Pieniądz i polityka monetarna Opracowała: dr inż. Magdalena Węglarz
PIENIĄDZ Pieniądz to niezwykłe dobro. Na równi z miłością stanowić może źródło najwyższego szczęścia człowieka. Na równi ze śmiercią leży u podstaw największych ludzkich tragedii. Od wielu wieków w dwojaki sposób zaprząta uwagę ludzkości, niekiedy jest dobrem występującym w wielkiej obfitości lecz niepewnym, niekiedy jest pewnym ale rzadkim. Ponadto jest jeszcze grupa ludzi dla których pieniądz ma jeszcze jeden zespół właściwości: jest dobrem niepewnym i rzadkim. John Kenneth Galbraith
Pieniądz a wymiana Dlaczego Robinson Crusoe nie potrzebował pieniędzy???? Bo na wyspie byli tylko: on i Piętaszek! Czy nam jest potrzebna wymiana? Czy nam są potrzebne pieniądze?
Pieniądz jego powstanie Ewolucja pieniądza, powstanie pieniądza to proces. Forma pieniądza jest wynikiem stopniowej selekcji środka wymiany na (wolnym) rynku. Żaden podmiot (rząd) nie ma możliwości tworzenia pieniądza dla gospodarki. Pieniądzem staje się to co jest powszechnie akceptowane przez społeczeństwo.
Ewolucja pieniądza Pieniądz definiujemy jako powszechnie akceptowalny w danym kraju środek płatniczy. Cechy materiału z jakiego wykonany jest pieniądz: Łatwo podzielny, Trwały, Stosunkowo wygodny w transporcie, Rzadki, a więc sam stanowi pewną wartość i jest stosunkowo trudny do podrobienia
Ewolucja pieniądza Barter wymiana jednych dóbr na inne. Barter jest lepszy od całkowitego braku handlu jednak nastręcza sporych trudności. Słabości barteru Głodny krawiec kontra nagi rolnik czy się spotkają? W miarę rozwoju gospodarek zaprzestano wymiany barterowej zastępując ją wymianą dobra na pieniądze. 6
Ewolucja pieniądza Pieniądz jako środek wymiany pojawił się po raz pierwszy w historii pod postacią towarów. W ramach waluty w różnych czasach funkcjonowały przeróżne dobra: bydło oliwa z oliwek piwo lub wino miedź, żelazo złoto i srebro diamenty pierścienie 7
Ewolucja pieniądza Inne towary używane jako środek wymiany: Tytoń w kolonialnej Wirginii, Cukier w Indiach Zachodnich, Sól w Abisynii, Gwoździe w Szkocji, Zboże, Paciorki, Herbata, Muszelki kauri (monetki), Haczyki wędkarskie
Ewolucja pieniądza Aż do XVIII wieku pieniądz towarowy ograniczał się wyłącznie do metali: srebra i złota. Obydwie formy pieniądza miały wartość wewnętrzną, co oznacza, że były wartościowe same w sobie. Pieniądz metalowy miał swoje wady, ponieważ należało go pozyskiwać z rzadkich zasobów i przeciwnie czasem mogło się to okazać zbyt łatwe, gdy niespodziewanie natrafiono na żyłę złota. 9
Ewolucja pieniądza Pieniądz współczesny nie stanowi obiektu pożądania sam w sobie, lecz z powodu dóbr, które można za niego kupić. Gotówkowy papierowy (banknoty i bilon), Bezgotówkowy (bankowy, żyrowy, wkładowy) jest to zapis na rachunku bankowym, pieniądz kreowany przez banki Elektroniczny (karty płatnicze)
Współczesny pieniądz Fiducjarny oparty na zaufaniu społecznym (on ma wartość dopóki ludzie myślą, że ma wartość) https://www.youtube.com/watch?v=xyl-wklockg
Istota i funkcje pieniądza Funkcje jakie pełni pieniądz: środek wymiany (cyrkulacji), jednostka obrachunkowa (miernik wartości dóbr i usług), środek płatniczy (realizacja odroczonych płatności), środek tezauryzacji (przechowywania bogactwa). 12
Prawo Kopernika - Greshama Mikołaj Kopernik (1473-1543): projekt reformy walutowej (1517); memoriał w tej sprawie przedłożony przez Koprenika na sejmiku w Toruniu (1519), został poszerzony (1526) i ujęty w formę traktatu pt. Monetae cudendae ratio; sformułował w nim Kopernik zasady reformy monetarnej oparte na projekcie poprawy pieniądza i ujednolicenia monety pruskiej i polkiej. Thomas Gresham (1519-1579), zwolennik merkantylizmu
Prawo Kopernika - Greshama Wypieranie z obiegu lepszej monety przez gorszą, pieniądz, któremu rząd nada sztucznie zawyżoną wartość, będzie wypierał z obiegu pieniądz, którego wartość zostanie sztucznie zaniżona Prawo to nazwano później prawem Greshama, któremu niesłusznie przypisywano Jego odkrycie.
