Autorzy: Mgr inż. Aleksandra Cichocka Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych z Poradnią Chorób Metabolicznych Dr med. Tomasz Klupa Katedra i Klinika Chorób Metabolicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie Rada Naukowa: Prof. dr hab. med. Jacek Sieradzki Redaktor prowadzący: Dr hab. med. Maciej Małecki Małopolski Oddział Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego Katedra Chorób Metabolicznych 31 501 Kraków, ul. Kopernika 15 www.cukrzyca.info.pl Grant edukacyjny firmy Sanofi-Aventis Copyright by sp. z o.o. sp.k. 80 180 Gdańsk, ul. Świętokrzyska 73 tel.: (0 58) 320 90 94, faks: (0 58) 320 94 60 www.viamedica.pl, wap.viamedica.pl Gdańsk 2008 ISBN 978 83 7555 062 7
WSTĘP W przypadku rozpoznania cukrzycy jednym z podstawowych warunków skutecznego leczenia i uniknięcia powikłań jest stosowanie właściwej diety. Co oznacza pojęcie dieta cukrzycowa? Zwykle słowo dieta kojarzy nam się z dużymi ograniczeniami i wyrzeczeniami, z koniecznością rezygnacji z wielu potraw. Czy rzeczywiście dieta cukrzycowa to koniec przyjemności jedzenia? Zdecydowanie nie! Mam nadzieję, że po przeczytaniu poniższej broszury przekonacie się Państwo, że chorując na cukrzycę można się odżywiać smacznie i zdrowo. Podstawowe składniki pożywienia co i dlaczego jemy? Węglowodany: podstawowe źródło energii (paliwo) dla większości naszych komórek. Najczęściej spożywane produkty zawierające węglowodany to: pieczywo, ziemniaki, ryż, kasza, wyroby mączne, ciasta, słodycze. Białka: podstawowy budulec naszego organizmu. Produkty zawierające najwięcej białka to: mięsa, ryby, nabiał, soja, fasola, groch, soczewica. Niedobór produktów białkowych w diecie może doprowadzić między innymi do anemii, osteoporozy, zmniejszenia masy mięśniowej, przewlekłego zmęczenia. Tłuszcze: główny magazyn energetyczny naszego organizmu oraz jeden z podstawowych składników budulcowych komórek. Nadmiar kalorii pochodzących z pożywienia magazynowany jest właśnie w postaci tkanki tłuszczowej. Część witamin wchłania się z przewodu pokarmowego jedynie w obecności tłuszczu, jego brak w diecie może doprowadzić do rozwoju objawów niedoborów witaminowych. Błonnik: podstawowy hamulec węglowodanowy im więcej spożywamy błonnika w diecie, tym wolniej węglowodany wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Główne źródła błonnika to: owoce, warzywa, pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy. Błonnik pełni także funkcję czyściciela przewodu pokarmowego, usprawnia trawienie. Jego zawartość w diecie powinna wynosić 20 30 g/dobę. 3
ODPOWIEDZI NA NAJCZĘŚCIEJ ZADAWANE PYTANIA Czy dieta cukrzycowa zmusza nas do drastycznego ograniczania określonych składników pokarmowych lub spożywania innych w nadmiarze? Współczesna dieta cukrzycowa to dieta zbilansowana, jest tam miejsce zarówno na węglowodany, jak i na tłuszcze i białka żaden z tych podstawowych składników pożywienia nie musi być szczególnie ograniczany. Jednym z najważniejszych ograniczeń jest konieczność unikania produktów o tak zwanym wysokim indeksie glikemicznym. Co oznacza pojęcie indeks glikemiczny (IG)? Opisuje on skutki, jakie wywołuje spożycie określonego typu węglowodanów. Im wyższy IG danego produktu, tym szybciej po jego spożyciu rośnie stężenie glukozy we krwi. Ważne jest, aby wiedzieć, czy dany produkt należy do grupy produktów o niskim (< 50), średnim (51 75), czy wysokim (> 76) IG. Produkty