TRANSAKCJE ELEKTRONICZNE I CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ICH ROZWÓJ Janina Banasikowska Akademia Ekonomiczna w Katowicach jbanasik@ae.katowice.pl Iwona Woźniak WSZiNS w Tychach iwona.wozniak@wszins.tychy.pl Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie genezy powstania transakcji elektronicznych i ich form, ukazanie róŝnic w zawieraniu transakcji elektronicznych i transakcji tradycyjnych. Opisane zostały miejsca i rodzaje zawieranych transakcji elektronicznych w poszczególnych sektorach. Przedstawiono wyniki badań, wykonanych przez róŝne firmy badawcze, dotyczące: czynników wpływających na częstotliwość zawierania transakcji elektronicznych, kupowanego asortymentu, prognoz wrostu uŝytkowników Internetu i rozwoju rynku elektronicznego. Słowa kluczowe: e-biznes, rynek elektroniczny, transakcja elektroniczna, e- sklep. Elektroniczne transakcje Pewne formy rynku transakcji elektronicznych istniały juŝ w latach sześćdziesiątych, kiedy powstały pierwsze komercyjne sieci komputerowe. Pojawiły się wówczas pierwsze pionierskie standardy Elektronicznej Wymiany Danych (Elektronic Data Interchange). Coraz szersze i powszechniejsze zawieranie elektronicznych transakcji związane jest z ciągłym doskonaleniem technologii teleinformatycznych powiązanych z rozległymi sieciami komputerowymi. Na przestrzeni kilku ostatnich lat liczba transakcji gospodarczych zawieranych za pomocą mediów elektronicznych znacznie wzrosła za przyczyną burzliwego rozwoju rozległej sieci Internet. Między rokiem 1998 a 2002 nastąpił wzrost liczby uŝytkowników sieci Internet o około 280 %. KaŜda transakcja elektroniczna obejmuje trzy fazy: gromadzenie informacji, negocjacje, realizację transakcji.
392 Realizacja SWO i rozwiązania praktyczne w SWO Istnieją zasadnicze róŝnice w sposobie zawierania transakcji na rynku elektronicznym (marketspace) i na rynku tradycyjnym (marketplace). Są to: treść transakcji (content) fizyczna wymiana usług i dóbr jest zastępowana przez wymianę informacji, miejsce zawarcia transakcji i sytuacja (context) osobiste kontakty kupującego ze sprzedawcą zastępowane są wykonaniem operacji za pośrednictwem Internetu, infrastruktura (infrastructure), miejsce i sposób przebiegu transakcji np. sklep, targowisko, zostaje zastąpione komputerami połączonymi infrastrukturą telekomunikacyjną. Na rozwój rynku elektronicznego i wzrost ilości zawieranych transakcji mają wpływ trzy zasadnicze czynniki: rozwój technologii, regulacje prawne, biznes. Otwartość i powszechna dostępność do sieci Internet powoduje, iŝ regulacje prawne są czynnikiem o rosnącym znaczeniu zarówno dla bezpieczeństwa przesyłanych danych, jak i dla zawieranych transakcji. Rodzaje transakcji na rynku elektronicznym Mechanizmy rynku elektronicznego umoŝliwiają zawieranie róŝnego rodzaju transakcji gospodarczych zarówno między przedsiębiorstwami, instytucjami, jak i między sprzedawcą a odbiorcą detalicznym. MoŜliwe transakcje w elektronicznym biznesie to: biznes biznes (business) B2B, biznes konsument (business to consumer) B2C, biznes administracja (business to administration) B2A, konsument administracja (consumer to administration) C2A, konsument biznes (consumer to business) C2B, konsument konsument (consumer to consumer) C2C. PowyŜsze relacje przedstawia rys. 1 Transakcje typu biznes biznes są to na ogół operacje zachodzące pomiędzy stronami, którymi są przedsiębiorstwa. Transakcje mogą dotyczyć wielu obszarów działalności gospodarczej firm np. realizacja zamówień u dostawców, sprzedaŝ towarów, własnych wyrobów bądź usług itp. Miejscami zawierania takich transakcji są: Wirtualne rynki: rynki horyzontalne,