Wyspa Kamiennego Pieniądza 1899-1919 Wyspy Karoliny, należące do Mikronezji, były kolonią niemiecką. Wyspa Uap (Yap) najbardziej wysunięta na zachód wyspa tego archipelagu. 1903 r. antropolog William Henry Furness III spędził na wyspie kilka miesięcy, w 1910 napisał książkę Wyspa Kamiennego Pieniądza
Rys. 1 Na wyspie Yap brakuje złóż metali, dlatego jej mieszkańcy byli zmuszeni do poszukiwań innego trwalszego i rzadkiego surowca, który pełniłby funkcje pieniądza. Takim cennym środkiem okazały się wapienie zwane rai, grube krążki z dziurkami w środku dla ułatwienia transportu. Ilustracje: Katarzyna Rajzer, Studentka PWr, Kierunek studiów: Zarządzanie i Marketing
Wyspa kamiennego pieniądza Źródło: Caroline Furness Jayne "String Figures and How To Make Them", 1904
Rys. 2 Wartość rai zależała od wielkości kamienia. Wydobywano je i obrabiano na sąsiedniej wyspie. Brak wapieni na wyspie Yap gwarantował wysoką wartość wymienną i utrudniał fałszowanie. Ilustracje: Katarzyna Rajzer, Studentka PWr, Kierunek studiów: Zarządzanie i Marketing
Rys. 3 Monety Yapskie miały jedną ważną cechę. Przy transakcjach sprzedaży żaden z handlarzy nie zmieniał fizycznie stanu posiadanych zasobów pieniężnych. Kiedy transport wielu ciężkich kamieni stawał się uciążliwy, przyjmowano do wiadomości nowy stan posiadania. Ilustracje: Katarzyna Rajzer, Studentka PWr, Kierunek studiów: Zarządzanie i Marketing
Wyspa kamiennego pieniądza
Rys 4. Bogata rodzina i jej przodek. Ilustracje: Katarzyna Rajzer, Studentka PWr, Kierunek studiów: Zarządzanie i Marketing
Rys. 5 Handel kamieniami rai ostatecznie ustał na początku XX wieku w wyniku sporów między Hiszpanami i Niemcami o wpływy w Mikronezji. Kiedy Cesarska Armia Japońska zajęła wyspę w czasie II wojny światowej, część kamieni wykorzystywana była jako materiał budowlany albo kotwice. Ilustracje: Katarzyna Rajzer, Studentka PWr, Kierunek studiów: Zarządzanie i Marketing
Wyspa kamiennego pieniądza
Zasoby pieniądza W Polsce, wg zasad NBP, wyodrębnia się miary pieniądza: M0 - baza monetarna - pieniądz gotówkowy oraz wielkość pieniądza rezerwowego banku centralnego Agregat M1 obejmuje pieniądz gotówkowy w obiegu (tj. poza kasami banków), depozyty złotowe (na żądanie i oszczędnościowe) gospodarstw domowych oraz depozyty złotowe przedsiębiorstw na żądanie. Agregat M2 obejmuje również depozyty terminowe gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Począwszy od marca 2002 r. szeroki pieniądz M3 stał się podstawową kategorią analityczną i publikacyjną dla podaży pieniądza w Polsce. 24
Zasoby pieniądza 25
Koszt posiadania pieniądza Przechowywanie bogactwa w formie pieniądza kosztuje. Przy obliczaniu tego kosztu trzeba uwzględnić straty wynikające z utraconych dochodów, jakie wiążą się z alternatywnymi formami przechowywania bogactwa (np. w formie obligacji), które to straty należałoby następnie pomniejszyć o dochód związany z posiadaniem pieniądza. Alternatywną lokatą do pieniędzy trzymanych w szufladzie są obligacje państwowe, które przynoszą stały zagwarantowany przez państwo dochód w formie odsetek. 26
