Czynniki determinujące poziom osiągnięć ortograficznych uczniów w edukacji wczesnoszkolnej

Alicja Wójciak Czynniki determinujące poziom osiągnięć ortograficznych uczniów w edukacji wczesnoszkolnej Psychologiczne uwarunkowanie nauczania ortografii. Podstawową umiejętnością kształconą w wieku wczesnoszkolnym jest umiejętność pisania, rozumiana nie tylko jako czynność polegająca na poprawnym kreśleniu znaków graficznych pisma, ale także na poprawności ortograficznej, gramatycznej i stylistycznej. Proces kształcenia poprawności ortograficznej polega na opanowaniu umiejętności i nawyku bezbłędnego pisania. O umiejętności poprawnego pisania można mówić wówczas, gdy uczeń rozumie budowę i sens logiczny pisanych słów, dokonuje wyboru właściwych liter i sprawnie posługuje się zasadami ortograficznymi. W wyniku systematycznych ćwiczeń czynności poprawnego pisania automatyzują się, przechodzą w nawyk ortograf iczny, czyli pisanie bezbłędne, które przebiega już bez udziału świadomości piszącego. Proces kształcenia umiejętności i nawyku ortograficznego pisma zależy od wielu czynników. Podstawę jego stanowią uwarunkowania psychologiczne. O poprawnym zapisie wyrazów w znacznym stopniu decyduje sprawność analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno - ruchowego oraz poziom procesów poznawczych: pamięci, uwagi i myślenia, a także procesów emocjonalnych, przede wszystkim motywacyjnych. Materiał ortograficzny odzwierciedla dziecko za pomocą analizatorów. Zapisany wyraz spostrzega wzrokowo i wymawia go uruchamiając ośrodki motoryczne mowy. Wymówiony wyraz kojarzy z akustycznym wyobrażeniem słuchowym i jego optycznym obrazem, a zapisanie wyrazu wzmacnia zapamiętywanie obrazu graficznego i ruchowego. Przy takim połączeniu czynności powstają w umyśle dziecka skojarzenia pomiędzy spostrzeżeniami wzrokowymi i ruchowymi, narządów mowy oraz ruchów ręki. Skojarzenia te muszą być utrwalone poprzez ćwiczenia w dostrzeganiu i zapamiętywaniu wyrazów, aż do momentu wytworzenia u uczniów nawyku ortograficznego. Zdolność ortograficznego pisania okazuje się dyspozycją uzależnioną nie tylko od sprawnie działających analizatorów i inteligencji dziecka, ale w dużej mierze od poziomu jego pamięci i uwagi. Pamięć określana jest przez psychologów jako właściwość zachowawcza, polegająca na gromadzeniu i przechowywaniu ubiegłego doświadczenia uczniów oraz wykorzystywaniu go w różnych sytuacjach. Rozróżnia się trzy podstawowe typy pamięci: pamięć wzrokowa, słuchowa i pamięć ruchów. Każda osoba charakteryzuje się odmiennymi cechami i typami pamięci. W związku z tym praca dydaktyczna nauczyciela powinna być tak zorganizowana, aby zarówno wzrokowcy, słuchowcy jak i ruchowcy mogli przyswajać sobie materiał ortograficzny. Słabe efekty osiągamy wtedy, gdy angażujemy tylko jeden receptor. Wówczas część uczniów znajduje się w sytuacji gorszej od innych. Przy wyrabianiu wprawy ortograficznej dużą rolę odgrywa pamięć wzrokowa. Szczególne znacznie ma ona dla kształtowania nawyków poprawnego pisania wyrazów, 1

których zapis nie jest zgodny z wymową i nie można do nich zastosować żadnej reguły. Analiza wzrokowa pisma jest jednych z elementów procesu nauki pisania. Zmagazynowane w pamięci wzrokowej spostrzeżenia poprawnie zapisanych znaków doprowadzają do szybkiego wyrobienia biegłości ortograficznej. Wrażenia wzrokowe są trwałe, dlatego też dla ich pełnego wykorzystania w procesie zdobywania przez ucznia sprawności ortograficznej należy stosować wszelkiego rodzaju pomoce naukowe takie jak: rozsypanki wyrazowe, tablice ortograficzne, zestawy ortogramów, słowników itp. W toku pracy nad ortografią uczniowie powinni zawsze zapoznawać się z dobrymi wzorami tak, aby w ich pamięci nie utrwalił się obraz błędnej