mgr Joanna Dreżewska monaco@o2.pl mgr Olga Strukowska-Kozień olgastrukowskakozien@gmail.com Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości PODEJMOWANIE DECYZJI OBARCZONYCH RYZYKIEM UJĘCIE TEORII PERSPEKTYWY Wprowadzenie Podejmowanie decyzji jest nieodłączanym składnikiem ludzkiego życia. Umiejętność ta decyduje czasem nawet o przetrwaniu, ponieważ czujność oraz reakcje zbliżania się i unikania są podstawowym mechanizmem selekcji naturalnej 1. Decyzyjność jest również jednym z głównych przedmiotów rozważań ekonomii, która traktuje o procesach gospodarczych i prawach ekonomicznych, czyli prawidłowościach rządzących tymi procesami 2. Jej celem jest pokazanie, w jaki sposób ludzie decydenci 3, którzy działają w odmiennych społeczno-gospodarczych warunkach wykorzystują i rozdzielają między różne zastosowania posiadane zasoby (ludzkie, naturalne itd.). Bada czym się osoby kierują i w jaki sposób podejmują decyzje oraz czy są one efektywne 4. Należy jednak pamiętać, że ekonomia w swoich rozważaniach posługuje się często bardzo uproszczonymi modelami, które niekoniecznie są zgodne z rzeczywistymi zjawiskami, stąd nie zawsze jest w stanie w pełni wyjaśnić sposób dokonywania wyborów. Alternatywą dla tradycyjnej, tworzącej analityczne bezkontekstowe modele ekonomii, opierającej się na pewnym zestawie pierwotnych zasad uznawanych za oczywiste, bez potrzeby sprawdzenia ich zasadności w sposób empiryczny, jest ekonomia behawioralna 5. W swoich rozważaniach wykorzystuje ona przede wszystkim podejście nazywane realistycznym, które stanowi kompromis pomiędzy stosującym wiedzę o charakterze indukcyjnym a podejściem analitycznym 6. Przymiotnik behawioralna pochodzi od faktu, że realizm uzyskiwany jest poprzez oparcie modelowania na uprawomocnionym indukcyjną 1 L. J. Cozolino, Neuronauka w psychoterapii, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004, s. 176. 2 R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 3 3 Decydentem może być pojedyncza osoba podejmująca decyzje (konsument, menedżer, kierownik itd.) bądź też instytucja (np. gmina, firma); T. Tyszka, Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 48. 4 R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy, op. cit., s. 3. 5 A. Graczyk, Teoria perspektywy i hiperboliczna funkcja dyskonta implikacje dla teorii konsumpcji, http://www.mikroekonomia.net/system/publication_files/5/original/1.pdf?1314868182 (data odczytu 10 maja 2012 roku). 6 H. Landreth, D. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 668.
informacją o zbiór rzeczywistości, czyli obserwacją zachowań, które są rzeczywiste. Oznacza to, że teorie ekonomii behawioralnej są kontekstowe - osadzone w danej konkretnej rzeczywistości społecznej wraz z jej kulturą, instytucjami, czy systemami wartości 7. Ważną cechą ekonomii behawioralnej jest interdyscyplinarność, ponieważ przy obserwacji podmiotów (ich wyborów itd.) korzysta z badań socjologicznych i psychologicznych oraz wymaga integracji wiedzy, pochodzącej z nauk społecznych. Dlatego też ten ważny temat podejmowania decyzji obarczonych ryzykiem jest przedmiotem niniejszego artykułu. Zostanie on przedstawiony w oparciu o teorię perspektywy, która ma znaczący wkład w nowoczesne podejście do ekonomii. 1. Teorie podejmowania decyzji Sposoby podejmowania decyzji przez ludzi w warunkach ryzyka, niepewności są od dawna przedmiotem rozważań, które nabrały tempa w XVII wieku, kiedy to pewien francuski arystokrata C. de Mere zwrócił się do Pascala m.in. o opracowanie strategii gry hazardowej, prowadzącej do uzyskania w grach hazardowych małych zysków w dłuższej perspektywie czasowej 8. W odpowiedzi na zadane pytanie, Pascal sformułował zasadę oczekiwanej wartości. Jest ona średnią rozkładu wyników i zgodnie z nią, dana gra (loteria) może być warta tyle, co jej oczekiwana wartość. Oczekiwania są opartymi na informacjach prognozami przyszłych wydarzeń, czyli w zasadzie tym samym, co przewidywania dostarczone przez odpowiednią teorię ekonomiczną 9. Oczekiwana wartość obliczana jest poprzez zsumowanie wszystkich możliwych wyników, które następnie są mnożone przez ich prawdopodobieństwa, co przedstawia poniższy wzór: (1) gdzie: EV(X) jest oczekiwaną wartością gry bądź zakładu X, v i to wartość odnosząca się do i-tego wyniku a, natomiast p i to prawdopodobieństwo osiągnięcia tego wyniku 10. Zgodnie z zasadą maksymalizacji oczekiwanej wartości spośród możliwych wyborów należy decydować się na tę możliwość, która ma najwyższą wartość oczekiwaną, czyli dla której suma mnożonych przez ich prawdopodobieństwa wartości jest najwyższa. Wiadomo 7 Ibidem. 8 J. Sokołowska, Psychologia decyzji ryzykownych. Ocena prawdopodobieństwa i modele wyboru w sytuacji ryzykownej, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Akademica, Warszawa 2005, s. 103. 9 B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk, Współczesne nurty teorii makroekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 200. 10 J. Sokołowska, Psychologia, op. cit., s. 105.