Kreacja pieniądza Udzielając kredytów banki muszą utrzymywać określoną ilość swoich rezerw w postaci gotówki lub innych płynnych aktywów. Związane jest to z regulowaniem działalności banków przez państwo (za pośrednictwem banku centralnego) w celu ograniczenia niebezpieczeństwa niewypłacalności banków i zwiększenia zaufania społeczeństwa do systemu bankowego. Bank centralny określa stopę rezerw obowiązkowych, tzn. minimalny stosunek rezerw gotówkowych do wkładów w bankach komercyjnych. 27
Kreacja pieniądza Mechanizm kreacji pieniądza Do banku A wpłacono gotówkę w wysokości 1000 zł. Stopa rezerw obowiązkowych (z ro ) wynosi 20%. Oznacza to, że gotówka wpłacona do banku A tworzy możliwość kredytu, czyli kreacji podaży pieniądza, w wysokości 800 zł. Pożyczkobiorca X cały swój kredyt przeznacza na zakup maszyn i urządzeń u przedsiębiorcy Y, który wszystkie przychody z tej transakcji umieszcza w banku B. Nowy depozyt przy założeniu rezerw obowiązkowych stwarza bankowi możliwość udzielenia kredytu na kwotę 640 zł (800 zł 20% 800zł). 28
Kreacja pieniądza Mechanizm kreacji pieniądza Jeśli kredyt ten w całości trafi do banku C, to stworzy on możliwość dalszej kreacji pieniądza w wysokości 512 zł. O tym jaka będzie podaż pieniądza bankowego wywołana pojawieniem się depozytu pierwotnego (1000 zł) decyduje współczynnik kreacji depozytów. Stanowi on odwrotność stopy rezerw obowiązkowych banków i informuje ile razy zwiększy się suma depozytów bankowych w wyniku pojawienia się depozytu pierwotnego. k dp z 1 ro 29
Kreacja pieniądza Mechanizm kreacji pieniądza Banki Wkłady pieniężne Rezerwy obowiązkowe Rezerwy nadobowiązkowe A 1000 200 800 B 800 160 640 C 640 128 512 D 512 103 409 E 409 82 327 F 327 65 262 Pozostałe banki 1312 262 1050 System bankowy 5000 1000 4000 30
Kreacja pieniądza 31
Stopa procentowa Oprocentowanie [%] Obowiązujące od dnia Stopa referencyjna Stopa lombardowa Stopa depozytowa NBP Stopa redyskonta weksli 24,00 15,50 5,50 4,00 4,25 3,25 3,00 27,00 20,00 7,00 5,50 5,75 4,75 4,50 4,00 2,50 2,75 1,75 1,50 6,00 4,25 4,50 3,50 3,25 26.02.1998 10.12.1998 28.04.2005 1.03.2006 26.04.2007 7.03.2013 8.05.2013 26.02.1998 10.12.1998 28.04.2005 1.03.2006 26.04.2007 7.03.2013 8.05.2013 28.04.2005 1.03.2006 26.04.2007 7.03.2013 8.05.2013 28.04.2005 1.03.2006 26.04.2007 7.03.2013 8.05.2013
Podstawowe stopy procentowe NBP w latach 1998-2015
Kreacja pieniądza W rzeczywistości współczynnik kreacji depozytów będzie niższy, zatem wielkość kreowanego pieniądza będzie niższa ponieważ: 1. Stopa rezerw utrzymywanych przez banki komercyjne (z r ) jest zazwyczaj wyższa od stopy rezerw obowiązkowych. 2. Kredyty udzielane przez banki nie są w całości przekształcane w depozyty bankowe, tylko część uzyskanych kredytów wraca do systemu bankowego. 34
Instytucje pośrednictwa finansowego: 1. Bankowe, 2. Pozabankowe (niebankowe).