formuł y ortograficznej. Podkreślenie liter, wyrazów, stosowanie kolorów, łączenie wyrazów z rysunkami pobudza bodźce wzrokowe. Uczeń obserwując wyraz, w którym została graficznie lub kolorem wyróżniona trudność ortograficzna łatwiej go sobie przyswaja. W procesie nauki poprawnego pisania również pamięć słuchowa ma duże znaczenie. Szczególnie wtedy, gdy zapis wyrazu opiera się na całkowitej zgodności z mową. Słuch odgrywa ogromną rolę przy analizie dźwiękowej wyrazów. Analizator słuchowy mowy zabiera z pamięci wyobrażenie słów słyszanych, dlatego też w codziennym procesie komunikowania się uczeń ze strony nauczyciela powinien otrzymać poprawny wzór mowy. Tych właściwości mowy nauczyciel powinien również wymagać od uczniów, gdyż zapobiega to wielu niepowodzeniom w nauce poprawnego pisania. Pamięć wzrokowa i słuchowa działają w nierozerwalnym związku z pamięcią motoryczno - ruchową, która obejmuje zarówno działanie analizatora ruchowego pisma, jak i działanie analizatora kinestetycznego mowy pisanej. Pamięć ruchowa est j ważna, zwłaszcza w procesie zapamiętywania wyrazów niezwiązanych z żadną regułą ortograficzną. Właśnie do pamięci ruchowej w praktyce pedagogicznej często się odwołujemy. Ścisłe powiązanie obrazu wzrokowego z wrażeniem mięśniowo - ruchowym jest czynnikiem prowadzącym do automatyzacji pisania. Dopiero wówczas, gdy angażowane są wszystkie typy pamięci uzyskiwane efekty w nauce poprawnego pisania będą zadowalające. Wtedy spostrzegany obraz graficzny kojarzony jest przez ucznia z wyobrażeniem dźwiękowym i wykonaniem przez dziecko odpowiedniego ruchu ręką, odtwarzającego kształt graficzny obrazu zapisanego słowa. Podstawowym warunkiem pomyślnej pracy przy nauczaniu poprawnej pisowni jest kształcenie uwagi. Wyrobienie u uczniów umiejętności skupienia uwagi ułatwi procesy pamięciowe i myślowe. Jeśli dziecko nie potrafi się skupić, jego spostrzeżenie staje się niedokładne, sprzyja to powstawaniu błędów. Ważne, aby nauczyciel dążył do wytworzenia u uczniów uwagi dowolnej, która w sposób celowy skierowana zostaje na to, co uczeń powinien sobie przyswoić. Uwaga ucznia nie jest długotrwała, toteż potrzebne są chwile wypoczynku. Szczególnie ważna jest umiejętność skupienia uwagi w przypadku zetknięcia się uczniów z materiałem nowym. Oprócz uwagi dowolnej nauczyciel powinien również aktywować u uczniów uwagę mimowolną, która nie powoduje trwałego zmęczenia i nie absorbuje tylu sił. Wywołanie zainteresowania i motywacji w zakresie nauki poprawnego pisania spowoduje wyrobienie umiejętności skupienia uwagi. W ścisłym związku z uwagą pozostaje spostrzeganie, które musi przebiegać w sposób świadomy, systematyczny i planowy. W klasach I - III procesem tym powinien kierować nauczyciel, ponieważ na tym etapie nauczania nie może jeszcze 2

przeprowadzić systematycznej obserwacji. Doanalizy ortograficznej należy brać raczej tekst ciągły, powiązany logicznie, interesujący treściowo, gdyż zwiększa to uwagę uczniów. Kierowana przez nauczyciela analiza ortograficzna powinna zawierać: odczytania tekstu, wspólne omówienie jego treści, anal izę wyróżnionych kolorem lub podkreśleniem zawierających trudność ortograficzną wyrazów oraz zwrócenie uwagi na to, jakiego rodzaju są to trudności i czym są spowodowane. W ten sposób doprowadzamy do tego, że uczeń najpierw spostrzega cały tekst, następniewyraz, z kolei literę, która stanowi problem ortograficzny. Skuteczność obserwacji zależy od tego, w jakim stopniu materiał obserwacyjny wiąże się z tym, co uczniowie spostrzegli wcześniej. Dlatego na każdej lekcji ortografii należy zadbać o to, aby mater iał do analizy nie był wyizolowany, lecz nawiązywał do wcześniej poznanych wiadomości. Stan uwagi ucznia jest widoczny w jego zachowaniu, wyrazie