o niskim IG powinny być podstawą diety osoby chorej na cukrzycę, produkty o średnim IG należy spożywać ostrożnie, produktów o wysokim IG należy unikać. Produkty o wysokim IG to: białe, pszenne pieczywo (zastąpić żytnim, pełnoziarnistym); biały, rozgotowany ryż (zastąpić ryżem dzikim lub parboiled); rozgotowany makaron (zastąpić makaronem gotowanym na sposób włoski, do 7 minut, na półtwardo); rozgotowane lub pieczone ziemniaki oraz frytki (zastąpić nierozgotowanymi ziemniakami lub np. kaszą gryczaną lub jęczmienną); słodycze (wyeliminować z diety!); słodkie owoce (np. dojrzałe melony, winogrona ograniczyć!). 4
Czy tłuszcze zawsze są szkodliwe? Nie! Tłuszcze pochodzenia roślinnego i zwierzęcego zawierają wprawdzie tyle samo kalorii, ale różnią się wpływem na stężenie cholesterolu i ryzyko rozwoju miażdżycy. Należy ograniczać spożycie tłuszczów pochodzenia zwierzęcego. Zawierają one tak zwane nasycone kwasy tłuszczowe, które istotnie zwiększają stężenie złego cholesterolu. Należy unikać tłustej wieprzowiny i wołowiny, tłustych wędlin, serów żółtych, pleśniowych, masło zastąpić margaryną miękką, a drób jeść bez skóry. Zalecane produkty to mleko, jogurt, kefir 0 lub 0,5% tłuszczu, ser biały chudy lub półtłusty. Natomiast tłuszcze pochodzenia roślinnego zawierają tak zwane nienasycone kwasy tłuszczowe, które zmniejszają stężenie złego cholesterolu, obniżając ryzyko rozwoju miażdżycy. Produkty, które na dobre powinny zagościć w naszej diecie, to oleje roślinne z oliwek, rzepaku, kukurydzy, soi i słonecznika. Szczególnie cenne są produkty zawierające tak zwane kwasy tłuszczowe omega-3, które znajdują się w tłuszczu ryb morskich (śledź, łosoś, sardynka), orzechach włoskich i siemieniu lnianym. Co to są kalorie? Kalorie są miarą zawartości energii w posiłkach, miarą naszych wydatków energetycznych. Jeżeli liczba przyjmowanych kalorii jest większa od tej, jaką możemy spalić, odkładają się one w postaci tkanki tłuszczowej. Co to znaczy wymiennik węglowodanowy? Jeden wymiennik węglowodanowy (WW) jest to taka ilość wagowa danego produktu spożywczego, która zawiera 10 gramów węglowodanów przyswajalnych. węglowodany przyswajalne = węglowodany ogółem błonnik pokarmowy Jeśli zawartość węglowodanów przyswajalnych w danej porcji podzielimy przez 10, dowiemy się, ile WW zawiera ta porcja. Przykład: 1 kromka (50 g) chleba pełnoziarnistego zawiera 24 g węglowodanów przyswajalnych. Oznacza to, że kromka ta zawiera 2,4 WW. Tomasz Klupa 5
Aleksandra Cichocka Przykładowe jadłospisy o wartości energetycznej 2000 kcal dla osób z cukrzycą typu 2 insulinoniezależną, bez mikroalbuminurii JADŁOSPIS PIERWSZY 2022 kcal; 23,2 WW Pierwsze śniadanie: płatki gryczane błyskawiczne 2 łyżki, 30 g; mleko 0 lub 0,5% tłuszczu 1/2 szklanki, 125 ml, wrzące, wlane do płatków; chleb pełnoziarnisty 1 średnia kromka, 50 g; schab pieczony, chudy 2 cienkie plasterki, 10 g; surówka z cykorii: cykoria kilka listków, 50 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1,5 łyżeczki, 7,5 g; pomarańcza 1 sztuka, 100 g; herbata, kawa lub inny napój bez cukru 433 kcal; 5,7 WW Drugie śniadanie: chleb graham 1 średnia kromka, 50 g; pieczeń cielęca 2 cienkie plasterki, 10 g; pomidor kilka plastrów, 30 g; kefir 0 lub 0,5% tłuszczu 1/2 szklanki, 125 ml; 206 kcal; 2,9 WW Obiad: zupa z brukselki (przygotowana na wywarze z chudego mięsa lub tylko na wywarze z warzyw), posypana natką: włoszczyzna z małą ilością marchewki 3 łyżki startej włoszczyzny, 50 g, krótko gotowana; 6