też, że ludzkie umysły nieświadomie skłaniają się ku danym szacunkowym, przy czym wstępne oszacowanie zakotwicza się i zawęża punkt widzenia 11. Alternatywną teorią dla przedstawionej powyżej jest teoria oczekiwanej użyteczności zaproponowana przez Bernoulli ego. Wyjaśniał on zachowanie ludzi poprzez odwołanie do rozróżnienia pomiędzy subiektywną i obiektywną wartością wyniku oraz zakładał, że ludzie mają skłonność do przekształcania wartości, które są podawane explicite w subiektywne wartości, które są użytecznościami 12. Ogólnie ludzie mają tendencję do przeinaczania faktów, by nagiąć je do swoich przekonań 13. Dodatkowo często nie dostrzegają jednej przyczyny swojego zachowania, kiedy inna jest dużo bardziej wyrazista i łatwo dostrzegalna 14. Wzór na oczekiwaną użyteczność jest następujący:, (2) gdzie: EU(X) to oczekiwana użyteczność, u(x i ) jest użytecznością i-tego wyniku, natomiast p i oznacza prawdopodobieństwo tego wyniku. Wnioskując z powyższego, można stwierdzić, że decydenci w swoich decyzjach powinni kierować się maksymalną użytecznością oczekiwaną kiedy suma iloczynów prawdopodobieństwa uzyskania wyniku oraz użyteczności z nim związanej jest najwyższa. Teoria perspektywy jest innym podejściem, niż przedstawione powyżej teorie, i zostanie ona omówiona w dalszej części artykułu. 2. Teoria perspektywy Teorii oczekiwanej użyteczności, zakłada, że jeśli decydent ma do wyboru zysk w wysokości x, który jest pewny oraz obarczoną pewnym poziomem ryzyka opcję o oczekiwanej wartości y, to powinien wybrać pewny zysk, ponieważ jego użyteczność oczekiwana jest wyższa niż ryzykownej opcji. Z tego wniosek, że ludzie powinni za wszelką cenę unikać ryzyka, ponieważ jak człowiek odnosi sukces to przypisuje sobie jego autorstwo a jak doznaje porażki, to zakłada, że jej przyczyna tkwi w czynnikach zewnętrznych 15. W praktyce jednak, modele często mniej lub bardziej odbiegają od rzeczywistości, dlatego próbę odpowiedzi na pytanie, czy naprawdę ludzie unikają ryzyka podjęło wielu psychologów 11 R. Jay, Podejmowanie trafnych decyzji, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2007, s. 36. 12 Ibidem, s. 108. 13 S. Sutherland, Rozum na manowcach. Dlaczego postępujemy irracjonalnie, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1996, s. 194. 14 E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 234. 15 D. G. Myers, Psychologia społeczna, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2003, s. 72.