Bankowe instytucje pośrednictwa finansowego Bank centralny, Banki komercyjne (handlowe), Banki specjalne, Kasy oszczędności (Powszechna Kasa Oszczędności), Instytucje drobnego kredytu (banki spółdzielcze, komunalne kasy kredytowe) Instytucje kredytu konsumpcyjnego (domy kredytowe)
Pozabankowe instytucje pośrednictwa finansowego: Firmy ubezpieczeniowe, Fundusze emerytalne, Fundusze powiernicze, Giełda
Aktywa głównych instytucji finansowych w USA 1965 2007 Aktywa (mld $) Odsetek Aktywa (mld $) Odsetek Rezerwa Federalna 112 11 2 863 5 Banki komercyjne 342 33 11 195 18 Inne instytucje kredytowe 198 19 2 575 4 Towarzystwa emerytalne i ubezpieczeniowe Rynki pieniężne i fundusze inwestycyjne Firmy udzielające kredytów hipotecznych (rządowe) 325 31 16 557 27 43 4 11 509 19 20 2 9 322 15 Papiery wartościowe 0 0 4 221 7 Domy maklerskie i inne 10 1 3 095 5 Razem 1 050 100 61 337 100 Odsetek PKB 146% 450%
Powstanie i rozwój systemu bankowego Lichwiarze i lichwa, Średniowieczni złotnicy i handlarze pieniędzmi, Pierwsze banki handlowe po raz pierwszy połączono świadczenie dwóch rodzajów usług przez jedną instytucję, tj. udzielanie pożyczek i przyjmowanie depozytów. Złotnicy przechowują złoto i kosztowności swoich klientów
Pierwsze banki komercyjne: Nazwa bank pochodzi od włoskiej nazwy kontuaru (banco stół), za którym prowadzono transakcje finansowe 1. Na północy Włoch: Casa di San Giorgio w Genui 1586 r., Banco de Rialto w Wenecji 1587 r., Banco di San Ambrosio w Mediolanie 1593, 2. Na północy Europy: W Amsterdamie -1609 r., W Hamburgu 1619 r., W Rotterdamie 1635 r.,
Bank Centralny Bank Centralny to instytucja, która w imieniu państwa prowadzi politykę pieniężną, pomaga innym bankom i nadzoruje ich działalność, kontroluje podaż pieniądza w gospodarce, zarządza długiem państwa, przechowuje wkłady państwa, może finansować wydatki państwa.
Bank centralny Funkcje banku centralnego: 1. posiada monopol na emisję pieniądza gotówkowego, 2. pełni funkcję banku banków, tzn. zaopatruje banki komercyjne w pieniądz gotówkowy, reguluje rezerwy tych banków i udziela im pożyczek, 3. pełni funkcje banku państwa prowadzi rozliczenia z rządem, obsługuje budżet państwa, pokrywa zobowiązania zagraniczne państwa, utrzymuje rezerwę państwową, 4. stabilizuje rynki finansowe występuje jako kredytodawca ostatniej instancji wspomaga pożyczkami banki, 5. współuczestniczy w realizacji polityki pieniężnej państwa, kontroluje i reguluje podaż pieniądza i kredytu. 42
Podstawowe funkcje banku centralnego Bank banków. NBP pełni w stosunku do banków funkcje regulacyjne, które mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa depozytów zgromadzonych w bankach oraz stabilności sektora bankowego. Organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym. Narodowy Bank Polski jest odpowiedzialny za stabilność i bezpieczeństwo całego systemu bankowego. Pełniąc funkcję banku banków, sprawuje kontrolę nad działalnością banków, a w szczególności nad przestrzeganiem przepisów prawa bankowego. Ponadto NBP nadzoruje systemy płatności w Polsce.