brukselka kilka sztuk, 50 g; ziemniak 1 średnia sztuka, 90 g; mleko lub jogurt 0 lub 0,5% tłuszczu 3 łyżki, 45 ml, do zabielenia; udo z indyka (bez skóry) 100 g, duszone z czosnkiem i majerankiem; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1 łyżeczka, 5 g; kasza jęczmienna 4,5 łyżki produktu suchego, przed ugotowaniem, 45 g, nierozgotowana; surówka z awokado: awokado 1/4 małej sztuki, 50 g; orzechy włoskie 4 sztuki, 20 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1 łyżeczka, 5 g; brzoskwinia 1 mała sztuka, 100 g; 684 kcal; 6,5 WW Podwieczorek: makaron z białym serem i szczypiorem: makaron pełnoziarnisty 30 g; ser biały chudy lub półtłusty 4 cienkie plastry, 80 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1 łyżeczka, 5 g; posiekany szczypior; herbata miętowa lub inny napój bez cukru 265 kcal; 2,6 WW Kolacja: chleb pełnoziarnisty 1,5 średniej kromki, 75 g; margaryna miękka 1 łyżeczka, 5 g; łosoś w galarecie 1 małe dzwonko, 20 g; marchewka tarta 1 średnia sztuka, 100 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 2 łyżeczki, 10 g; kiwi 1 średnia sztuka, 100 g; jogurt 0 lub 0,5% tłuszczu 5 łyżek, 75 g; herbata malinowa lub inny napój bez cukru 434 kcal; 5,5 WW 7
JADŁOSPIS DRUGI 1998 kcal; 23,7 WW Pierwsze śniadanie: płatki jęczmienne 2 łyżki, 30 g, gotowane krótko na wodzie; mleko 0 lub 0,5% tłuszczu 1/2 szklanki, 125 ml wlane do ugotowanych na wodzie płatków; chleb pełnoziarnisty 1,5 średniej kromki, 75 g; pieczeń wołowa 2 cienkie plasterki, 10 g; surówka z sałaty: sałata 1/2 główki, 100 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1,5 łyżeczki, 7,5 g; herbata, kawa lub inny napój bez cukru 462 kcal; 6,5 WW Drugie śniadanie: chleb graham 1/2 średniej kromki, 25 g; kiełbasa szynkowa 2 cienkie plasterki, 10 g; cykoria kilka listków, 30 g; kefir 0 lub 0,5% tłuszczu 1/2 szklanki, 125 ml; jagody świeże lub mrożone 6 łyżek, 100 g; 194 kcal; 2,7 WW Obiad: rosół z warzywami przygotowany na wywarze z piersi z kurczaka; pietruszka, seler, kapusta włoska, marchewka 1 szklanka pokrojonych warzyw, 100 g, krótko gotowane; makaron razowy 45 g; łosoś filet, 100 g, upieczony w piekarniku; 8
ziemniak, gotowany, nietłuczony 1 średnia sztuka, 90 g; sos z jogurtu 0 lub 0,5% tłuszczu 3 łyżki, 45 ml i koperek; surówka z rzodkwi sopel lodu i jabłka: rzodkiew sopel lodu 150 g, starta; jabłko 1 mała sztuka, 100 g, starte; orzechy włoskie 2 sztuki, 10 g; sok z cytryny 1/2 łyżeczki; 605 kcal; 6,7 WW Podwieczorek: chleb pełnoziarnisty 1 średnia kromka, 50 g; sałatka z ziołami prowansalskimi: jajko ugotowane na twardo 1/4 sztuki, 12,5 g; ogórek kiszony 1 mała sztuka, 50 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 2 łyżeczki, 10 g; herbata malinowa lub inny napój bez cukru 235 kcal; 2,5 WW Kolacja: chleb pełnoziarnisty 1,5 średniej kromki, 75 g; margaryna miękka 1 łyżeczka, 5 g; surówka z warzywami i białym serem: ser biały chudy lub półtłusty 4 cienkie plastry, 80 g; pomidor 1 sztuka, 200 g; soczewica 1 łyżeczka suchego produktu, 5 g, ugotowana na sypko; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 2 łyżeczki, 10 g; posiekany szczypiorek i suszone oregano; grejfrut 1/4 sztuki, 100 g; kawa zbożowa 1 szklanka, z mlekiem 0 lub 0,5% tłuszczu 5 łyżek, 75 g. 502 kcal; 5,3 WW 9