i ekonomistów w XX wieku. Najbardziej znaną jest zaproponowana przez D. Kahneman a i A. Tversky ego w 1979 roku teoria perspektywy 16. Przed sformułowaniem założeń teorii perspektywy D. Kahneman i A. Tversky przeprowadzili wiele eksperymentów w tabeli 1 przedstawiono wyniki jednego z nich. Tabela 1. Efekt pewności i odbicia w eksperymencie D. Kahnemann'a i A Tversky'ego Sytuacja 1 Opcja 1 Opcja 2 Pewny zysk w wysokości 3000 zł Udział w loterii: wygrana 4000 zł z prawdopodobieństwem 0,8 lub brak wygranej i straty z prawdopodobieństwem 0,2 80% badanych 20% badanych Sytuacja 2 Opcja 2 Opcja 4 Pewna strata w wysokości 3000 zł Udział w loterii: przegrana 4000 zł z prawdopodobieństwem 0,2 lub brak przegranej i wygranej z prawdopodobieństwem 0,8. 8% badanych 92% badanych Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Sokołowska, Psychologia decyzji rynkowych. Ocena prawdopodobieństwa i modele wyboru w sytuacji ryzykownej, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Akademica, Warszawa 2005, s. 112. W przedstawionym w tabeli 1 eksperymencie badani byli proszeni o wybór jednej z opcji w dwóch sytuacjach. W sytuacji pierwszej mogli oni wybrać pomiędzy pewnym zyskiem w wysokości 3000 zł, a wyższym (o 1000 zł) zyskiem, który mogli uzyskać z prawdopodobieństwem 0,8 (80% badanych wybrało pewny zysk z powodu awersji do ryzyka straty). W sytuacji drugiej można było na pewno stracić 3000 zł lub stracić 4000 zł z prawdopodobieństwem 0,2 (w tym przypadku miało miejsce odwrócenie preferencji 92% badanych wybrało niepewną stratę). Na tej podstawie badacze D. Kahnemann i A. Tversky zdefiniowali dwa efekty mające miejsce w przypadku wyboru pomiędzy mniej lub bardziej pewnymi zyskami i startami. Efektem pewności (ang. certainty effect) została nazwana tendencja do preferowania mniejszego, ale pewnego zysku od większego, który jest obarczony ryzykiem. Natomiast efektem odbicia (ang. reflection effect) nazwano tendencję do preferowania większej, niepewnej straty w stosunku do pewnej, jednakże mniejszej 17. Może mieć to związek z prawem efektu, które mówi, że: jeśli określone zachowanie wywołuje uczucie zadowolenia, 16 J. Sokołowska, Psychologia, op. cit., s. 111. 17 Ibidem, s. 113.
to wzrasta prawdopodobieństwo tego zachowania w podobnej sytuacji, natomiast jeśli zachowanie wywołuje poczucie dyskomfortu, to w podobnej sytuacji maleje prawdopodobieństwo jego wystąpienia 18. Podobne efekty uzyskano w eksperymencie, w którym do wyboru był udział w dwóch loteriach wyniki badania przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Preferencje badanych względem niepewnych zysków i strat w loterii w eksperymencie D. Kahnemann'a i A. Tversky'ego Sytuacja 1 Opcja 1 Opcja 2 Wygrana 3000 zł z prawdopodobieństwem 0,9 lub brak zysku z prawdopodobieństwem 0,1 Wygrana 6000 zł z prawdopodobieństwem 0,45 lub brak wygranej z prawdopodobieństwem 0,55 86% badanych 14% badanych Sytuacja 2 Opcja 2 Opcja 4 Strata 3000 zł z prawdopodobieństwem 0,9, bądź brak straty z prawdopodobieństwem 0,1 Strata 6000 zł z prawdopodobieństwem 0,45, bądź brak straty z prawdopodobieństwem 0,55. 8% badanych 92% badanych Źródło: opracowanie własne na podstawie: Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Sokołowska, Psychologia decyzji rynkowych. Ocena prawdopodobieństwa i modele wyboru w sytuacji ryzykownej, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Akademica, Warszawa 2005, s. 114. W eksperymencie przedstawionym w tabeli 2, badani mieli do wyboru dwie sytuacje z dwoma możliwymi wyborami. W pierwszym przypadku mogli wybrać pomiędzy dosyć pewnym zyskiem (prawdopodobieństwo 0,9) w wysokości 3000 zł a zyskiem 6000 zł z prawdopodobieństwem 0,45 zdecydowana większość, bo 86% wolała dosyć pewny niższy zysk. W drugim przypadku badani mogli postawić na opcję, na której mogli stracić 3000 zł z prawdopodobieństwem 0,9 bądź opcję, na której możliwa strata była większa, bo wynosiła 6000 zł, jednak jej prawdopodobieństwo zmalało do 0,45. Ponownie w obliczu możliwej straty, badani wykazali sporą awersję do pewnej straty i aż 92% wolało zaryzykować utratę większej sumy pieniędzy, niż zdecydować się na pewną zapłatę 3000 zł. Podsumowując wyniki przedstawionych eksperymentów należy przytoczyć wniosek, który sformułowali D. Kahnemann i A. Tversky, że generalnie ludzie unikają ryzyka w przypadku możliwych zysków natomiast są do niego skłonni, gdy chodzi o możliwość poniesienia straty. 18 A. Trzciniecka-Green (red.), Psychologia. Podręcznik dla studentów kierunków medycznych, UNIVERSITAS, Kraków 2006, s. 44.
