednej z ramek peryferycznych po przerwie o zmiennej długości (0, 50, 100, 200, 300, 500 ms) ekspozycja kropki kropka eksponowana w miejscu wcześniejszego rozjaśnienia odstęp pomiędzy rozjaśnieniem ramki i ekspozycją kropki: 0, 50, 100, 200 ms skrócenie czasów reakcji w porównaniu z warunkami kontrolnymi odstęp pomiędzy rozjaśnieniem ramki i ekspozycją kropki: 300, 500 ms wydłuŝenie czasów reakcji w porównaniu z warunkami kontrolnymi zakłada się, Ŝe uwaga jest przyciągana przez rozjaśnienie ramki, po czym wraca do ramki centralnej, w której bodziec pojawia się z największą częstością: powrót do miejsca, na które uwaga była skierowana wcześniej (ramka peryferyczna, w której pojawia się bodziec) jest utrudniony zjawisko występuje równieŝ wtedy, kiedy bodziec wymagający zareagowania pojawia się w miejscu, w którym wcześniej pojawił się bodziec takŝe wymagający reakcji (procedura bodziecbodziec, a nie jak w eksperymencie przedstawionym wyŝej wskazówka-bodziec) Maylor (1985), Maylor i Hockey (1985), Posner i in. (1984)

32 PAMIĘĆ UKRYTA OZNAKI UCZENIA SIĘ W AMNEZJI nabywanie sprawności uczenie się reguł warunkowanie klasyczne efekt ekspozycji i warunkowanie emocjonalne priming powtórzeniowy W wielu badaniach okazywało się, Ŝe osoby dotknięte amnezją - o niskich wynikach w bezpośrednich testach pamięciowych, takich jak odtwarzanie czy rozpoznawanie, przejawiały normalne efekty primingowe w testach pośrednich. Krytycznie waŝny czynnik: incydentalna (pośrednia) instrukcja stosowanie przez osoby badane strategii niezamierzonej (zob. Richardson-Klavehn i in., 2004) 8 PAMIĘĆ JAWNA (explicit memory) ujawniana w testach bezpośrednich (czyli odwołujących się do epizodu kodowania), takich jak odtwarzanie, rozpoznawanie, odtwarzanie z uŝyciem wskazówek PAMIĘĆ UKRYTA (implicit memory) ujawniana w testach pośrednich, które nie odwołują się do epizodu kodowania (np. uzupełnianie niekompletnego słowa, identyfikacja słowa percepcyjnie zdegradowanego) (zob. jednak Richardson-Klavehn i in., 2004) 8 Richardson-Klavehn, A., Gardiner, J.M., Java, R. (2004). Pamięć: rozszczepienia zadania, rozszczepienia procesów i rozszczepienia świadomości, [w:] G. Underwood (red.), Utajone poznanie (s. 99-174). Gdańsk: Gdańskie Wyd. Psychologiczne.

33 POŚREDNIE TESTY PAMIĘCI (przykłady) identyfikacje przy krótkich ekspozycjach (np. 35 ms) stokrotka decyzje leksykalne stokrotka tsokrtako uzupełnianie początku słowa sto uzupełnianie niekompletnego słowa --okr-t-a identyfikowanie słowa percepcyjnie zdegradowanego (brakujące fragmenty liter) stokrotka rozwiązywanie anagramów otsktaork generowanie egzemplarzy kategorii wymień znane Ci kwiatki generowanie skojarzeń łąka -?

