Artur Stachura Materiały do ćwiczeń z przedmiotu "Pojęcia i systemy pedagogiczne" Spis treści Program ćwiczeń...2 1. Pojęcie jako podstawowy składnik budowy systemu wiedzy...3 Pojęcie w filozofii i psychologii...3 Pojęcie w procesie kształcenia...4 2. Łączenie pojęć w system: wskazywanie relacji pomiędzy pojęciami...5 Pojęcie systemu...5 Relacje między pojęciami...5 3. Wykorzystanie systemowego definiowania pojęć podczas uczenia się...7 Proces budowy systemu pojęć...7 Znaczenie wizualizacji...9 4. Pedagogika jako dysyplina naukowa. Podstawowe pojęcia pedagogiki i relacje pomiędzy nimi...10 Znaczenie terminu "pedagogika"...10 Podział nauk pedagogicznych wg Polskiej Akademii Nauk...10 Wychowanie jako kluczowe pojęcie pedagogiki: przykładowe definicje...11 Model procesu wychowania...12 Dwa sposoby rozumienia pojęcia wychowanie...13 Przykładowe definicje głównych pojęć w pedagogice...13 Literatura cytowana...15 1
Przedmiot: "Pojęcia i systemy pedagogiczne" Prowadzący: dr Artur Stachura Forma i czas zajęć: ćwiczenia - 10 godz. (rok ak. 2016/17, sem. zimowy) Program ćwiczeń Cele zajęć: 1. Rozumienie podstawowych pojęć pedagogiki i ich powiązań z innymi dyscyplinami nauki. 2. Umiejętność definiowania pojęć i krytycznej analizy treści podręczników. 3. Formowanie refleksyjnej i racjonalnej postawy wobec problemów napotykanych podczas studiowania. Tematy ćwiczeń 1. Pojęcie jako podstawowy składnik budowy systemu wiedzy Pojęcie w filozofii i psychologii Pojęcie w procesie kształcenia Ćwiczenie: "Wychowanie" jako podstawowe pojęcie pedagogiki - sposoby rozumienia terminu "wychowanie" w języku potocznym i w nauce - porównanie różnych definicji wychowania: ustalenie różnic i podobieństw - próba sformułowania ujednoliconej definicji wychowania 2. Łączenie pojęć w system: wskazywanie relacji pomiędzy pojęciami Pojęcie systemu Relacje między pojęciami Ćwiczenie: Wskazywanie relacji między pojęciami: tworzenie systemu pojęć obejmującego problemowe metody nauczania - zasady podziału logicznego: wskazanie kryterium podziału jako czynność systematyzująca - hierarchia podziałów: ustalanie poziomów ogólności-szczegółowości - wizualizacja systemu pojęć za pomocą grafu 3. Wykorzystanie zasad definiowania pojęć podczas uczenia się Proces budowy systemu pojęć Znaczenie wizualizacji Ćwiczenie: Tworzenie systemu pojęć na przykładzie struktury dyscyplin naukowych - pojęcie nauki, dyscypliny naukowej - kryterium rozróżniania dyscyplin naukowych: przedmiot badań - hierarchia dyscyplin - rozróżnianie dyscyplin szczegółowych - miejsce pedagogiki w strukturze nauk. Własności istotne pedagogiki - znaczenie badań interdyscyplinarnych i nauk "pogranicza" 4. Pedagogika jako dyscyplina nauki. Podstawowe pojęcia pedagogiki i relacje pomiędzy nimi Model procesu wychowania Znaczenie pojęć ogólnych: metoda, proces, system, rozwój, działanie, cel Podział nauk pedagogicznych wg Polskiej Akademii Nauk Ćwiczenie: Próba systematyzacji podstawowych pojęć pedagogiki - ustalenie znaczenia terminów na podstawie definicji z literatury - ustalenie związków pomiędzy zdefiniowanymi pojęciami poprzez wskazanie pojęć nadrzędnych (bardziej ogólnych) oraz podrzędnych (szczegółowych) - wizualizacja relacji pomiędzy pojęciami za pomocą grafu 2
