Obraz i słowo w procesach poznawczych

Transkrypt

1 Obraz i słowo w procesach poznawczych mgr Beata Gozdur Obrazy - zarówno odbierane z zewnątrz, w postaci dzieł sztuki, ilustracji, filmów, plakatów itp., jak i wewnętrzne, w postaci wyobrażeń - są istotnym składnikiem ludzkiego doświadczenia. O ich znaczeniu w procesach komunikowania się ludzi i przekazywaniu treści kulturowych świadczy fakt, że można je znaleźć w każdej rozwiniętej cywilizacji, niezależnie od czasu i miejsca jej powstawania. W procesach poznawczych obrazy są jednym z podstawowych sposobów reprezentacji świata. Graficzne pomoce dydaktyczne są bardzo cenne w rozwijaniu podstawowych sprawności umysłowych dziecka, jego mowy i myślenia. Ilustracja to często pierwsza okazja do samodzielnego zdobywania wiedzy. Oglądanie na obrazku rzeczy i zdarzeń ma także wielką wartość poznawczą. Rozmowy prowadzone z dziećmi przy planszach graficznych, obrazach czy ilustracjach w książkach - to jedna z niezawodnych metod ośmielania ich, zachęcania do samodzielnych wypowiedzi. Pamiętać trzeba oczywiście o tym, by ilustracja była możliwie łatwo czytelna, nawiązująca do świata dziecięcych przeżyć, inspirująca różnorodną działalność słowną i plastyczną. Chcę zwrócić uwagę na myślenie uczniów w młodszym wieku szkolnym. Jest ono silnie powiązane z działaniem. Czynności wykonywane na materiale są podstawą stopniowego kształtowania się operacji intelektualnych. Przy opracowywaniu pojęć, rozwiązywaniu zadań, obok czynności myślowych uczniowie powinni wykonywać różnorakie operacje związane z przekształcaniem rzeczywistości. W tym celu w podręcznikach 1

2 znajdują się ilustracje, na których dziecko dokonuje operacji myślowych, werbalnych oraz takich, na których dziecko działa. Świat zewnętrzny spostrzegany przez człowieka można najogólniej scharakteryzować w dwóch kategoriach: obrazów i słów. W postaci obrazów odbieramy wszystko to, co działa bezpośrednio na narządy zmysłów - barwy, zapachy i dźwięki, przedmioty z otoczenia, ludzie i ich działania, zjawiska przyrody, zdarzenia, których jesteśmy świadkami. Słowa natomiast są symbolami bezpośrednich podniet i zastępują je w percepcji, dzięki czemu możemy uzyskiwać informacje o rzeczach i zdarzeniach dawnych lub przewidywanych, odległych, doznawanych przez innych ludzi. Obrazy również rozszerzają granice naszego świata zewnętrznego w takiej postaci jak: ilustracje, fotografie, filmy, dzieła sztuki. Przekazują one informacje o rzeczach, miejscach i zdarzeniach, do których nie mamy bezpośredniego dostępu. Obrazy i słowa - określono jako dwa rodzaje bodźców lub dwa podstawowe typy treści. Rozróżnienie bodźców obrazowych i słownych uznawano za podział wyczerpujący, obejmujący wszystko to, co człowiek spostrzega w świecie zewnętrznym. Trzeba podkreślić, że kategoria bodźców obrazowych jest w tym ujęciu rozumiana szerzej niż potocznie - zalicza się do niej nie tylko obrazy wzrokowe, ale także pochodzące z innych analizatorów, nie tylko spostrzeżenia rzeczywistych przedmiotów, ale także ich wizerunków. Behawiorystyczna odpowiedź na pytanie, jak funkcjonują obrazy i słowa w procesach poznawczych człowieka głosi, iż są to dwie podstawowe kategorie bodźców występujących w percepcji. Rozwinięciem tego kierunku myślenia jest pogląd, realizowany w badaniach Z. Włodarskiego, który można określić jako koncepcję podwójnej percepcji. Główne założenia omawianej koncepcji 2

3 dotyczą: zasadniczej odmienności obrazów i słów jako bodźców, ich stałego występowania w percepcji. Dzięki tendencji do uzupełniania percypowanych treści, elementy obrazowe i słowne współwystępują zarówno w sytuacji, gdy przedmiot uczenia się jest przedstawiony w formie słowno-obrazowej, jak też wtedy, gdy jest podany wyłącznie werbalnie bądź obrazowo. W każdej z wyróżnionych sytuacji przedstawienia obrazowe i słowne mogą być ze sobą zgodne pod względem treści lub niezgodne. Według Z. Włodarskiego [M. Jagodzińska] w pierwszym przypadku oczekuje się korzystnych efektów podwójnej percepcji zakładając, że... wspierające się elementy obrazowe i słowne przyczyniają się do lepszego (szybszego, bardziej wszechstronnego, trwalszego) przyswojenia materiału". W przypadku niezgodności podwójna percepcja powinna przynieść skutki negatywne, ponieważ... działanie obydwu elementów ma charakter konkurencyjny. Nie wspierają się, a nawet każdy z nich może pełnić w stosunku do drugiego rolę dystraktora, utrudniając zrozumienie tego, co ten drugi element oznacza; słowo zakłóca recepcję obrazu, obraz zaś powoduje gorszy odbiór słowa". Problemy dotyczą efektów uczenia się uzyskiwanych przy różnych relacjach - ilościowych i treściowych - pomiędzy obrazami a słowami. Porównuje się efektywność odpowiadających sobie przedstawień obrazowych i słownych. Wyniki licznych badań świadczą że modalność spostrzeganych treści ma istotne znaczenie w uczeniu się, chociaż nie zaobserwowano bezwzględnej przewagi jednej formy nad drugą. Z. Włodarski formułuje wniosek - w uczeniu się człowieka występuje szczególny efekt słowno-obrazowy wynikający z charakteru percepcji. Efekt ten może być pozytywny bądź negatywny, w zależności od tego, czy oba rodzaje przedstawień są ze sobą zgodne pod względem treści. 3