Transakcje elektroniczne i czynniki wpływające na ich rozwój 393 rynki wertykalne; Aukcje B2B; BranŜowe giełdy internetowe. Transakcje typu biznes konsument to klasyczny handel elektroniczny, gdzie stronami są firma sprzedająca i konsument. Ten rodzaj transakcji rozwinął się najbardziej dzięki rozwojowi sieci Internet. Innym określeniem sprzedaŝy w Internecie produktów konsumentom jest e-tailing (e-retailing), co oznacza elektroniczną sprzedaŝ detaliczną. Administracja rządowa (Administration) e-państwo B2A C2A Biznes (Business) e-oferta C2B Klient/Konsument (Customer/Consumer) e-kooperacja B2B e-aukcje C2C Biznes (Business) e-sklepy B2C Klient/Konsument (Customer/Consumer) B2A C2A e-państwo Administracja rządowa (Administration) Rys. 3. Rodzaje transakcji na rynku elektronicznym Źródło: Opracowanie na podstawie [GrSt02 s. 82] Wśród przedsiębiorstw handlu detalicznego działających w sieci moŝna wyróŝnić [Szna00]: detalistów czystej gry, czyli firmy prowadzące sprzedaŝ za pośrednictwem Internetu, detalistów wielokanałowych, czyli takich, którzy równolegle ze sprzedaŝą przez Internet prowadzą dystrybucyjny handel sklepowy, telefoniczny lub sprzedaŝ wysyłkową przy zastosowaniu katalogów. Miejscami zawierania takich transakcji są: Wirtualne sklepy: sklepy horyzontalne, sklepy wertykalne, pasaŝe handlowe; Aukcje B2C; Zakupy grupowe. Transakcje typu biznes administracja umoŝliwiają szybką i sprawną wymianę informacji pomiędzy firmami i organami państwowymi. Taka wymiana informacji w głównej mierze dotyczy podatków i ubezpieczeń, składania ofert w
394 Realizacja SWO i rozwiązania praktyczne w SWO przetargach rządowych bądź elektronicznej komunikacji z administracją rządową. Transakcje typu konsument administracja dotyczą przede wszystkim rozliczeń podatników z urzędami skarbowymi oraz ubezpieczonych z instytucjami ubezpieczeniowymi. Tego typu transakcje są na etapie rozwoju, wymagają odpowiedniego przygotowania konsumenta jak i instytucji administracji do wdraŝania nowoczesnych rozwiązań informatycznych 1. Transakcje typu konsument biznes polegają na wystawieniu przez klientów swoich ofert zakupu w odpowiednim serwisie i odpowiadaniu na nie przez producentów 2. Konsument przedstawia np. ofertę firmie Priceline.com odkupienie od niego niewykorzystanego biletu lotniczego za określoną cenę, a firma decyduje o przyjęciu oferty bądź jej odrzuceniu [GrSt02 s.84]. Transakcje typu konsument konsument mają, jak na razie, mniejsze znaczenie w ogólnej ilości zawieranych transakcji na rynku elektronicznym. Tego rodzaju transakcje mają charakter transakcji bazarowo-aukcyjnej. Są zawierane na aukcjach, w serwisach ogłoszeniowych, gdzie spotykają się indywidualni konsumenci (klienci) np. Wirtualna Polska, Onet. Na współczesnym rynku elektronicznym najwięcej transakcji jest zawieranych w sektorze B2B oraz B2C i więcej transakcji jest zawieranych w sektorze B2B niŝ w sektorze B2C. W krajach bardziej rozwiniętych jest zawieranych znacznie więcej transakcji na rynku elektronicznym. Polska na tle innych krajów Europy wypada zdecydowanie niekorzystnie. Pierwsze sklepy internetowe w Polsce powstały w 1996 roku. Raport dotyczący ilości sklepów z października 2002 roku wykazuje, Ŝe spadek liczby sklepów to efekt racjonalizacji nastrojów wokół e-biznesu. Zdaniem analityków, firmy badawczej I-Metria