34 WARUNKI KODOWANIA NIEKORZYSTNIE WPŁYWAJĄCE NA ODTWARZANIE I ROZPOZNAWANIE (A NIEKONIECZNIE POGARSZAJĄCE WYNIKI W PERCEPCYJNYCH TESTACH POŚREDNICH) uczenie się w warunkach rozproszenia uwagi zadanie odwołujące się do percepcyjnych, a nie semantycznych właściwości materiału WCZESNE OBSERWACJE SUGERUJĄCE ODMIENNE WŁAŚCIWOŚCI PAMIĘCI JAWNEJ I UKRYTEJ pamięć jawna zaleŝna od głębokości przetwarzania (lepsza w wypadku przetwarzania głębokiego, semantycznego) względnie niezaleŝna od zgodności powierzchniowych (fizycznych) cech materiału w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego pamięć ukryta względnie niezaleŝna od głębokości przetwarzania zaleŝna od zgodności powierzchniowych (fizycznych) cech materiału w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego wykorzystanie odmiennych modalności w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego osłabienie lub zniesienie efektów primingowych PAMIĘĆ JAWNA I UKRYTA A EFEKT DOMINACJI OBRAZU Weldon i Roediger (1987) ludzie lepiej pamiętają przedmioty przedstawione na obrazkach niŝ rzeczowniki... ale w pośrednim teście pamięciowym uzupełniania początków wyrazów na wybierane uzupełnienia silniej wpływają rzeczowniki niŝ obrazki

35 PAMIĘĆ JAWNA I UKRYTA A EFEKT GENEROWANIA Jacoby (1983) przeczytać: przeczytać: wygenerować z kontekstu: ZIMNO BIAŁY DOBRY ciepło - ZIMNO czarny - BIAŁY zły - DOBRY ciepło - czarny - zły - testy pamięciowe: rozpoznawanie identyfikacja percepcyjna rozpoznawanie tym lepsze, im głębsze przetwarzanie identyfikacja percepcyjna najlepsza w warunkach najpłytszego przetwarzania EFEKT GENEROWANIA: ludzie lepiej przypominają sobie wyrazy wygenerowane przez siebie w odpowiedzi na podawane bodźce niŝ te wyrazy, które tylko przeczytali/usłyszeli... ale w percepcyjnych testach pośrednich najsilniejszy priming występuje dla wyrazów przeczytanych, a nie wygenerowanych

Graf i Mandler (1984; zob. teŝ. Reingold i Toth, 2004, s. 180-186) 9 36 kodowanie w fazie uczenia się semantyczne niesemantyczne początki słów w fazie testu jako wskazówki zamierzonego wydobycia elementy testu pamięci ukrytej wydobywanie zamierzone zaleŝne od rodzaju (głębokości) przetwarzania wynik testu pośredniego niezaleŝny od głębokości przetwarzania HIPOTEZY WYJAŚNIAJĄCE PAMIĘĆ UKRYTĄ (implicit memory) hipoteza wielu systemów pamięci trwałej (Squire i Zola-Morgan, 1991) hipoteza przetwarzania sprzyjającego transferowi (Roediger, Weldon i Challis, 1989) HIPOTEZA WIELU SYSTEMÓW PAMIĘCI TRWAŁEJ pamięć składa się z wielu systemów, których funkcjonowanie rządzi się odrębnymi prawami i którym odpowiadają odrębne struktury mózgowe pamięć deklaratywna przechowuje werbalizowalną wiedzę, ujawnianą przez świadome odtwarzanie lub rozpoznawanie pamięć nie-deklaratywna przejawia się w zachowaniu podmiotu, a niekoniecznie w świadomym przypominaniu 9 Reingold, E.M., Toth, J.P. (2004). Rozszczepienia procesu a rozszczepienia zadań: kontrowersji ciąg dalszy. W: G. Underwood (red.), Utajone poznanie (s. 175-219). Gdańsk: Gdańskie Wyd. Psychologiczne.