3. Standardowa funkcja użyteczności a teoria perspektywy Wnioski przedstawione w punkcie 2 niniejszego opracowania skłaniają do stwierdzenia, iż standardowa funkcja użyteczności, która została przedstawiona na rysunku 1 nie ukazuje w pełni preferencji przeciętnych decydentów, gdyż jej przebieg powinien być inny dla zysków a inny dla strat. Rysunek 1. Standardowa funkcja użyteczności U(x) x Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Solek, Optymalne decyzje. Ekonomia menedżerska w zadaniach, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, w Krakowie, Kraków 2008, s. 90; gdzie U(x) użyteczność np. posiadanego majątku, x - posiadany majątek. W trakcie badań, które twórcy teorii perspektywy przeprowadzili nad przebiegiem funkcji użyteczności okazało się, iż w przypadku zysków przebiega ona zgodnie z teorią klasyczną (np. podczas, gdy pieniądze rosną równomiernie, użyteczność charakteryzuje się malejącym przyrostem). Natomiast w przypadku, gdy bierze się pod uwagę straty - funkcja użyteczności przybiera inny kształt. D. Kahneman i A. Tversky stwierdzili, że funkcję użyteczności, w przypadku zysków i strat można opisać stosując potęgową funkcję. Parametry tej funkcji będą jednak różne w przypadku negatywnych oraz pozytywnych wyników. Użyteczność zysków określona jest wzorem: u(x + )=x α, (3) gdzie: u jest subiektywną wartością wyniku, x + jest wynikiem pozytywnym oraz α to wykładnik funkcji potęgowej dla zysków (równy 0,88) 19. Użyteczność strat przedstawiona jest przez formułę: u(x - )=-λ(-x) β, (4) gdzie: x - jest wynikiem negatywnym, λ to stała dla funkcji potęgowej opisującej straty (równa 2,25) oraz β to wykładnik funkcji potęgowej dla strat (równy 0,88) 20. Opisana funkcja użyteczności nazywana funkcją o kształcie S została zaprezentowana w sposób graficzny na rysunku 2. Funkcja ta składa się z dwóch segmentów: wypukłego 19 J. Sokołowska, Psychologia, op. cit., s. 115. 20 Ibidem.
odnoszącego się do unikania przez decydentów ryzyka w przypadku zysków (tzw. wypłat pozytywnych) oraz segmentu wklęsłego, który ukazuje skłonność do ryzyka w sytuacji, gdy istnieje możliwość poniesienia strat (tzw. wypłat negatywnych). Rysunek 2. Funkcja użyteczności w teorii perspektywy U(200) U(100) zysk -200-100 100 200 strata U(-100) U(-200) Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Tyszka, T. Zaleśkiewicz, Racjonalność decyzji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 53. Rysunek 2 przedstawia krzywą reprezentującą funkcję użyteczności. Na odcinku odnoszącym się do strat jest ona bardziej stroma, co jest konsekwencją tendencji do odrzucania loterii symetrycznych (takich, w których szanse na przegranie bądź wygranie identycznej kwoty są równe). Ponadto, wraz ze wzrostem stawki częstość odrzucania tego typu gry rośnie. Oznacza to, że z psychologicznego punktu widzenia ludzie mocniej odczuwają stratę, niż zysk. Ciekawe jest podejście ludzi do strat, które przedstawia T. Tyszka. Pisze on, że jak kupimy bilet np. do kina i go zgubimy, to kupując kolejny bilet ludzie czują się tak, jakby za bilet płacili podwójnie, natomiast kiedy stracą pieniądze przeznaczone na zakup biletu i sięgają po nowe by go kupić, to nie pojawia się uczucie podwójnego płacenia 21. Kolejną właściwością funkcji użyteczności w teorii perspektywy, widoczną w trakcie badania części wykresu odnoszącego się do zysków, jest to, iż mniejsze częstsze wypłaty są relatywnie bardziej użyteczne dla decydentów niż rzadsze wypłaty wyższe. Stąd wniosek, że podzielenie większego zysku na kilka mniejszych wypłat może pozwolić na odczucie większej satysfakcji niż w przypadku jednej większej wypłaty (rysunek 3). W przedstawionym przykładzie dwie osoby, które otrzymały losy, wylosowały odpowiednio 50 $ i 25 $ oraz 75 $. Osoba 1 powinna być bardziej usatysfakcjonowana, gdyż po zsumowaniu użyteczności wygranych 50 $ i 25 $ całkowita użyteczność jest wyższa, niż użyteczność wygranych jednorazowo 75 $ przez osobę 2. W tym przypadku można zaobserwować pewną prawidłowość, że ludzie odczuwają większą satysfakcję z dwóch 21 T. Tyszka, Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji, GWP, Gdańsk 2000, s. 69.