1. Pojęcie jako podstawowy składnik budowy systemu wiedzy Pojęcie w filozofii i psychologii Powiązanie systemu rzeczy z jego reprezentacją w umyśle, dokonywaną za pomocą języka, zostało wyrażone teoretycznie przez L. Wittgensteina (1997) w wydanym w 1921 r. Traktacie logiczno-filozoficznym. Poszukiwanie związku pomiędzy myślą a językiem było przedmiotem dziewiętnastowiecznych rozważań na temat struktury języka (Humboldt 1988), a także nowszych teorii lingwistycznych, bazujących na osiągnięciach psychologii poznawczej (Chomsky 1977). Pożądany związek pomiędzy stanem umysłu człowieka poznającego rzeczywistość a stanem tej rzeczywistości syntetycznie oddaje stwierdzenie R. Thoulessa (1953, s. 28): [...] chcemy, aby struktura naszego języka korespondowała ze strukturą świata faktów, które chcemy opisywać. Wówczas nasze słowa są użytecznymi narzędziami w myśleniu. Rozumienie terminu pojęcie w psychologii można przedstawić za pomocą następujących własności: 1. Pojęcie (ang. concept) jest odzwierciedleniem w umyśle jakiegoś bytu (rzeczy, obiektu, niekoniecznie materialnego, np. idei, zdarzenia) istniejącego w rzeczywistości (lub w jej subiektywnym obrazie posiadanym przez człowieka). Jest zbiorem istotnych własności, na podstawie których rozpoznajemy (rozróżniamy) obiekty w środowisku. 2. Pojęcie posiada swoje reprezentacje w świecie rzeczywistym. Zbiór tych reprezentacji, czyli obiektów posiadających jakąś wspólną własność, można nazwać kategorią. Po wyróżnieniu takiej kategorii można w jej zakresie wskazywać konkretne egzemplarze danego pojęcia. 3. Pojęcie jest częścią sieci semantycznej, to znaczy, że jest powiązane z innymi pojęciami w umyśle. Struktura tej sieci jest hierarchiczna. Możemy przyjąć, że pojęcie to reprezentacja informacyjna rzeczy (fragmentu rzeczywistości) utrwalona jako zbiór własności (treść pojęcia) i posiadająca określony zbiór rzeczywistych przedmiotów, do których się odnosi (zakres pojęcia). 3
Pojęcie w procesie kształcenia Określenie pojęcia jako części systemu poznawczego wywodzi się bezpośrednio z koncepcji J. W. Dawida. Rozróżnił on trzy etapy poznawania rzeczy: 1) wyodrębnienie przedmiotu od tła i otoczenia oraz poznanie go jako części większej całości, a następnie jako samoistną całość i (dla przedmiotów złożonych) wyróżnienie części poznawanego przedmiotu; 2) wskazanie istotnych cech przedmiotu jako całości i poszczególnych jego części; 3) upewnienie się, że wszystkie istotne cechy (części) zostały wyodrębnione (Dawid 1892, s. 375 376). W swojej późniejszej pracy z 1927 roku J.W. Dawid (1966, s. 56) stwierdza, że rozumieć pojęcie to znaczy: - umieć wskazać pojęcie nadrzędne (zawierające) oraz - pojęcia podrzędne (szczegółowe) względem pojęcia rozumianego, a także - pojęcia równorzędne dla definiowanego pojęcia. Jeżeli np. objaśniamy dziecku pojęcie wielbłąd, to powiemy, że jest to zwierzę (pojęcie nadrzędne), podobne do konia (pojęcie równorzędne), posiadające jeden albo dwa garby co zapewne pokażemy na ilustracji przedstawiającej konkretne wielbłądy (pojęcia podrzędne). Nasze objaśnienie okaże się skuteczne wtedy, gdy dziecko będzie mogło podane pojęcie zastosować w swoim rozumowaniu, np. jeżeli w ogrodzie zoologicznym będzie potrafiło spośród wielu zwierząt wskazać wielbłąda. zwierzęta ssaki płazy owady krowa wielbłąd koń żaba mrówka pszczoła 1-hrbatý 2-hrbatý Rys. 1. Przykład systemowego objaśniania pojęcia "wielbłąd". 4
2. Łączenie pojęć w system: wskazywanie relacji pomiędzy pojęciami Pojęcie systemu Definicje systemu bazujące na osiągnięciach nauk przyrodniczych pozwalają na wskazanie trzech istotnych własności systemu: 1) wyodrębnienie z otoczenia jako względnie autonomicznej całości; 2) hierarchiczna budowa wewnętrzna (system składa się z podsystemów sprzężonych ze sobą; sprzężenia te wpływają na funkcjonowanie całego systemu); 3) dynamika (ograniczona zmienność w czasie). Równolegle z empirycznymi, powiązanymi z praktyką doświadczalną sposobami rozumienia systemu podjęto próby stworzenia