37 HIPOTEZA WIELU SYSTEMÓW PAMIĘCI TRWAŁEJ (SQUIRE) PAMIĘĆ DEKLARATYWNA NIEDEKLARATYWNA EPIZODYCZNA SEMANTYCZNA PRIMING SPRAWNOŚCI WARUNKOWANIE KLASYCZNE HABITUACJA SENSYTYZACJA pamięć deklaratywna jeden system - pamięć semantyczna i epizodyczna mają istotne wspólne właściwości pamięć nie-deklaratywna róŝne mechanizmy (systemy) pamięciowe, które łączy to, Ŝe mają charakter niedeklaratywny; róŝne lokalizacje mózgowe

38 HIPOTEZA PRZETWARZANIA SPRZYJAJĄCEGO TRANSFEROWI (transfer-appropriate processing) poziom wykonania testu pamięciowego zaleŝy od stopnia zgodności operacji wykonywanych w trakcie kodowania i wydobywania im większa zgodność tych operacji, tym wyŝszy poziom wykonania testu dysocjacje pomiędzy róŝnymi testami pamięciowymi interpretowane w kategoriach procesów, a nie odrębnych systemów W KONCEPCJI ROZRÓśNIA SIĘ DWIE KLASY ZADAŃ: percepcyjne w których dominuje analiza percepcyjnych ( powierzchniowych ) cech bodźców pojęciowe w których istotna jest analiza znaczenia materiału TESTY STOSOWANE W BADANIACH PAMIĘCI JAWNEJ I UKRYTEJ Wyraz na liście: wino bezpośrednie pośrednie pojęciowe Przypomnij sobie słowa z listy. Jaki napój produkuje się na południu Francji? percepcyjne Przypomnij sobie słowa z listy, które brzmią podobnie jak kino. Uzupełnij brakujące litery w wyrazie: w - - o

39 bezpośrednie pośrednie pojęciowe - percepcyjne - Roediger (1990) w większości badań konfrontuje się wyniki pojęciowych testów bezpośrednich i percepcyjnych testów pośrednich, nie wiadomo więc, czy stwierdzane róŝnice naleŝy przypisać wymiarowi bezpośrednie - pośrednie (pamięć jawna - pamięć ukryta) czy teŝ wymiarowi pojęciowe - percepcyjne zgodnie z teorią przetwarzania sprzyjającego transferowi waŝny jest ten drugi wymiar: zgodność albo niezgodność przetwarzania w fazie uczenia się (zapamiętywania) i w fazie testu pamięciowego Wyniki badań: ale spory sukces teorii przetwarzania sprzyjającego transferowi w wyjaśnianiu wyników badań nie jest tak, Ŝe zróŝnicowania dotyczące pamięci jawnej i ukrytej dadzą się całkowicie wyjaśnić przez odwołanie się do wymiaru: percepcyjny - pojęciowy Są systematyczne róŝnice pomiędzy pojęciowymi testami bezpośrednimi i pojęciowymi testami pośrednimi percepcyjnymi testami bezpośrednimi i percepcyjnymi testami pośrednimi

ZMIENNE POPULACYJNE 40 ludzie cierpiący na amnezję ludzie w podeszłym wieku ludzie chorujący na schizofrenię (porównywani z młodymi osobami zdrowymi) normalny priming pojęciowy w zadaniach kategoria - egzemplarz wymień napoje obniŝony poziom wykonania w odpowiednio dobranych testach bezpośrednich (przypominanie z uŝyciem wskazówki, którą jest nazwa kategorii) przypomnij sobie napoje, które były na liście ludzie cierpiący na amnezję normalny priming pojęciowy w zadaniu: podawanie skojarzenia do słowa podaj skojarzenie do słowa butelka obniŝony poziom wykonania w odpowiednio dobranych testach bezpośrednich przypomnij sobie słowo z listy kojarzące się ze słowem butelka Weldon i Coyote (1996) młode osoby zdrowe efekt dominacji obrazu w pojęciowych testach bezpośrednich (odtwarzanie z uŝyciem wskazówki - nazwy kategorii albo wskazówki, z którą kojarzy się słowo przypominane z listy) nie ma efektu dominacji obrazu w pojęciowych testach pośrednich (generowanie egzemplarzy kategorii, generowanie skojarzeń do podanych wyrazów) Wniosek: teoria przetwarzania umoŝliwiającego transfer chwyta istotny aspekt funkcjonowania pamięci: zgodność procesów zaangaŝowanych w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego, ale z wymiarem jawne - ukryte wiąŝe się waŝne psychologiczne zróŝnicowanie niezaleŝne od wymiaru percepcyjny - pojęciowy