mniejszych zysków, niż z jednego większego. Fakt ten jest często wykorzystywany, np. w systemie nagród dla pracowników. Rysunek 3. Dzielenie zysków w teorii perspektywy U(X) U(75) U(50) U(25) Osoba 1: 2 tańsze losy (wygrana $50 i $25) Osoba 2: 1 droższy los (wygrana $75) 25 50 75 (X) Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Sokołowska, Psychologia decyzji rynkowych. Ocena prawdopodobieństwa i modele wyboru w sytuacji ryzykownej, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Akademica, Warszawa 2005, s. 117. W przedstawionym przykładzie dwie osoby, które otrzymały losy, wylosowały odpowiednio $50 i $25 oraz $75. Osoba 1 powinna być bardziej usatysfakcjonowana, gdyż po zsumowaniu użyteczności wygranych $50 i $25 całkowita użyteczność jest wyższa, niż użyteczność wygranych jednorazowo $75 przez osobę 2. W tym przypadku można zaobserwować pewną prawidłowość, że ludzie odczuwają większą satysfakcję z dwóch mniejszych zysków, niż z jednego większego. Fakt ten jest często wykorzystywany, np. w systemie nagród dla pracowników. Obserwując wklęsłą część wykresu użyteczności w teorii perspektywy, można zaobserwować inną prawidłowość odnoszącą się tym razem do strat; przedstawiono to na rysunku 4. Rysunek 4. Łączenie strat w teorii perspektywy -75-50 -25 Osoba 1: możliwe 2 straty w wysokości $25 i $50 U(-25) U(-50) U(-75) Osoba 2: możliwa 1 strata w wysokości $75 Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Sokołowska, Psychologia decyzji rynkowych. Ocena prawdopodobieństwa i modele wyboru w sytuacji ryzykownej, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Akademica, Warszawa 2005, s. 117. Z powyższego wykresu można odczytać, że w przypadku strat większe wypłaty mają często relatywnie mniejsze użyteczności od mniejszych wypłat. Oznacza to, że
(w przeciwieństwie do zysków) ludzie mniej odczuwają jedną, ale większą stratę, niż kilka mniejszych. 4. Fazy procesów decyzyjnych w teorii perspektywy D. Kahnemann oraz A. Tversky założyli, iż podejmowanie decyzji obarczonych ryzykiem odbywa się na dwóch etapach 22 : wstępnej analizy problemu przez decydenta, która polega na identyfikacji poszczególnych opcji, szacowaniu konsekwencji każdej z nich oraz przypisaniu im odpowiednich prawdopodobieństw; ważnym elementem jest tutaj ramowanie (ang. framing), czyli ustalenie punktu odniesienia, który stanowi rozgraniczenie pomiędzy potencjalnymi zyskami a stratami; ewaluacji poszczególnych opcji oraz wyboru jednej z nich, czyli maksymalizacji subiektywnej oczekiwanej wartości w miejsce oczekiwanej użyteczności. Inny podział teorii perspektywy odnosi się do fazy (etapu) edytowania oraz fazy (etapu) oceny. Faza edytowania oparta jest na analizie przetwarzaniu umysłowym sytuacji decyzyjnej, tzn. poddawaniu jej różnym operacjom, wśród których rozróżnia się 23 : kodowanie wyników (ang. coding) znalezienie punktu odniesienia, względem którego zmiany posiadania ocenia się jako stratę bądź zysk;. za punkt odniesienia można uznać bieżący stan posiadania decydenta lub też stan, który jest wynikiem jego oczekiwań (przykładowo pracownik, który poprosił o podwyżkę w wysokości 200 zł, a otrzymał 100 zł może to uznać za stratę); upraszczanie (ang. combination) łączenie prawdopodobieństw identycznych wyników lub ich ominięcie, gdy są bardzo małe (np. loteria z możliwymi wynikami (v1=200 zł, p1= 0,25; v2=200 zł, p2= 0,25) może być sprowadzona do jednego wyniku (v=200 zł, p=0,5); oddzielanie (ang. segregation) oddzielenie niepewnych wyników (o pewnym stopniu ryzyka) od pewnych (np. loterię z możliwymi wynikami (v1=400 zł, p1= 0,8; v2=200 zł, p2= 0,2) można zamienić na pewne otrzymanie 200 zł oraz loterię (v=400 zł, p= 0,8); 22 P. Zielonka, Behawioralne aspekty inwestowania na rynku papierów wartościowych, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu.pl Warszawa 2006, s. 76. 23 T. Tyszka, Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 211-212.