twarzy, mimice. Nauczyciel łatwo rozpozna, kto w danej chwili nie jest na lekcji skoncentrowany. Dzięki temu będzie mógł w pewnym stopniu wpływać na uwagę uczniów, stosując takie zabiegi dydaktyczne, które zwiększają u ucznia motywację i zainteresowanie omówioną problematyką. Wyniki nauczania ortografii w dużym stopniu zależą od aktywności uczniów na lekcji. Uczeń podejmuje działania, ponieważ chce się uczyć, otrzymać pochwałę, dobry stopień, czy zainteresowany jest tematyką lekcyjną. Kieruje się więc różnymi motywami. Jednym z istotnych motywów w procesie wszelkiego uczenie się, a w tym także ortografii jest zainteresowanie, które zaostrza spostrzegawczość i ułatwia skupienie w sytuacji uczenia, którego pamięć i uwaga mają charakter procesów mimowolnych, w pełni jeszcze nieświadomych i niekontrolowanych, stanowi warunek niezbędny. Dziecko skupia uwagę na przedmiotach interesujących, na ćwiczeniach, które zaciekawiają. Ulega łatwo znużeniu i zmęczeniu, gdy praca lekcyjna jest monotonna i gdy nie widzi jej efektów. W koncentracji uwagi pomaga zainteresowanie wyróżnionymi wyrazami i chęć ich zapamiętywania. Zatem stosowanie na lekcjach ciekawych tekstów, zagadek, zabaw, gier, konkursów należy uznać za czynnik stymulujący pozytywnej motywacji uczenia się. Duże znaczenie motywacyjne na również stawianie uczniom zadań w formie zachęty i pochwały, co wyzwala aktywność i chęć podejmowania wysiłku oraz ambicję poprawnego pisania. Zainteresowanie pomaga także w pokonywaniu trudności. Pod wpływem zainteresowania uczeń działa szybciej i sprawniej. Występuje tu pewna współzależność: uczeń, który interesuje się materiałem przeznaczonym do opanowania dostrzeże w nim o wiele więcej elementów, związków i zależności, niż uczeń, który nie jest zainteresowany. W korelacji ze sprawnością ortograficzną pozostaje także myślenie. Jest ono najważniejszym procesem poznawczym, tworzy, bowiem treści nawet wówczas, gdy przedmiot, obraz, wyraz czy zjawisko nie działają bezpośrednio na zmysł dziecka. Uwzględnianie myślenia w procesie nauki ortografii zapobiega mechanicznego uczeniu się. O przebiegu procesu myślenia decyduje szereg czynności. Do podstawowych zalicza się analizę i syntezę, które są wzajemnie powiązane i uwarunkowane. Dzięki analizie i syntezie dziecko kształci swoją spostrzegawczość, uczy się koncentracji uwagi i zapamiętywania, potrafi wyróżnić wyrazy z tekstu, dokonać ich klasyfikacj i, dostrzega podobieństwa i różnice w wymowie i zapisie wyrazów, potrafi sformułować uogólnienie. Dobrze opanowana analiza i synteza głoskowa umożliwia dzieciom samodzielną naukę czytania, a jednocześnie rozbudza świadomość i wrażliwość ortograficzną. Prawidłowe opanowanie analizy i syntezy związane jest ze sposobem 3

myślenia i wykształcenia słuchu fonetycznego. Dzieci o słabo wyrobionym słuchu fonematycznym z trudem dostrzegają różnice w wymawianiu głosek w izolacji, jak i w wyrazach. Natomiast zaburzone spostrzeganie powoduje mylenie liter w dokonywaniu analizy i syntezy. Pedagogiczne uwarunkowanie nauczania ortografii. O efektach procesu uczenia się, w tym także kształtowania umiejętności poprawnego pisania, w znacznym stopniu decyduje jego prawidłowa organizacja. Proces ten należałoby rozumieć jako działalność systematyczną, nastawioną na osiągnięcie określonego celu przy pełnej aktywności nauczyciela i uczniów. Tak pojmowana nauka ortografii wymaga skupienia uwagi nad ważniejszymi problemami dydaktycznymi, do których można zaliczyć: znajomość programu nauczania, systematyczność przy realizacji treści, znajomość i prawidłowe wykorzystanie zasad i metod, stosowanie właściwych ćwiczeń, sprawdzanie, poprawa i ocena pracy. Organizacja pracy w zakresie nauki ortografii polega przede wszystkim