możliwie ogólnej definicji tego pojęcia oraz sposobu opisywania wszelkich systemów. Najbardziej uznane są tu prace M. D. Mesarovica, który opracował matematyczne zasady opisu systemów. Mesarovic podaje najogólniejszą z możliwych definicji, stwierdzając, że system jest zdefiniowany przez relację łączącą obiekty będące jego częściami (Mesarovic, Takahara 1975, s. 6 7). Do opisywania systemów będących przedmiotem zainteresowania pedagogiki, podejście Mesarovica jest zbyt ogólne. Koncepcja Z. Zimnego (1996) łączy teoretyczne, formalne podejście do definiowania i opisu systemu z zastosowaniem tego pojęcia do wyjaśniania zjawisk materialnych. Autor na gruncie postulatów Mesarovica definiuje system następująco: System to całość względnie wyodrębniona z otoczenia, złożona z wielu elementów, które mają wiele różnych własności ze względu na wiele hierarchicznie uporządkowanych właściwości zapewniających całości spójność oraz przetrwanie i rozwój (Z. Zimny, 1996, s. 10). Relacje między pojęciami Opisywanie pojęć dokonuje się poprzez wskazywanie relacji pomiędzy jakimś pojęciem a innymi, znanymi już pojęciami. Ściślej mówiąc relacje te będą ustalane pomiędzy określonymi własnościami pojęć, w ramach tej samej właściwości. Na przykład określając relację różności pomiędzy pojęciami 5
pomidor a cytryna, możemy powiedzieć ogólnie, że pomidor jest różny od cytryny, ale dokładniej, iż różność ta dotyczy np. barwy (właściwości), od której zależy, czy pomidor posiada inną własność (barwa czerwona) niż cytryna (barwa żółta). Nie powiemy za to, że różność ta polega na tym, że pomidor jest czerwony, a cytryna ma grubą skórkę (byłoby to zmieszanie własności rozróżnionych ze względu na dwie różne właściwości: barwę i grubość skórki). Jeżeli nie posiadamy zdolności rozróżniania barw (czyli pojęcie barwy dla nas nie istnieje), to nie zastosujemy tej właściwości (barwa) do rejestrowania różności pomiędzy owocami. Z powyższego rozważania wynika, że nie można opisać pojęcia bez posłużenia się innymi pojęciami. Aby ustalić, czym różnią się pojęcia pomiędzy sobą, trzeba koniecznie wskazać, ze względu na jaką właściwość je porównujemy. Takie poznawanie pojęć jest najbardziej efektywne. Widać to w eksperymentach psychologicznych: pojedyncze, niepowiązane ze sobą przekazy informacyjne są dużo trudniejsze do przyswojenia niż przekazy, pomiędzy którymi badany dostrzega relacje. Na przykład znacznie trudniej zapamiętać kilkanaście losowo wybranych wyrazów, a dużo łatwiej wiersz, w którym pomiędzy wyrazami dostrzegamy związki treściowe i gramatyczne. W dydaktyce zjawisko to jest wykorzystywane jako zasada podawania nowych treści bazujących na treściach już znanych uczniowi. 6
3. Wykorzystanie systemowego definiowania pojęć podczas uczenia się Proces budowy systemu pojęć Zasada systemowego poznawania rzeczywistości nie jest nowa. Kartezjusz (w pracy będącej rozwinięciem Rozprawy o metodzie) uznawał rzeczywistość za hierarchiczną całość, która jest doskonale poznawalna, a każda grupa rzeczy (jej części, wzajemnie ze sobą powiązanych) także. Rozum potrafi rozłożyć wielowymiarowy system poznawanych rzeczy i ich własności na ciąg wynikających z siebie prawd. Uważał, że doskonała wiedza jest raczej siecią lub systemem ogniw niż jednym łańcuchem (za: Joachim 1957, s. 49, podkr. A.S.). zwierzęta związek z człowiekiem lądowe środowisko życia wodne latające dzikie udomowione odżywianie roślinożerne mięsożerne wszystkożerne Rys. 2. Przykład wielowymiarowego systemu pojęć Proces odwzorowywania systemu rzeczy w umyśle człowieka dokonuje się naturalnie i spontanicznie w trakcie rozwoju, może i powinien być także kontrolowany w procesie kształcenia. Jest to pogląd dostrzegany od dawna, a dobrze wyraża go stwierdzenie J. Forrestera (1968, s. 2): Bez organizującej struktury wiedza jest zaledwie zbiorem obserwacji, doświadczeń praktycznych i sprzecznych przypadków. 7