pomijanie (ang. cancellation) porównywanie tylko tych elementów, które różnią konkretne alternatywy (pomijanie cech wspólnych w analizie). W drugiej fazie teorii perspektywy etapie oceny wyróżnia się dwa elementy, czyli: ocenę wartości oraz ocenę szans. Ocena wartości jest opisana przez funkcję wartości, która odpowiada funkcji użyteczności w teorii oczekiwanej użyteczności, którą definiuje się na zmianach odnoszących się do zasobów decydenta 24. W zależności od punktu odniesienia (z fazy edytowania), wpływa on na postrzeganie otrzymanego wyniku jako zysku lub straty. Percepcja zysków i strat została omówiona wcześniej. Drugi element fazy oceny ocena szans, odbywa się poprzez przypisanie wag poszczególnym wynikom. Wagi te są swego rodzaju transformacją prawdopodobieństw rysunek 5 przedstawia funkcję wag decyzyjnych. Rysunek 5. Funkcja wag decyzyjnych w teorii perspektywy W(P) 1 linia 45 przeszacowanie małych prawdopodobieństw ignorowanie bardzo małych prawdopodobieństw 0,5 0 0,5 1 niedoszacowanie średnich i małych prawdopodobieńst w P Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. T. Tyszka, Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 214-216. Opisując przedstawioną na rysunku 5 funkcję wag należy zwrócić uwagę na cztery istotne własności 25 : wzrost w przedziale [0;1], jednak w(0)=0 i w(1)=1; subpewność (ang. subcertainty) wagi przeciwnych zdarzeń nie sumują się do 1 tak, jak w przypadku zwykłych prawdopodobieństw, często jednak: w(p)+ w(1-p)<1; duży wpływ rzadkich zdarzeń na wybory (większy niż mogłoby to wynikać z ich małych prawdopodobieństw), np. rezygnacja z zakupu ubezpieczeń ze względu na małe ryzyko poniesienia określonej szkody, z drugiej strony natomiast udział w loteriach, w których szansa na wygraną jest mała; 24 Ibidem. 25 Ibidem, s. 215-216.
postrzeganie bardzo mało prawdopodobnych zdarzeń jako niemożliwych i ignorowanie ich, natomiast bardzo prawdopodobnych jako zupełnie pewnych. 5. Rozszerzenie teorii perspektywy D. Kahneman i A. Tversky dzięki eksperymentom rozważaniom rozszerzyli teorię perspektywy, tworząc skumulowaną teorię perspektywy (ang. cumulated prospekt theory). Składa się na nią czteropolowy schemat stosunku ludzi do ryzyka i którego założenia są następujące 26 : ludzie zazwyczaj unikają ryzyka na rzecz zysków będących umiarkowanie lub wysoce prawdopodobnymi (p 0,5); ludzie przejawiają skłonność do ryzyka w przypadku strat umiarkowanych lub wysoce prawdopodobnych (p 0,5); ludzie przejawiają skłonność do ryzyka dla zysków mało prawdopodobnych (p 0,1); ludzie unikają ryzyka, gdy straty są mało prawdopodobne (p 0,1). Teoria perspektywy i badania, które posłużyły do udowodnienia jej założeń znalazły wiele zastosowań oraz do tej pory są wykorzystywane jako baza rozważań nad zachowaniami decydentów, gdy muszą podejmować decyzje w sytuacji ryzyka. Inspirację dokonaniami D. Kahnemann a i A. Tversky ego można odnaleźć m. in. w zasadach księgowania umysłowego (mentalnego) R. Thaler a 27. 6. Badania własne Celem badania było porównanie nastawienia studentów WSZiB do podejmowania decyzji obarczonych ryzykiem, których konsekwencją był zysk lub strata. W badaniu wzięło udział 166 osób ze wszystkich kierunków studiów, z tego 67% stanowiły kobiety a 33% mężczyźni 28. Pierwsza część badania dotyczyła samooceny umiejętności i częstotliwości podejmowania trafnych decyzji w warunkach ryzyka, wyniki badania przedstawiono na rysunku 6 i na rysunku 7. 26 Więcej na ten temat: Ibidem, s. 216-220 oraz Z. Piskorz, T. Zaleśkiewicz (red.), Psychologia umysłu, GWP, Gdańsk 2003, s. 134-136. 27 T. Tyszka, Decyzje, op. cit., s. 220-221. 28 Studenci do 26 roku życia stanowili 76%, od 27 do 35 13%, natomiast stanowiły osoby po 36 roku życia stanowiły 11% grupy badawczej.