4 Słowom przypisuje się funkcję wyodrębniającą w stosunku do treści obrazowych. Elementy, które zostały nazwane, są spostrzegane z większą uwagą i aktywnością oraz dokładniej analizowane pod względem cech fizycznych i dlatego zostają zapamiętane lepiej niż pozostałe. Dzięki wyodrębniającej funkcji słów ze złożonego obrazu zostają zapamiętane przede wszystkim te przedmioty i cechy, które zostały określone słownie. Wyodrębniająca funkcja słów, zdaniem Z. Włodarskiego [M. Jagodzińska], odnosi się nie tylko do aktualnej sytuacji spostrzeżeniowej, lecz obejmuje także sytuacje przeszłe. Pod wpływem słów uaktywniają się bowiem fragmenty przeszłego doświadczenia odpowiadające ich desygnatom. Jeśli owe desygnaty są zgodne z obrazami aktualnie spostrzeganymi, a tak jest w przypadku prawidłowych określeń słownych, to wspierają i wzbogacają percepcje. Jeśli zaś - w przypadku nieadekwatnych określeń - nie są z nimi zgodne, to zakłócają odbiór, powodując w efektach pamięciowych zniekształcenie polegające na upodobnieniu śladu pamięciowego do desygnatu słowa. Dlatego błędy popełniane w późniejszym rozpoznawaniu są ukierunkowane przez słowa występujące w czasie percepcji. W podobny sposób jest interpretowana rola obrazów w uczeniu się treści słownych [M. Jagodzińska]. Przypuszcza się, że dzięki funkcji wyodrębniającej ilustracje powodują wybiórcze polepszenie spostrzegania i pamiętania tych informacji, do których się odnoszą. Warto przy okazji zauważyć, że założenie funkcjonalnego podobieństwa pomiędzy bodźcami zewnętrznymi a ich odpowiednikami wewnętrznymi, wytwarzanymi przez podmiot, stanowi również podstawę badań nad wyobrażeniami. Jednym z procesów występujących w przebiegu przetwarzania informacji jest kodowanie. Kodowanie jest związane ze wszystkimi 4

5 poziomami przetwarzania informacji. Identyfikujemy bodźce na podstawie naszych wcześniejszych doświadczeń, rozpoznajemy przedmioty i idee, posługując się znanymi sobie kategoriami, interpretujemy docierające do nas informacje na podstawie wcześniejszej wiedzy. Nie wiadomo jednak, w jakim kodzie doświadczenia te są zapisane w pamięci długotrwałej. Odpowiednio do natury poznania ludzkiego w pamięci muszą być reprezentowane i treści obrazowe i słowne. Przyjmijmy, że treści obrazowe i słowne są reprezentowane w pamięci w dwóch odrębnych systemach specyficznie modalnych: obrazowym i słownym. Jest to podstawowe założenie teorii podwójnego kodowania proponowanej przez A. Paivio. [M. Jagodzińska] Zakłada on, że reprezentacje te mają charakter dwojaki: obrazowy (tj. wyobrażeniowy) i słowny. Obrazy i słowa są to dwa podstawowe kody, w jakich informacje są odbierane przez człowieka, reprezentowane i przetwarzane w jego umyśle oraz przekazywane innym ludziom. Są dwie główne funkcje kodów w procesach komunikacji i poznania: informacyjna i operacyjna. Informacyjna funkcja kodów wiąże się z ich własnością reprezentowania informacji, a funkcja operacyjna z podatnością na przetwarzanie. W procesach komunikacji szczególnie istotna wydaje się informacyjna funkcja kodów, natomiast w procesach poznawczych obydwie funkcje mają duże znaczenie. Traktując tekst i ilustracje jako komunikaty, zwracamy uwagę zarówno na ich aspekt treściowy jak i rodzaj użytego kodu. Ze względu na skuteczność procesu komunikacji szczególnie istotna wydaje się specyfika informacyjna kodów obrazowych i słownych. Chodzi o to, aby kody były dobrane odpowiednio do rodzaju informacji, jakie trzeba przekazać, i do warunków odbioru. 5