polskie sklepy internetowe nadal przechodzą weryfikację dokonywaną przez rynek. Z Internetu znikają niedochodowe przedsięwzięcia, a pozostają przynoszące zyski. Motywy zawierania transakcji elektronicznych Transakcje zawierane w sektorach B2B i B2C dotyczą podobnego asortymentu produktów. W sektorze B2B kupowane produkty słuŝą głównie do funkcjonowania firmy - produkty niezbędne do prowadzenia prac biurowych oraz do realizacji działalności operacyjnej handlowej bądź produkcyjnej (Rys. 2.). Motywy zawierania transakcji online przez przedsiębiorstwa są następujące: Skrócenie czasu dokonywania zakupu [67,2 %], 1 http://europa.eu.inst/ispo/ecommerce/answers/introduction.html 2 http://www.cdmpekao.com.pl/analizy/ekonom.pdf
Transakcje elektroniczne i czynniki wpływające na ich rozwój 395 ObniŜenie kosztów zakupu [35,5 %], Poszerzenie asortymentu nabywanych produktów [29,2 %], Gwarancja lepszej obsługi [13,5 %], NiŜsza cena towaru/usługi [11,6 %], Inne [11,3 %] [Ande01]. 40,00 3,30 7,70 0,10 0,40 0,60 1,10 1,40 1,50 3,00 3,10 3,30 3,80 4,00 5,80 6,90 13,00 20,00 32,70 35,30 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 Ilość dokonanych zakupów przez firmy [%] oprogramowanie sprzęt komputerowy wydawnictwa artykuły i sprzęt biurowy wkłady produkcyjne sprzęt do produkcji usługi bankowe usługi turystyczne materiały reklamowe towary handlowe informacje wyposaŝenie wnętrz multimedia usługi dostępowe opakowania artykuły budowlane artykuły spoŝywcze inne towary inne usługi Asortyment Rys. 2. Asortyment kupowany drogą elektroniczną przez polskie przedsiębiorstwa Źródło: Opracowanie na podstawie [GrSt02 s. 91] W sektorze B2C kupowane produkty słuŝą klientowi do powszechnego uŝytku (Rys. 3.). Motywy zawierania transakcji online przez klientów są następujące: Wygoda [41 %], Poszerzenie asortymentu nabywanych produktów [24%], NiŜsze ceny [22 %], Skrócenie czasu dokonywania zakupu [20 %], Łatwość realizacji zakupu [7 %], Zakupy w Internecie sprawiają większą przyjemność [5 %] [Ande01].
396 Realizacja SWO i rozwiązania praktyczne w SWO 30,00 26,00 ilość dokonanych zakupów przez klienta [%] 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 17,00 13,00 11,00 10,00 10,00 9,00 8,00 7,00 5,00 5,00 5,00 4,00 4,00 4,00 4,00 18,00 2,00 1,00 0,00 inne artykuły samochodowe wyroby jubilerskie akcesoria sportowe kosmetyki podróŝe biznesowe akcje/udziały meble/wyposaŝenie domu zabawki/gry filmy wideo bilety do kina, teatru, itp.. artykuły spoŝywcze wyjazdy wakacyjne i wypoczynkowe sprzęt komputerowy oprogramowanie wyroby elektroniczne i elektryczne odzieŝ muzyka/płyty CD ksiąŝki Asortyment Rys. 3. Asortyment kupowany drogą elektroniczną przez klientów na świecie Źródło: Opracowanie na podstawie [GrSt02 s. 103] Badania wykazały, Ŝe do barier rozwoju rynku elektronicznego w Polsce, z punktu widzenia klienta, naleŝą: Brak zabezpieczeń [31 %], Słaba infrastruktura telekomunikacyjna [30%], Przyzwyczajenia klientów [18 %], Wysokie koszty połączeń internetowych [13 %], Brak podpisu elektronicznego [5 %], Inne [3 %] [Pros01]. Dostawcy usług rynku elektronicznego do powyŝszych barier dołączają jeszcze brak zaufania do sklepów internetowych, brak kapitału, wysoki koszt reklamy online, wysoki koszt transportu, brak doświadczonej kadry. Mimo istniejących barier rozwoju rynku elektronicznego, perspektywy jego dalszego wzrostu są optymistyczne dzięki wzrastającej liczbie uŝytkowników Internetu. Przeprowadzone badania przez róŝne firmy przedstawia tabela 2.