Rysunek 6. Częstość podejmowania decyzji obarczonych ryzykiem Rysunek 7. Samoocena zdolności podejmowania decyzji w sytuacji ryzyka Największa część badanych osób tylko czasami podejmuje decyzje obarczone ryzykiem (44%) i co ciekawe znalazł się niewielki procent osób, które stwierdziły, że nigdy nie podejmują takich decyzji. Ponadto, ogólnie większość osób dobrze ocenia swoje umiejętności podejmowania decyzji (49%) oraz średnio (42%), co świadczy o wysokiej samoocenie. Kolejna część badań odnosiła się do dokonywania konkretnych wyborów odnoszących się do zysków, których uzyskanie było określone stopniem prawdopodobieństwa, wyniki przedstawione zostały na rysunkach 8 i 9. Rysunek 8. Wybór pomiędzy dwoma funduszami inwestycyjnymi Rysunek 9. Wybór pomiędzy inwestycją w dwa rodzaje akcji Przy wyborze pomiędzy mniejszym w 100% pewnym zyskiem a większym zyskiem, którego osiągnięcie jest przewidywane w 80% badani nie widzieli różnicy, głosy rozłożyły się po 50% na każdą możliwość nie stanowi to potwierdzenia teorii perspektywy, która mówi, że ludzie w większości wybierają mniejsze, ale 100% pewne zyski. Teoria perspektywy znalazła natomiast uzasadnienie przy wyborze akcji, gdzie 77% badanych wybrało mniejszy, ale bardziej prawdopodobny zysk. Kolejne badanie dotyczyło nastawienia studentów do strat, których na ogół ludzie starają się unikać i wyniki badań przedstawiono w formie graficznej - rysunki 10 i 11. Z badań wynika, że zgodnie z teorią perspektywy większość (81%) studentów wykazała awersję do 100% pewnych strat. Okazało się, że badani wolą zaryzykować większą stratę, której zaistnienie ma niższe prawdopodobieństwo niż mniejszą, ale pewną na 100%. Inaczej
rozłożyły się wśród badanych preferencje w przypadku strat charakteryzujących się wyższą kwotą i niższym prawdopodobieństwem oraz niższą kwotą i wyższym prawdopodobieństwem. Badani praktycznie nie widzieli różnicy pomiędzy dostępnymi opcjami. Rysunek 10. Wybór pomiędzy dwoma portfelami akcji Rysunek 11. Wybór pomiędzy dwoma rodzajami akcji Przeanalizowano również satysfakcję osób z dokonywanych wyborów z punktu widzenia zasad księgowania umysłowego wyniki przedstawiono na rysunkach12 i 13. Rysunek 12. Wybór wiadomości wywołującej większe zadowolenie - łączenie większego zysku z mniejszą stratą Uzyskane wyniki nie potwierdziły się z teorią perspektywy, zgodnie z którą ludzie są bardziej usatysfakcjonowani na skutek większego zysku, który jest połączony z mniejszą stratą, niż w przypadku uzyskania mniejszego zysku osobno. Większość badanych wybrała mniejszy zysk bez strat, mimo że wybierając większy zysk i ponosząc stratę w efekcie końcowym miała tę samą pulę pieniędzy. Rysunek 13. Wybór wiadomości wywołującej większe zadowolenie - dzielenie zysków 63% 20% 17% Wygrana w jednej loterii 20 zł, a w drugiej 30 zł Wygrana tylko w jednej loterii 50 zł Obie wiadomości spowodowałyby takie samo zadowolenie.