Ogólna procedura budowy systemu wiedzy składa się z następujących etapów: 1. Wyodrębnienie pojęć do systematyzacji. 2. Zdefiniowanie pojęć co do treści i zakresu (lecz niekoniecznie co do relacji z innymi pojęciami), a w tym sprawdzenie, czy definicje są spójne ze sobą. 3. Ustalenie, jakie relacje (kryteria podziału na pojęcia szczegółowe, związki pomiędzy pojęciami) bierzemy pod uwagę. 4. Określenie relacji pomiędzy pojęciami. 5. Kontrola spójności i usunięcie ewentualnych braków w systemie. 6. Wizualizacja. 7. Linearyzacja (ustalenie kolejności przyswajania lub prezentowania pojęć). Na podstawie własnych doświadczeń proponuję przy systematyzacji treści kształcenia uwzględnienie następujących spostrzeżeń: 1. Jako pojęcia ogólniejsze w tekście pojawiają się zazwyczaj rzeczowniki, jako pojęcia szczegółowe rzeczowniki z przymiotnikami; czasowniki służą jako nazwy pojęć odnoszących się do procesów (n.p. czynności). 2. Należy zwracać uwagę na: rzeczowniki (określają pojęcia), przymiotniki (dookreślają pojęcia szczegółowe), czasowniki (określają relacje i operacje na pojęciach). 3. Najwięcej pojęć nowych pojawia się na początku. 4. Niektóre pojęcia pozostają niedefiniowane (może były definiowane wcześniej albo wydają się autorowi oczywiste). Należy wtedy poszukać ich definicji w innych źródłach. 5. Narzędzie do systematyzacji dużych zbiorów informacji powinno mieć funkcję wyszukiwania tekstu. 8
Znaczenie wizualizacji Dla człowieka naturalną i pierwotną czynnością poznawczą jest postrzeganie relacji przestrzennych. Wizualny (konkretny lub graficzny) sposób zapisywania myśli jest spotykany od początku kultury ludzkiej. Jest to prawdopodobnie pierwszy po komunikacji werbalnej sposób opisu rzeczywistości i zarazem sposób umożliwiający utrwalenie informacji wykraczające poza chwilę obecną i poza umysły osób komunikujących się bezpośrednio. Wizualizacja jest bardzo istotnym czynnikiem zwiększającym efektywność poznawania i uczenia się. Argumentem za powyższą tezą jest badanie M. Schneidera, C. Rode i E. Stern (2010). Eksperyment polegał na zbadaniu przyswojenia informacji podanej w postaci tekstu, przy czym grupa eksperymentalna była poinstruowana o sposobach prezentacji w formie diagramów i zachęcona do ich zastosowania przy notowaniu treści podawanej. Badaniami objęto uczniów gimnazjum (13 i 15 lat). Uczniowie z grupy eksperymentalnej prawie dwukrotnie częściej stosowali z powodzeniem reprezentację graficzną. Co istotne, lepiej też odpowiadali na pytania związane z treścią podaną w tekstach (Schneider, Rode, Stern 2010, s. 112 130). Okazało się, że chociaż wszystkim uczniom podano zasady tworzenia diagramów, to lepiej przyswajali treści i rozwiązywali zadania ich dotyczące ci uczniowie, którym zalecono użycie reprezentacji graficznej, niż ci, którzy mieli dowolność w wyborze reprezentacji struktury treści. 9