JADŁOSPIS TRZECI 2001 kcal; 23,7 WW Pierwsze śniadanie: płatki pszenne 4 łyżeczki, 20 g i zarodki pszenne 2 łyżeczki, 10 g, gotowane krótko na wodzie; mleko 0 lub 0,5% tłuszczu 1/2 szklanki, 125 ml wlane do ugotowanych na wodzie płatków; chleb pełnoziarnisty 1,5 średniej kromki, 75 g; łosoś wędzony 1 cienki plasterek, 10 g; surówka z papryki: papryka kilka krążków, 50 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1,5 łyżeczki, 7,5 g; herbata, kawa lub inny napój bez cukru 458 kcal; 6,2 WW Drugie śniadanie: chleb graham 1/2 średniej kromki, 25 g; polędwica z indyka 2 cienkie plasterki, 10 g; kilka rzodkiewek 30 g; brzoskwinia 1 średnia sztuka, 100 g; mleko zsiadłe 0 lub 0,5% tłuszczu 1/2 szklanki, 125 ml; 189 kcal; 2,7 WW Obiad: zupa z brokułów (przygotowana na wywarze z chudego mięsa lub tylko na wywarze z warzyw), posypana natką: włoszczyzna z małą ilością marchewki 3 łyżki startej włoszczyzny, 50 g, krótko gotowana; brokuły 1 różyczka, 50 g, krótko gotowane; ziemniak 1 średnia sztuka, 90 g; mleko lub jogurt 0 lub 0,5% tłuszczu 3 łyżki, 45 ml, do zabielenia; 10
zrazy wołowe 100 g, uduszone z jałowcem; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1 łyżeczka, 5 g; kasza gryczana 4,5 łyżki produktu suchego, przed ugotowaniem, 45 g, nierozgotowana; surówka z kapusty czerwonej: kapusta czerwona 150 g; orzechy włoskie 4 sztuki, 20 g; sok z cytryny 1/2 łyżeczki, posiekana cebula; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1 łyżeczka, 5 g; kiwi 1 średnia sztuka, 100 g; 687 kcal; 6,6 WW Podwieczorek: chleb pełnoziarnisty 1 średnia kromka, 50 g; sałatka ze śledzia i cykorii: śledź w oleju 1/2 małego dzwonka, 15 g; cykoria, pokrojona w piórka 30 g, sok z cytryny; herbata z jagód lub inny napój bez cukru 177 kcal; 2,5 WW Kolacja: chleb pełnoziarnisty 1,5 średniej kromki, 75 g; margaryna miękka 1 łyżeczka, 5 g; sałatka jarzynowa z serkiem ziarnistym: serek ziarnisty 6 łyżek, 90 g; pietruszka, marchew, seler 150 g, krótko gotowane; groszek z puszki 1 łyżka, 15 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 2 łyżeczki, 10 g; posiekana cebula i natka; budyń z pomarańczą: pomarańcza 1/2 sztuki, 100 g; mleko 0 lub 0,5% tłuszczu 1/4 szklanki, 65 g; herbata z owoców leśnych lub inny napój bez cukru 490 kcal; 5,7 WW 11
JADŁOSPIS CZWARTY 2033 kcal; 23,4 WW Pierwsze śniadanie: omlet ze szpinakiem: jajko 1 sztuka, 50 g; mąka 2 łyżki, 15 g; szpinak 3 łyżki posiekanego, 50 g; mleko 0 lub 0,5% tłuszczu 5 łyżeczek, 25 ml; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1,5 łyżeczki, 7,5; chleb pełnoziarnisty 1,5 średniej kromki, 75 g; polędwica z kurczaka 2 cienkie plasterki, 10 g; sałata kilka listków, 30 g; jogurt 0 lub 0,5% tłuszczu mały kubeczek, 100 ml; porzeczki kilka gałązek, 100 g; herbata, kawa lub inny napój bez cukru 491 kcal; 6 WW Drugie śniadanie: płatki owsiane z jogurtem i z malinami: płatki owsiane błyskawiczne 1 łyżka, 15 g; jogurt 0 lub 0,5% tłuszczu 1/2 szklanki, 125 ml; maliny 100 g; 134 kcal; 2,1 WW Obiad: zupa koperkowa (przygotowana na wywarze z chudego mięsa lub tylko na wywarze z warzyw): włoszczyzna z małą ilością marchewki 6 łyżek startej włoszczyzny, 100 g, krótko gotowana; ziemniak 1 średnia sztuka, 90 g; posiekany koperek; mleko lub jogurt 0 lub 0,5% tłuszczu 3 łyżki, 45 ml, do zabielenia; 12