Kolejne zadane badanym pytanie, po części potwierdziło założenia teorii perspektywy większość badanych (63%) wybrała dwa mniejsze zyski niż jeden większy. W ostatniej części badań sprawdzano poziom zmartwienia w przypadku przegranej, również w oparciu o zasady księgowania umysłowego wyniki zostały przedstawione na rysunkach 14 i 15. Rysunek 14. Wybór wiadomości wywołującej większe zmartwienie - łączenie strat W przypadku strat nie potwierdziły się założenia teorii perspektywy mówiące o tym, że ludzie mniej odczuwają jedną dużą stratę niż dwie mniejsze, bowiem okazało się, że większy odsetek badanych (21%) wolałoby dwa razy przegrać mniejsze kwoty niż raz większą (19%). Różnica jednak w wyborach była niewielka, więc trudno mówić tu o prawidłowościach. Rysunek 15. Wybór widomości wywołującej większe zmartwienie - rozdzielenie większej straty od mniejszego zysku Z rysunku 15 wynika, że ludzie są mniej rozczarowani na skutek straty powstałej z odjęcia od większej straty mniejszego zysku (17%) niż tylko na skutek poniesienia tej straty (42%). Jest to niezgodne z zasadą księgowania umysłowego, które zakłada rozdzielanie większej straty od mniejszego zysku. Podsumowanie Teoria perspektywy z nurtu ekonomii behawioralnej, której założenia oparte są w dużej mierze na badaniach empirycznych, jest użyteczna w analizie decyzji podejmowanych przez decydentów. Jej główne założenie odnoszące się do stwierdzenia, że ludzie ogólnie wykazują awersję do ryzyka w przypadku zysku oraz są do niego bardziej skłonni w przypadku strat (aby ich uniknąć) są jak najbardziej
słuszne i logiczne. Oznacza to, że teoria perspektywy może być wykorzystywana do analizowania wyborów ludzi, z którymi mają do czynienia w życiu codziennym. W niniejszym artykule przedstawiono wyniki przeprowadzonych badań, w których część z założeń teorii perspektywy nie potwierdziła się. W przypadku zysków badani nie wykazywali wysokiego poziomu awersji do ryzyka i w większości nie stosowali zasad księgowania umysłowego. Jedynie analizując wyniki pytania odnoszącego się do 100% mniejszej straty i niepewnej większej, badani w zdecydowanej większości woleli podjąć ryzyko w nadziei, iż unikną utraty jakiejkolwiek kwoty pieniężnej. Wyniki przeprowadzonego badania nie świadczą jednak o tym, że teoria perspektywy jest niesłuszna, ponieważ badanie miało miejsce wśród studentów jednej uczelni i jego wyniki można rozpatrywać jedynie w ramach tej instytucji. Literatura [1] Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia społeczna. Serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997. [2] Cozolino L. J., Neuronauka w psychoterapii, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004. [3] Graczyk A., Teoria perspektywy i hiperboliczna funkcja dyskonta - implikacje dla teorii konsumpcji, http://www.mikroekonomia.net/system/publication_files/5/ original/1.pdf?1314868182. [4] Jay R., Podejmowanie trafnych decyzji, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2007. [5] Landreth H., Colander D., Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. [6] Milewski R., Kwiatkowski E., Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. [7] Myers D. G., Psychologia społeczna,wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2003. [8] Piskorz Z., Zaleśkiewicz T. (red.), Psychologia umysłu, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003. [9] Snowdon B., Vane H., Wynarczyk P., Współczesne nurty teorii makroekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. [10] Sokołowska J., Psychologia decyzji ryzykownych. Ocena prawdopodobieństwa i modele wyboru w sytuacji ryzykownej, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Akademica, Warszawa 2005. [11] Solek A., Optymalne decyzje. Ekonomia menedżerska w zadaniach, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, w Krakowie, Kraków 2008. [12] Sutherland S., Rozum na manowcach. Dlaczego postępujemy irracjonalnie, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1996. [13] Trzciniecka-Green A. (red.), Psychologia. Podręcznik dla studentów kierunków medycznych, UNIVERSITAS, Kraków 2006, s. 44.
[14] Tyszka T., Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010. [15] Tyszka T., Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji, GWP, Gdańsk 2000. [16] Tyszka T., Zaleśkiewicz T., Racjonalność decyzji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001. [17] Zielonka P., Behawioralne aspekty inwestowania na rynku papierów wartościowych, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu.pl Warszawa 2006. Streszczenie Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie jednej z teorii ekonomii behawioralnej dotyczącej podejmowania decyzji przez decydentów, a mianowicie teorii perspektywy. Teoria stworzona przez D. Kahnemann a i A. Tversky ego ukazuje, w jaki sposób ludzie podejmują decyzje w warunkach ryzyka oraz jaki jest ich stosunek do zysków i strat. Dla celów artykułu przeprowadzono także badania, których wyniki zaprezentowano oraz porównano z założeniami teorii perspektywy.