Podstawowe funkcje banku centralnego Bank emisyjny. NBP ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych będących prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Narodowy Bank Polski określa wielkość ich emisji oraz moment wprowadzenia do obiegu, za którego płynność odpowiada. Ponadto, organizuje obieg pieniężny i reguluje ilość pieniądza w obiegu. Centralny bank państwa. NBP prowadzi obsługę bankową budżetu państwa, prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych, państwowych funduszy celowych i państwowych jednostek budżetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze.
Bank centralny Możliwe postacie zależności banku centralnego od rządu: 1. Bank centralny jest niezależny od rządu i cele swojej działalności ustala bez jego ingerencji. Podstawowym celem banku jest stabilność cen. Są to banki: niemiecki, szwajcarski, amerykański, japoński i inne. 2. Bank centralny jest zależny od rządu. Rząd określa kierunki polityki banku, pozostawiając mu zadanie wykonawcze. Polityka monetarna banku wspomaga rządową politykę gospodarczą. Są to banki: Francji, Anglii, Hiszpanii, i inne. 45
Banki Centralne Bank Anglii 1694 r. i znacjonalizowany w 1947 r., System Rezerwy Federalnej Bank USA 1913 r., Bank Polski Spółka Akcyjna 1924 r., w 1936 utracił swoją autonomię. Po wojnie połączono dyrekcję emigracyjną (wraz z nią powrócił do kraju zapas złota) z dyrekcją krajową, jednakże w związku z powstaniem NBP, Bank Polski został postawiony w stan likwidacji, zakończonej w 1952 r.
Funkcje banków: Przyjmowanie zwrotnych wkładów pieniężnych (depozytów) w zamian za odsetki, Świadczenie usług finansowych związanych z obiegiem pieniądza jako środka cyrkulacji i środka płatniczego, Udzielanie kredytów dla przedsiębiorstw i osób fizycznych, Kreacja pieniądza.
Funkcje banków Duży wpływ na deponowanie pieniędzy w bankach ma porównanie wysokości stopy procentowej ze stopą inflacji. Jeżeli stopa procentowa przewyższa stopę inflacji otrzymujemy dodatnią realną stopę procentową. Ważną funkcją banków jest obsługa rozliczeń finansowych i obiegu pieniądza między różnymi podmiotami życia gospodarczego. Natomiast udzielając kredytu bank ponosi ryzyko związane z nie spłacaniem rat. 48
Funkcje banków W zależności od przedmiotu pożyczki wyróżniamy: kredyt towarowy (kupiecki, handlowy) występuje wówczas gdy normalna transakcja kupna sprzedaży przekształca się w stosunek kredytowy ze względu na odroczenie terminu spłaty; jest to kredyt krótkoterminowy; kredyt pieniężny polega na udzieleniu przez wierzyciela pożyczki pieniężnej w zamian za określone odsetki. 49
Funkcje banków Kredyty są ważnym źródłem finansowania działalności gospodarczej. Z punktu widzenia przeznaczenia udzielane firmom kredyty można podzielić na kredyty obrotowe i inwestycyjne. Kredyty obrotowe przeznaczone są na finansowanie bieżących potrzeb związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą. Są to kredyty krótko i średnioterminowe. Kredyty inwestycyjne udzielane są na długie terminy i przeznaczane na powiększenie środków trwałych firmy. Działalność kredytowa wiąże się z ryzykiem. 50
Bank centralny Bank centralny oddziałuje na podaż pieniądza poprzez: zmiany stopy rezerw obowiązkowych, zmiany stopy dyskontowej, operacje otwartego rynku. 51
Bank centralny Określenie stopy rezerw obowiązkowych polega na ustaleniu minimalnego stosunku rezerw w gotówce w kasie banku i rezerw w banku centralnym do ogólnej sumy wkładów zgromadzonych w banku. Przyczyny wprowadzenia rezerw obowiązkowych: zapewnienie wypłacalności banków komercyjnych i utrzymanie płynności, konieczność regulowania podaży pieniądza w gospodarce poprzez kontrolowanie zdolności do kreowania pieniądza bankowego przez banki komercyjne. 52