4. Pedagogika jako dysyplina naukowa. Podstawowe pojęcia pedagogiki i relacje pomiędzy nimi Znaczenie terminu "pedagogika" Źródłosłów: gr. παιδαγωγς (paidagogos - niewolnik towarzyszący dziecku w szkole; dosł. prowadzący dziecko ); łac. ars educandi - sztuka wychowania. Odpowiednikiem znaczeniowym polskiego terminu wychowanie jest grecki termin paideia (wykształcenie przygotowujące młodzież do bycia dobrymi obywatelami polis) Pedagogika zespół nauk o wychowaniu, istocie, celach, treściach, metodach, środkach i formach organizacji procesów wychowawczych (Encyklopedia powszechna PWN, 1996) nauki biologiczno-medyczne nauki historyczne filozofia ekonomia pedagogika psychologia nauki o kulturze nauki polityczne Rys. 3. Dyscypliny naukowe powiązane z pedagogiką Podział nauk pedagogicznych wg Polskiej Akademii Nauk I. Podstawowe dyscypliny pedagogiczne: pedagogika ogólna historia oświaty, wychowania i doktryn pedagogicznych teorie wychowania: - moralnego - estetycznego - społecznego - religijnego - fizyczmego dydaktyka (teoria nauczania, uczenia się, wykształcenia) 10
II. Szczegółowe dyscypliny pedagogiczne wyznaczane rozwojem człowieka: pedagogika rodziny p. przedszkolna i wczesnoszkolna p. szkolna p. szkolnictwa wyższego p. dorosłych (andragogika) p. specjalna w tym resocjalizacja i rewalidacja teoria kształcenia równoległego teoria kształcenia ustawicznego (edukacja pernamentna) pedagogika ludzi starszych III. Dyscypliny pedagogiczne związane z różnymi obszarami działalności człowieka: pedagogika społeczna p. kultury p. pracy p. zdrowotna teorie wychowania technicznego teorie wychowania obronnego pedagogika czasu wolnego i rekreacji IV. Dyscypliny z pogranicza (pomocnicze): pedagogika porównawcza pedeutologia polityka oświatowa ekonomika oświaty organizacja oświaty i wychowania filozofia wychowania psychologia wychowawcza socjologia wychowania biologiczne podstawy wychowania informatyka i cybernetyka edukacyjna Wychowanie jako kluczowe pojęcie pedagogiki: przykładowe definicje Wychowanie to świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. (W. Okoń) Wychowanie jest procesem przygotowania młodzieży do uczestnictwa w działaniach utrzymujących i kontynuujących elementy składowe społeczeństwa. (F. Znaniecki) Wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te, które nie dojrzały jeszcze do życia społecznego. (E. Durkheim) Wychowanie to intencjonalne kształtowanie osobowości dokonywane w ramach stosunku wychowawczego między wychowawcą a wychowankiem, według przyjętego w grupie ideału wychowawczego. (J. Szczepański) 11
Wychowanie to sterowanie procesami socjalizacyjno-enkulturacyjnymi oraz uczenia się jednostek podporządkowane celom kształtowania określonych dyspozycji osobowościowych. (H. Muszyński) Model procesu wychowania Proces wychowania polega na przeprowadzeniu zorganizowanego działania zmierzającego do wywołania pożądanych zmian w osobowości wychowanka (W. Okoń). Wychowanie jest procesem, którego głównym składnikiem jest komunikacja pomiędzy uczestnikami. 3 4 5 1 2 Rys. 4. Model oddziaływań wychowawczych 1. Oddziaływania wychowawcze 2. Diagnozowanie stanu wychowanka 3. Oddziaływanie środowiska na wychowanka 4. Oddziaływanie wychowawcy na środowisko wychowanka 5. Diagnozowanie środowiska wychowanka Pomiędzy wszystkimi uczestnikami procesu wychowania zachodzi relacja (przepływ informacji) w obie strony. Trzeba podkreślić, że relacja ta nie jest tylko prostym faktem ja nadaję do ciebie, a ty do mnie, ale ma charakter sprzężenia zwrotnego. Dla komunikacji oznacza to, że każdy przekaz, który dotarł do odbiorcy, zmienia stan tego odbiorcy i w konsekwencji generowane potem przez niego przekazy. 12