na planowaniu, obejmującym dobór, rozłożenie w czasie prawidłowej i systematycznej organizacji nauczania w ciągu całego roku szkolnego. Zapobiega przed nadmiernym nagromadzeniem treści lub pomijaniem niektórych zagadnieńprogramowych. Jedną z przyczyn nie osiągania dobrych wyników w nauczaniu ortografii jest niewłaściwie organizowany proces dydaktyczny: brak planowości, rytmiczności i systematyczności przy realizacji treści programowych, niedocenianie profilaktyki, celem,której jest wyrobienie odpowiedzialności, czujności i spostrzegawczości ortograficznej, stosowanie niewłaściwych metod nauczania, mechanicznych, mało kształcących ćwiczeń w przepisywaniu tekstów oraz nadużywanie dyktand sprawdzających. Poprawność graficzna i staranne pismo odgrywają dużą rolę w nauczaniu ortografii. Wytworzone niepoprawne nawyki często powodują, że uczeń jest bezradny wobec trudności ortograficznych. Wymaga to szczególnej czujności nauczyciela w początkowym okresie tworzenia podstaw uczenia ortografii. Duży wpływ ma także pismo nauczyciela i z tego powodu on sam musi postawić sobie wysokie wymagania w zakresie staranności pisma. Nauczyciel powinien pokazywać wzory zapisów na tablicy i wspólnie z uczniami objaśniać poprawność zapisu. Dziecko, które styka się z poprawną szatą graficzną wyrazu, utrwali także jego ortograficzny zapis. W klasach I - III dzieci nie opanowują w pełni nawyku ortograficznego, popełniają często błędy, pomyłki, mają wciąż wiele wątpliwości, jak napisać niektóre wyrazy, mimo iż znają na pamięć odpowiednie reguły ortograficzne. Znaczy to, że umiejętność poprawnego pisania nie jest u nich całkowicie zautomatyzowana, a wiedza w tej dziedzinie nie jest w pełni operatywną. Przeważająca liczba błędów popełnianych przez uczniów wynika głównie z braku zastanowienia, z obojętności i nie zdawania sobie sprawy z istnienia problemów ortograficznych, z niedostrzegania ich, a więc z braku czujności, odpowiedzialności i spostrzegawczości ortograficznej. Czujność ortograficzna zmusza do zastanowienia się przed napisaniem wyrazu, natomiast odpowiedzialność to poczucie, że każdy wyraz należy zapisać poprawnie. Dzięki spostrzegawczości ortograficznej uczniowie zwracają coraz większą uwagę na pisownię wyrazów spotykanych w ćwiczeniach, tekstach, a także w otoczeniu. Wyznacznikiem działalności nauczyciela i uczniów w organizowaniu nauki ortografii jest program nauczania. Podane cele nauczania ukierunkowują prace nauczyciela w 4

określone wyniki, podporządkowane kształceniu ogólnej sprawności językowej. Opracowanie każdego tematu ortograficznego przebiegać powinno w trzech etapach: 1. Wprowadzenie nowego zagadnienia, zaznajomienie uczniów z nowym materiałem. 2. Utrwalenie wprowadzonego zagadania, wyćwiczenie umiejętności posługiwania się nim. 3. Sprawdzenie wiadomości i umiejętności, uzupełnienie stwierdzonych braków. Najwięcej czasu przeznacza się na ćwiczenia wdrażające, czyli utrwalenie nowego materiału. Nauczanie ortografii powinno przebiegać wg określonego toku: ukazać się uczniom kilka razy w przepisywaniu, wystąpić raz lub kilka razy w pisaniu z pamięci, znaleźć zastosowanie w pisaniu ze słuchu pojętym jako ćwiczenie utrwalające, wystąpić w pisaniu ze słuchu jako sprawdzian. Liczba ćwiczeń utrwalających zależeć będzie od stopnia trudności określonego materiału ortograficznego oraz od ogólnego poziomu klasy. Przy wprowadzeniu nowego wyrazu obowiązują te same zasady: nie wolno omijać żadnego etapu przyswajania nowego wyrazu, nie wolno śpieszyć się z materiałem i wprowadzać czegoś nowego, dopóki nie zaistnieje bezwzględna pewność, ze poprzedni wyraz został zapisany w pamięci wzrokowo - ruchowej na trwałe. W klasie II, gdy nowych wyrazów przybywa więcej i należy wdrażać dzieci