ZAPOMINANIE W WYNIKU WYDOBYWANIA 41 Anderson i Spellman (1995) I. uczenie się par KATEGORIA - egzemplarz CZERWONY - krew CZERWONY - ogień CZERWONY - wiśnia CZERWONY - pomidor JEDZENIE - chleb JEDZENIE - groszek JEDZENIE - ketchup JEDZENIE - truskawka II. ćwiczenie w wydobywaniu: krew, ogień np. CZERWONY o? III. 20 minut zajmowania się czymś innym IV. wydobywanie egzemplarzy obydwu kategorii (CZERWONY i JEDZENIE) Wyniki: 1. polepszenie pamiętania egzemplarzy ćwiczonych (krew, ogień) 2. pogorszenie pamiętania niećwiczonych egzemplarzy ćwiczonej kategorii (wiśnia, pomidor) 3. pogorszenie pamiętania egzemplarzy niećwiczonej kategorii czerwonych egzemplarzy kategorii jedzenie (ketchup, truskawka) pozostałych egzemplarzy kategorii niećwiczonej (chleb, groszek)

Anderson: 42 wydobywanie z pamięci treści o określonych właściwościach wiąŝe się z wyhamowaniem treści, które tylko częściowo odpowiadają kryteriom wydobycia efekt jest rzeczywiście związany z próbami wydobywania w fazie ćwiczenia: kiedy zamiast ćwiczenia w wydobywaniu po prostu przypominano osobom badanym część wyrazów (nie musieli tego robić sami), efekt nie występował upośledzenie pamiętania niećwiczonych egzemplarzy ćwiczonych kategorii tylko w niewielkim stopniu dotyczy egzemplarzy o słabszym związku z kategorią, a zatem takich, które nie powinny być silnymi rywalami dla treści wydobywanych w fazie ćwiczenia. Zjawisko potwierdzono dla róŝnego rodzaju wydobywanego/zapominanego materiału: egzemplarze kategorii przedmiotowych (jak w przykładzie wyŝej) znaczenia słów wieloznacznych materiał o charakterze wzrokowo-przestrzennym fakty dotyczące jakiegoś obiektu działania szczegóły zaaranŝowanej sceny przestępstwa cechy osobowości Veling i van Knippenberg (2004) zademonstrowali efekt obniŝonej dostępności niećwiczonych egzemplarzy ćwiczonej kategorii w warunkach, kiedy test pamięciowy polegał na rozpoznawaniu wyrazów z fazy uczenia się oraz kiedy miał charakter pośredni i polegał na podejmowaniu decyzji leksykalnych (zmienną zaleŝną w obydwu wypadkach był czas reakcji) Butler i in. (2001), Perfect i in. (2002, 2004) wykazali zaleŝność efektu od rodzaju testu pamięciowego i charakteru wskazówek uŝytych w fazie wydobycia Anderson i Green (2001) tłumienie nasuwających się skojarzeń do podawanych wyrazów obniŝa pamięciową dostępność tych skojarzeń

HAMOWANIE ASOCJACJI W WARUNKACH UTRUDNIONEGO DOSTĘPU DO WYDOBYWANEJ TREŚCI 43 Dagenbach, Carr, Barnhardt (1990) I. uczenie się definicji rzadkich wyrazów, np. accipiter (jastrząb, sokół) II. ekspozycja wyrazu poprzedzającego ekspozycja innego wyrazu (bądź łańcucha liter), względem którego podejmowana jest decyzja leksykalna np. accipiter eagle accipiter clam osoba badana ma sobie przypomnieć znaczenie wyrazu poprzedzającego i wykorzystać je do przewidzenia, jaki wyraz moŝe się pojawić następnie III. test odtwarzania definicji accipiter. test rozpoznawania definicji accipiter Wyniki: wyrazy poprzedzające, których definicje zostały rozpoznane, ale nie odtworzone wydłuŝenie czasów reakcji w stosunku do wyrazów powiązanych semantycznie np. po nieudanej próbie wydobycia znaczenia accipiter dłuŝszy czas reakcji dla eagle niŝ dla clam wyrazy poprzedzające, których definicje zostały odtworzone skrócenie czasów reakcji w stosunku do wyrazów powiązanych semantycznie