Dwa sposoby rozumienia pojęcia wychowanie Dawne rozumienie: oddziaływanie na czyjąś osobowość, jej formowanie, zmienianie i kształtowanie ; wyzwalanie w drugiej osobie bądź grupie społecznej pożądanych stanów, jak rozwój, samorealizacja czy wzrost samoświadomości ; efekt powyższych działań lub procesów Współczesne rozumienie: całokształt procesów i oddziaływań zachodzących w toku wzajemnych relacji między dwiema osobami, pomagających im rozwijać własne człowieczeństwo (wg. Milerski, Śliwerski, 2000 s. 274) Przykładowe definicje głównych pojęć w pedagogice Proces: Uporządkowany ciąg następujących po sobie i powiązanych przyczynowo zdarzeń (zmian). Rozwój: Długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić następujące kolejno etapy przemian (fazy rozwojowe) prowadzące do nieodwracalnego przejścia jakiegoś systemu od stanu mniej zorganizowanego do stanu bardziej zorganizowanego. Edukacja: Ogół zorganizowanych działań służących zwiększaniu zdolności życiowych człowieka. Socjalizacja: Ogół działań ze strony społeczeństwa, zmierzających do zdobycia przez jednostkę takich kwalifikacji, takich systemów wartości i osiągnięcia takiego rozwoju osobowości, aby mogła się stać pełnowartościowym członkiem społeczeństwa. Wychowanie: Świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Kształcenie: Samodzielne i kierowane czynności człowieka, oparte na nauczaniu i uczeniu się, podejmowane dla osiągnięcia określonego zasobu wiedzy o otaczającym go świecie, poznanie samego siebie, zdobycia umiejętności przeobrażania świata oraz rozwoju uzdolnień, zainteresowań i ogólnej sprawności umysłowej. Nauczanie: Planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami umożliwiająca im zdobywanie wiedzy, umiejętności, nawyków oraz 13
rozwijanie zdolności i zainteresowań. Uczenie się: Proces, w którego toku na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabyte. Resocjalizacja: Proces przywracania człowieka do życia i sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie. Polega na zmodyfikowaniu osobowości: usunięciu nawyków, treści zabronionych i zastąpieniu ich ogólnie przyjętymi, akceptowanymi zasadami postępowania. Diagnozowanie pedagogiczne: Ogół czynności zmierzających do rozpoznania własności (stanu) wychowanka i jego środowiska oraz wyprowadzenia (na podstawie tego rozpoznania) wniosków do dalszych działań wychowawczych. Terapia pedagogiczna: Specjalistyczne działania wychowawcze mające na celu niesienie pomocy wychowankom ujawniającym różnego rodzaju nieprawidłowości rozwoju i zachowania. Samokształcenie: Samodzielne zdobywanie wiadomości, umiejętności i sprawności praktycznych z określonej dziedziny wiedzy. W szerszym ujęciu kształtowanie własnej osobowości według własnego ideału. 14
Literatura cytowana Chomsky N. (1977), Lingwistyka a filozofia: współczesny spór o filozoficzne założenia teorii języka, PWN, Warszawa Dawid J. W. (1892), Nauka o rzeczach, Gebethner i Wolff, Warszawa Dawid J. W. (1966), Inteligencja, wola i zdolność do pracy, Ossolineum, Warszawa Forrester J. W. (1968), Principles of Systems, Wright-Allen Press, Inc., Cambridge, MA Humboldt W. v. (1988), On Language. The Diversity of Human Language-Structure And Its Mental Development of Mankind, Cambridge University Press Joachim H. H. (1957), Descartes's Rules For The Direction of The Mind, (red. E. E. Harris), Allen & Unwin, London Mesarovic M. D., Takahara Y. (1975), General Systems Theory: Mathematical Foundations, Academic Press, New York - San Francisco - London Milerski B., Śliwerski B. (red.) (2000) Pedagogika. Leksykon, PWN, Warszawa Schneider M., Rode C., Stern E. (2010), Secondary school students' availability and activation of diagrammatic strategies for learning from texts, W: L. Verschaffel, E. De Corte, T. de Jong, J. Elen (red.), Use of Representations in Reasoning and Problem Solving, Routledge Thouless R. H. (1953), Straight and Crooked Thinking, Pan Books, London Wittgenstein L. (1997), Tractatus logico-philosophicus, PWN, Warszawa Zimny Z. M. (1996), System a zbiór, Wyd. WSP w Częstochowie, Częstochowa 15