do zakładania własnoręcznie sporządzanych słowniczków ortograficznych wyrazów rzadko używanych, które mogą nastręczyć wątpliwości w pisaniu. Zadania programowe w zakresie ortografii, realizuje się dwoma torami: w toku systematycznej nauki ortografii, dostosowanej do wymagań programu, obejmującej określony materiał ortograficzny i interpunkcyjny, oraz w nauce okazjonalnej podczas ćwiczeń w czytaniu i pisaniu, czyli niezależnie od systematycznego wprowadzania danego materiału. Systematyczną pracę nad ortografią należy rozpocząć już w klasie I. Przystępując do realizacji tego zagadnienia należy dokonać wyboru systemu pracy, ustalić zakres i częstotliwość przeprowadzanych ćwiczeń. W klasie I dobrze jest łączyć ćwiczenia ortograficzne z realizowaną tematyką. Ustalamy wtedy 3-4 wyrazy, najlepiej, jeżeli są to wyrazy o jednolitym rodzaju trudności i na dokładne ich opracowanie przeznaczamy codziennie kilka minut w ciągu tygodnia. W klasie II i III ćwiczymy w ciągu tygodnia nie tylko pisownie wyrazów wprowadzonych w pierwszym dniu, ale również innych opartych jednak na tej samej zasadzie. Nauczanie okolicznościowe, tj. nauczanie okazjonalne polega na wcześniejszym, niż to przewiduje program wprowadzaniu niektórych zjawisk ortograficznych, a niezbędnym z uwagi na potrzebę opanowania umiejętności zapisu nowego trudnego, przy tym równocześnie ważnego materiału językowego. Z materiałem takim uczniowie spotykają się zazwyczaj podczas czytania tekstów, słuchania radia. Nauczanie to może by związane z powtórzeniem partii materiału opracowanej na poprzednich lekcjach, ale niedoskonale utrwalonej w nawyki. Powinno dokonywać się również przy wszelkich okazjach do pisania i to nie tylko na lekcjach języka polskiego. W obu nurtach systematycznym i okolicznościowym stosuje się te same rodzaje i formy ćwiczeń, wymaga się od uczniów poprawności w zastosowaniu opracowanego materiału ortograficznego. Skutecznym sposobem osiągania pożądanych celów dydaktyczno - 5

wychowawczych w dziale ortografii jest stosowanie gier dydaktycznych i rozrywek umysłowych. Jest to grupa ćwiczeń szczególnie lubiana przez dzieci. Występują tu różnego rodzaju zagadki, rebusy, krzyżówki, łamigłówki, domina wyrazowe. Forma zabawowa stwarza przyjemny nastrój na lekcji, wywołuje zaangażowanie emocjonalne, sprzyjające zapamiętywaniu ortogramów. Gry dydaktyczne umożliwiają też głębsze zrozumienia, a przede wszystkim świadome posługiwanie się odpowiednimi wiadomościami z zakresu ortografii. Są one bardzo przydatne w tych sytuacjach, gdy uczeń jest zmuszony do wykonania wielu żmudnych ćwiczeń w toku kształtowania poprawnego pisania. Stosując gry dydaktyczne należy pamiętać, że ćwiczenia te nie mogą zastępować innych podstawowych ćwiczeń, takich jak przepisywanie, pisanie z pamięci, pisanie ze słuchy czy analiza ortograficzna, mogą je natomiast uatrakcyjniać. Sprawność pisowni u uczniów podnoszą nie tylko ćwiczenia ortograficzne, ale również czytanie książek. Wielokrotne stykanie się z poprawnym zapisem wyrazów podczas czytania spowoduje trwałe zapamiętanie obrazu graficznego. W pierwszych latach nauki szkolnej dziecko głównie uczy się czytania i pisania. Tych czynności nie należałoby oddzielać, gdyż przy czytaniu w pamięci wzrokowej utrwala się obraz graficzny wyrazów. Na trwałość przechowywania obrazów liter w pamięci ma wpływ pozytywne nastawienie do percypowanych treści. Nastawienie to można osiągnąć przez zainteresowanie ciekawą książką, która nie tylko rozwija uczniów poznawczo i językowo, ale również pośrednio wpływa korzystnie na ich sprawność ortograficzną. Przecenia się jednak znaczenie wpływu samego czytania na sprawność ortograficzną. Zdarzają się uczniowie, którzy doskonale opanowali technikę czytania, i