44 Barnhardt i in. (1996) potwierdzenie efektów stwierdzonych w badaniach Dagenbacha i in. (1990) dla wyrazów powiązanych asocjacyjnie z wyrazami poprzedzającymi w zadaniu leksykalnym priming pozytywny dla synonimów wyrazów poprzedzających niezaleŝnie od tego, czy definicje tych wyrazów zostały odtworzone czy teŝ nie Carr i Dagenbach (1990) próby dotarcia do znaczenia wyrazów poprzedzających, maskowanych po krótkim czasie ekspozycji skrócenie czasów reakcji na te same wyrazy eksponowane bez maskowania w próbach testowych, wydłuŝenie czasów reakcji w stosunku do wyrazów powiązanych semantycznie z wyrazami poprzedzającymi (zadanie wymagało podejmowania decyzji leksykalnych) HIPOTEZA CENTRUM/OTOCZENIE (center-surround hypothesis) próba wydobycia znaczenia wyrazu słabo opanowanego (bądź maskowanego) wiąŝe się z tłumieniem jego asocjacji jest to mechanizm przezwycięŝania konfliktu pomiędzy słabo wzbudzoną reprezentacją znaczenia wyrazu i jego asocjacjami w próbach wydobycia tego znaczenia wyniki spójne z tą hipotezą uzyskano równieŝ w badaniach, w których posłuŝono się sztucznymi bodźcami i kategoriami (Carr i in., 1994)

UKIERUNKOWANE ZAPOMINANIE 45 osobom badanym przedstawia się pewien materiał do zapamiętania (np. listę wyrazów), przy czym jego część juŝ po prezentacji zostaje oznaczona jako taka, której nie trzeba pamiętać lub którą naleŝy zapomnieć oznaczenie zapomnij moŝe się odnosić do pojedynczych elementów (metoda elementów) albo do pewnej liczby (listy) wcześniej eksponowanych elementów (metoda listy) METODA ELEMENTÓW METODA LISTY MŁYNEK pamiętaj WIEWIÓRKA zapomnij JABŁKO pamiętaj GŁOŚNIK zapomnij KSIĄśKA zapomnij KAMIEŃ pamiętaj itd. TEST WIEWIÓRKA GŁOŚNIK KSIĄśKA itd. zapomnij to co było dotychczas JABŁKO KAMIEŃ MŁYNEK itd. TEST test pamięciowy odnosi się zarówno do tych elementów, które miały być zapamiętane, jak i tych, których nie trzeba było pamiętać EFEKTY INSTRUKCJI ZAPOMNIJ : gorsze odtwarzanie materiału, który miał być zapomniany lepsze odtwarzanie materiału pozostałego osłabienie interferencji proaktywnej wywołanej materiał, który został oznaczony wskazówką zapomnij

46 czyli: materiał, do którego odnosi się instrukcja zapomnij, jest odtwarzany gorzej niŝ w warunkach, gdy nie ma tej instrukcji materiał następujący po instrukcji zapomnij jest odtwarzany lepiej niŝ w warunkach, gdy nie ma tej instrukcji METODA ELEMENTÓW efekt instrukcji zapomnij przejawia się równieŝ we wskaźnikach rozpoznawania METODA LISTY efekt instrukcji zapomnij nie przejawia się we wskaźnikach rozpoznawania UWALNIANIE OD HAMOWANIA (METODA LISTY) Bjork, Bjork i Glenberg (1973) w połowie listy pojawiała się wskazówka zapomnij, pamiętaj albo nie było pierwszej połowy listy analiza dotyczyła poziomu odtworzenia drugiej połowy listy wskazówka zapomnij znosiła interferencję proaktywną kiedy elementy do zapomnienia pojawiły się jako dystraktory w teście rozpoznawania poprzedzającym odtwarzanie drugiej połowy listy, efekt interferencji proaktywnej tak jak w grupie bez instrukcji zapomnij Bjork, Bjork i White (1984) replikacja wyników Bjork i in. (1973) i wykazanie, Ŝe sam test rozpoznawania bez dystraktorów z pierwszej listy nie przywraca interferencji proaktywnej