Bank centralny Podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych: ogranicza możliwości ekspansji kredytowej banków, obniża potencjalne zyski banków komercyjnych, mobilizuje banki komercyjne do ściągania wierzytelności od dłużników, zachęca banki komercyjne do sprzedaży papierów wartościowych w celu uzupełnienia rezerw obowiązkowych. Oznacza to obniżenie mnożnika pieniężnego, zmniejszenie podaży pieniądza w gospodarce, zmniejszenie dopływu pieniądza do przedsiębiorstw i ograniczenie wydatków inwestycyjnych i konsumpcyjnych spadek aktywności gospodarczej. 53
Bank centralny Do odwrotnych skutków prowadzi obniżenie stopy rezerw obowiązkowych. Mnożnik kreacji pieniądza rośnie, zatem wzrasta podaż pieniądza w obiegu. Dzięki kredytom rośnie popyt oraz dochody przedsiębiorstw, co prowadzi do wzrostu aktywności gospodarczej. 54
Bank centralny Stopa redyskontowa jest stopą procentowa pobieraną przez bank centralny od pożyczek udzielanych bankom komercyjnym. Im bardziej przewyższa ono oprocentowanie rynkowe, tym więcej gotówki utrzymują w pogotowiu banki komercyjne, bojąc się, że przypadkowa fluktuacja liczby zgłaszających się po nią klientów zmusi je do zaciągnięcia drogiego kredytu w banku centralnym. Zmiany stopy redyskontowej wpływają na wysokość stosunku rezerw gotówki w banku do wielkości wkładów na żądanie i w efekcie na podaż pieniądza. 55
Bank centralny Wysokość stopy redyskontowej wpływa na wielkość pożyczek zaciąganych przez banki komercyjne w banku centralnym. Wzrost stopy redyskontowej zmniejsza wartość redyskontowanych weksli i podnosi koszt kredyty, prowadzi to do spadku rezerw banków komercyjnych i ogranicza ich działalność kredytową. Gdy stopa redyskontowa jest obniżona spadek kosztu kredytu skłania banki do sprzedawania większej liczby weksli bankowi centralnemu. Wzrastają rezerwy banków komercyjnych co prowadzi do zwiększenia liczby kredytów. Rośnie podaż pieniądza w gospodarce. 56
Bank centralny Operacje otwartego rynku polegają na sprzedaży lub zakupie papierów wartościowych. Skarb państwa emituje papiery wartościowe o różnym terminie wykupu, np. kilkumiesięczne weksle skarbowe, roczne obligacje czy skrypty wieczyste. Transakcjami kupna sprzedaży papierów wartościowych zajmuje się bank centralny. W tym przypadku bank centralny bezpośrednio wpływa na rozmiary podaży pieniądza w gospodarce. Sprzedaż papierów wartościowych prowadzi do zmniejszenia pieniądza w obiegu (spadku podaży pieniądza). Skupując papiery wartościowe bank zwiększa podaż pieniądza na rynku. 57
Bank centralny Operacje otwartego rynku są najczęściej stosowanym, dość elastycznym i skutecznym instrumentem polityki pieniężnej. Bank centralny podejmuje decyzje o zakupie lub sprzedaży papierów wartościowych w sytuacji, gdy uważa, że jego interwencja na rynku finansowym jest niezbędna, np. skupuje weksle skarbowe w celu zwiększenia podaży pieniądza na rynku i pobudzenia aktywności gospodarczej. 58
Bank centralny Polityka ekspansywna polega na: obniżeniu stopy rezerw obowiązkowych, obniżeniu stopy redyskontowej, skupie papierów wartościowych przez bank centralny. (zwiększenie podaży w celu pobudzenia aktywności) 59
Bank centralny Polityka restrykcyjna polega na: podniesieniu stopy rezerw obowiązkowych, podniesieniu stopy redyskontowej, sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny. (ograniczenie podaży i zmniejszenie aktywności) 60