czytają dużo, a jednak mają kłopoty z ortografią. Na pewno częste kontakty z tekstem wpływają na zapamiętywanie pisowni wyrazów, u uczniów o wzrokowym typie pamięci, u innych natomiast bodźcem dominującym nie jest obraz graficzny, ale rozumienie tekstu. Uczniom tym może pomóc zachęta do uważnego obserwowania wyrazów w czytanych ćwiczeniach, do stałej kontroli zapisanego tekstu, ćwiczenia pamięci i korzystanie ze słowników ortograficznych. W trakcie korzystania ze słownika uczeń koduje w pamięci poprawne obrazy wyrazów. Systematyczna praca ze słownikiem ortograficznym wyrabia większą koncentrację uwagi, umożliwia przypominanie reguł, pozwala uniknąć błędów, poprzez wielokrotny kontakt wzrokowy z poprawnymi zapisami. Uczeń w trakcie szukania jednego wyrazu dostrzega wiele innych, a kontakt wzrokowy umożliwia zapamiętywanie ich pisowni. W klasach niższych powinny być stosowane słowniki obrazkowo - słowne, które będą kształtować umiejętności porządkowania ortogramów oraz uczyć ortografii na konkretnym materiale. Wyeksponowanie materiału słownego za pomocą rysunku wpłynie dodatnio na procesy pamięci. Obraz przyczynia się do częstego oglądania prawidłowego zapisu, wywołuje przy tym przyjemne przeżycia estetyczne, które z kolei wzmacniają proces zapamiętywania. W słowniczku tym uczniowie powinni pisać bezbłędnie, będąc pod czujną kontrolą i nadzorem nauczyciela. Aby słowniczek spełniał swoje zadanie, należy, co pewien czas organizować ćwiczenia, które miałyby na celu przypominanie zapisanych ortogramów. Innymi środkami dydaktycznymi, które są bardzo pomocne w nauczaniu ortografii są materiały ilustrujące wprowadzone zagadnienia: tablice ortograficzne, rysunkowe czy wyrazowo - tekstowe. Służą one do obserwacji materiału ortograficznego, który pozwala na wyciągnięcie odpowiednich wniosków. Przy wprowadzaniu każdej nowej tablicy poprzednie należy usunąć, ułatwia to skupienie uwagi na określonym materiale 6

ortograficznym. Rola środków dydaktycznych jest szczególnie ważna w nauczaniu zintegrowanym. Mają one znaczny wpływ na efektywność zapisu, uczą myśleć, ułatwiają wyrobienie czynnej postawy ucznia do zdobytych wiadomości. Ćwiczenia prowadzone przy wykorzystaniu środków dydaktycznych przestają być nużące, dzieci stają się bardziej aktywne, a praca nabiera ciekawego i żywego charakteru. Analizując pedagogiczne uwarunkowanie nauki ortografii stwierdza się, że największą sprawą dla nauczyciela nie są gotowe wzorce, a świadomość celu, jakiemu służą wysiłki metodyczne. Dostępna literatura metodyczna z zakresu ortografii daje gotowe wzorce praktycznego postępowania na lekcji bez sięgania do uzasadnień psychologicznych i pedagogicznych. Tymczasem sytuacja dydaktyczna jest w każdej klasie nieco inna, tworzą ją różni uczniowie, a także nie taki sam poziom wiedzy pedagogicznej nauczycieli. Zatem opracowane metodycznie gotowe wzorce powinny stanowić dla nauczycieli zespół narzędzi, po które sięgnie jedynie wówczas, gdy zna cele swego działania, gdy ma świadomość, ku czemu zmierza, jaki jest złożony stan rzeczy. Również śledzenie na bieżąco efektów badań dotyczących możliwości ortograficznych dzieci w wieku wczesnoszkolnym, a także sprawdzanie, jakie techniki uczenia ortografii są skuteczne i dają rezultaty, jest sprawą bardzo ważną w doskonaleniu kompetencji ortograficznej. Opracowała Alicja Wójciak Literatura: A.Jedut, A. Pleskot: Nauczanie ortografii w klasach I III. Warszawa 1991. E.Polański, A. Jakubowicz, F. Dyka: Ortografia i interpunkcja w nauczaniu początkowym. Łódź 1996. A.Jedut, A. Pleskot: Wybrane zagadnienia nauki ortografii w klasach I III Nauczanie Początkowe 1991/92, nr 6. M.Kaleta Rawicka, J. Skalska: Vademekum nauczania ortografii w klasach początkowych. Kielce 1992. 7