Basden, Basden i Gargano (1993) 47 test rozpoznawania przed odtwarzaniem powodował zniesienie efektu ukierunkowanego zapominania Geiselman i Bagheri (1985) elementy do zapomnienia i do zapamiętania ponownie eksponowane z instrukcją zapamiętaj wzrost poziomu wykonania: elementy pierwotnie do zapomnienia 39% elementy pierwotnie do zapamiętania 7% Zjawisko uwalniania od hamowania świadczy to tym, Ŝe elementy do zapomnienia są kodowane w pamięci, ale zablokowane czy utrudnione jest ich wydobycie: efekt hamowania moŝe być zniesiony przez reekspozycję tych elementów. WARUNKI WYSTĘPOWANIA EFEKTU (METODA LISTY) *wskazówka zapomnij jest najbardziej efektywna, kiedy pojawia się zaraz po materiale do zapomnienia ; jeŝeli pomiędzy tym materiałem a wskazówką jest dodatkowy materiał, efekty ukierunkowanego zapominania maleją *warunkiem występowania efektu jest uczenie się nowego materiału po instrukcji zapomnij *obciąŝenie osoby badanej dodatkowym zadaniem pamięciowym w trakcie przyswajania materiału po instrukcji zapomnij znosi efekt HIPOTEZY WYJAŚNIAJĄCE UKIERUNKOWANE ZAPOMINANIE wymazywanie śladów pamięciowych? to wyjaśnienie nie radzi sobie z wieloma ustaleniami dotyczącymi właściwości zjawiska (zwłaszcza z tymi, które wiąŝą się z metodą listy) i zostało odrzucone juŝ w samych początkach badań nad ukierunkowanym zapominaniem

48 selektywne powtarzanie to wyjaśnienie dobrze tłumaczy wyniki uzyskane przy uŝyciu metody elementów (np. to, Ŝe efekt dotyczy zarówno odtwarzania, jak i rozpoznawania; jest silniejszy, kiedy wskazówki zapomnij / pamiętaj pojawiają się bezpośrednio po ekspozycji wyrazów, a nie z opóźnieniem) hamowanie materiału do zapomnienia (retrieval inhibition) to wyjaśnienie dobrze tłumaczy wyniki uzyskane przy uŝyciu metody listy (np. niewystępowanie efektu w testach rozpoznawania; zjawisko uwalniania od hamowania ) segregacja (osobne grupowanie) elementów do zapamiętania i do zapomnienia mechanizm tłumaczy niektóre efekty występujące w badaniach przeprowadzanych za pomocą metody elementów i metody listy (np. to, Ŝe elementy do zapomnienia interferują wzajemnie ze sobą, ale nie z elementami do zapamiętania ; ludzie przypominają sobie łatwiej elementy do zapomnienia, kiedy wiedzą, Ŝe właśnie je mają wydobywać) Basden, Basden i Gargano (1993) za efekt ukierunkowanego zapominania odpowiada: w warunkach zastosowania metody elementów - selektywne powtarzanie w warunkach zastosowania metody listy - hamowanie wydobycia ale: mechanizm selektywnego powtarzania moŝe równieŝ wchodzić w grę przy zastosowaniu metody listy, kiedy pomiędzy prezentacją materiału (wraz ze wskazówką zapomnij ) a odtworzeniem jest czas na selektywne powtarzanie w badaniach wykorzystujących metodę elementów stwierdzono, Ŝe instrukcja zapomnij moŝe wywierać silniejszy wpływ niŝ sama instrukcja nie powtarzaj