Transakcje elektroniczne i czynniki wpływające na ich rozwój 397 Tabela 1. Prognozy wzrostu uŝytkowników Internetu na świecie Lata Lp Firma badawcza 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1 EMarketer - 230 307 398 513 640-2 MSDW 186 251 314 381 448 520-3 Telcordia Technologies - 289 - - - - - 4 Angus Reid Group Inc. - 275 - - - - - 5 Ovum - - - - - - 923 6 IDC 240 - - - 602 - - 7 Jupiter 233 - - - 498 - - 8 ETForecasts - 375-544 - - 840 9 ITU 257 385 600 - - - - 10 World Bank 195 243 291 342 399 457-11 Nielsen/NetRatings - 269 - - - - - Źródło: [emar01 s.46] Wprawdzie szacunki firm badawczych nie są zgodne, to mimo to istnieje przekonanie, Ŝe w najbliŝszych latach nastąpi gwałtowny rozwój sieci informatycznych. Obecnie liderem w zakresie rozwoju Internetu jest Ameryka Północna, a na drugim miejscu znajduje się Europa. Szczególnie dynamiczny rozwój rynku elektronicznego przewiduje się w sektorze B2B. Do roku 2004 obroty w tym sektorze wzrosną ponad dwukrotnie. Pomimo róŝnic w prognozach analityków dotyczących skali oraz tempa rozwoju światowego rynku elektronicznego, większość ekspertów jest zdania, Ŝe era jego prawdziwej dynamiki dopiero nadejdzie w latach 2006 2008. Literatura [Ande01] Andersen A., ehandel B2B w Polsce, I-Metria, czerwiec 2001 [Bury02] Bury. A., Karty płatnicze w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2002 [ehan02] ehandel B2C w Polsce komunikat z 2.10.2002 www.imetria.com [emar01] The eglobal Report, emarketer, 2001 [GrHe02] Grudzewski W. M., Hejduk I. K., Przedsiębiorstwo wirtualne, Difin, Warszawa 2002 [GrSt02] Gregor B., Stawiszyński M.: e-commerce, Branta, Bydgoszcz- Łódź 2002 [KoBe01] Kohler T. R., Best R. B., Electronic Commerce. Koncepcje, realizacje i wykorzystanie w przedsiębiorstwie, CeDeWu, Warszawa 2001
398 Realizacja SWO i rozwiązania praktyczne w SWO [KuMo02] Kubas M., Molski M., Karta elektroniczna bezpieczny nośnik informacji, MIKOM, Warszawa 2002 [Mała00] Małachowski A. i inni, Komunikacja gospodarcza. Rynek transakcji elektronicznych. Wydawnictwo A E im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000 [Mała98] Małachowski A., Komunikacja gospodarcza. Techniki i technologie. AE Wrocław 1998 [Pros01] Prospekt emisyjny HOGA.PL.S.A. 2001 [Szna00] Sznajder A., Marketing wirtualny, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2000 [Wrze02] Wrzesiński M., Zarządzanie firmową witryną Internetową, OdiDK, Gdańsk 2002 THE ELECTRONIC TRANSACTIONS AND THE FACTORS PUTTING INTO PORT ON THEIR DEVELOPMENT Summary This article's aim is performance the genesis of rising electronic transaction and their forms, exhibition of differences in containing electronic and traditional transaction. There have been described the places and kinds of contracted electronic transaction in each sections. There have been introduced the results of researches executed by different investigative firms relating with the influencing factors on the frequency of containing the electronic transactions, the bought of asortment and forecasts of Internet users increase and development of electronic market. Key words: e-business, electronic market, electronic transaction, e-shop.