gulasz wołowy: wołowina, na przykład rostbef 100 g; cebula 1 mała sztuka, 50 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 2 łyżeczki, 10 g; ryż parboiled 4,5 łyżki produktu suchego, 45 g, nierozgotowany; sałata kilka listków, 50 g; sok z cytryny 1/2 łyżeczki; orzechy włoskie 2 sztuki, 10 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1 łyżeczka, 5 g; grejpfrut 1/4 sztuki, 100 g; 665 kcal; 6,5 WW Podwieczorek: fasolka szparagowa 100 g; bułka tarta 2 łyżki, 30 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 2 łyżeczki, 10 g; herbata z owoców dzikiej róży lub inny napój bez cukru 221 kcal; 2,5 WW Kolacja: chleb pełnoziarnisty 2 średnie kromki, 100 g; margaryna miękka 1 łyżeczka, 5 g; serek homogenizowany chudy 5 łyżek, 80 g; surówka z papryki, ogórka i fasoli: papryka 1/2 sztuki, 125 g; ogórek kiszony 1 mała sztuka, 50 g; fasola 1 łyżeczka suchego produktu, 5 g, ugotowana na sypko; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 2 łyżeczki, 10 g; posiekany czosnek i świeża bazylia; kawa zbożowa z mlekiem mleko 0 lub 0,5% tłuszczu 1/4 szklanki, 75 ml; herbata z melisy lub inny napój bez cukru 522 kcal; 6,3 WW 13
JADŁOSPIS PIĄTY 2037 kcal; 24,5 WW Pierwsze śniadanie: płatki owsiane 2 łyżki, 30 g, gotowane krótko na wodzie; mleko 0 lub 0,5% tłuszczu 1/2 szklanki, 125 ml wlane do ugotowanych na wodzie płatków; chleb pełnoziarnisty 1,5 średniej kromki, 75 g; polędwica sopocka 2 cienkie plasterki, 10 g; surówka z pomidora: pomidor kilka plasterków, 50 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1,5 łyżeczki, 7,5 g; herbata, kawa lub inny napój bez cukru 460 kcal; 6,2 WW Drugie śniadanie: chleb graham 1/2 średniej kromki lub 1 cienka kromka, 25 g; szynka z kurczaka 2 cienkie plasterki, 10 g; kilka listków sałaty i plasterki ogórka, 30 g; maślanka 0 lub 0,5% tłuszczu 1/2 szklanki, 125 ml; truskawki 7 sztuk, 100 g; 175 kcal; 2,4 WW Obiad: zupa jarzynowa z grzankami (przygotowana na wywarze z chudego mięsa lub tylko na wywarze z warzyw), posypana natką: włoszczyzna z małą ilością marchewki 6 łyżek startej włoszczyzny, 100 g, krótko gotowana; mleko lub jogurt 0 lub 0,5% tłuszczu 3 łyżki, 45 ml, do zabielenia; grzanki z 1,5 średniej kromki chleba 75 g; udo kurczaka (bez skóry) 100 g, upieczone w ziołach, na przykład w rękawie foliowym; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1 łyżeczka, 5 g; 14
ziemniak, gotowany, nietłuczony 1 średnia sztuka, 90 g; posiekany koperek; surówka z kapusty pekińskiej i jabłka: kapusta pekińska 150 g; jabłko posiekane w drobną kostkę 1 mała sztuka, 100 g; orzechy włoskie 2 sztuki, 10 g; sok z grejpfruta 1/2 łyżeczki; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 1 łyżeczka, 5 g; 631 kcal; 7,1 WW Podwieczorek: chleb biały 1 średnia kromka, 50 g; sałata z tuńczykiem z puszki: sałata lodowa kilka listków, szczypiorek; tuńczyk w sosie własnym, z puszki 1 łyżka, 15 g; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 2 łyżeczki, 10 g; herbata z owoców dzikiej róży lub inny napój bez cukru 228 kcal; 2,6 WW Kolacja: kanapka z pastą z białego sera: chleb pumpernikiel 1,5 dużej kromki, 75 g; pasta z białego sera, z bazylią: ser biały chudy lub półtłusty 4 cienkie plastry, 80 g; mleko lub jogurt 0 lub 0,5% tłuszczu 5 łyżek, 75 g; surówka z papryki, pomidorów i soi: papryka 1/2 sztuki, 125 g; pomidor 1/2 sztuki, 100 g; soja 1 łyżeczka suchego produktu, 5 g, ugotowana na sypko; olej rzepakowy lub oliwa z oliwek 2 łyżeczki, 10 g; posiekana cebula i natka; mandarynka 1 sztuka, 100 g; herbata z owoców leśnych lub inny napój bez cukru 543 kcal; 6,2 WW 15