Próba oceny położenia otworu żuchwowego i bródkowego na podstawie analizy cyfrowych zdjęć pantomograficznych

PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2008, 45, 1, 21 28 ISSN 1644 387X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association PIOTR WYCHOWAŃSKI 1, PAWEŁ NIECKULA 1, MARTA PANEK 2, EMIL KALINOWSKI 1, URSZULA BORKOWSKA 3, ANDRZEJ WOJTOWICZ 1 Próba oceny położenia otworu żuchwowego i bródkowego na podstawie analizy cyfrowych zdjęć pantomograficznych Trial of Examination of the Mandibular and Mental Foramens Based on the Analysis of Digital Panoramic Photographs 1 Zakład Chirurgii Stomatologicznej Instytutu Stomatologii Akademii Medycznej w Warszawie 2 Lekarz dentysta praktyka prywatna 3 Zakład Opieki Zdrowotnej Instytutu Medycyny Społecznej w Warszawie Streszczenie Wprowadzenie. Zdjęcia pantomograficzne są bardzo wartościowym diagnostycznie badaniem dodatkowym, wno szącym niezmiernie wiele informacji w codziennej praktyce stomatologicznej, protetyce, ortodoncji, periodontolo gii i chirurgii szczękowo twarzowej. Cel pracy. Analiza planimetryczna ważnych anatomicznie parametrów żuchwy otworu żuchwowego i bródko wego na podstawie cyfrowych zdjęć pantomograficznych. Materiał i metody. Zanalizowano 100 cyfrowych zdjęć pantomograficznych: 50 pantomogramów kobiet i 50 męż czyzn. Badany materiał podzielono na 2 grupy: I zdjęcia pacjentów z zachowanym uzębieniem własnym lub nie licznymi brakami zębowymi: 36 pantomogramów kobiet i 37 mężczyzn, II zdjęcia pacjentów z III klasą braków zębowych według klasyfikacji Galasińskiej Landsbergerowej: 14 pantomogramów kobiet i 13 mężczyzn. Średnia wieku wśród badanych wynosiła 50 lat. Zdjęcia wykonano cyfrowym aparatem Trophypan firmy Trophy. Aparat ten został wyskalowany tak, by powstający obraz w stosunku do wymiarów badanych struktur anatomicznych był 1 : 1. Wyniki pomiarów otrzymano odczytując odległości między dwoma zaznaczonymi punktami na ekranie mo nitora. Umiejscowienie i rozmieszczenie punktów pomiarowych opracowano na potrzeby niniejszych badań na podstawie wskazań klinicznych. Wyniki. Obserwacje na badanym materiale wykazały, że: otwór żuchwowy znajduje się 13,9 14,4 mm od przed niej krawędzi gałęzi żuchwy i 23,1 24,8 mm od najniższego punktu w kącie żuchwy w I i II grupie badanej; otwór bródkowy mieści się 26,9 28 mm od linii pośrodkowej żuchwy i 10,4 10,7 mm od dolnej krawędzi trzonu żuchwy. Wnioski. Braki uzębienia w odcinkach bocznych w żuchwie, odpowiadające III klasie braków zębowych według klasyfikacji Galasińskiej Landsbergerowej, oraz wiek nie mają istotnego wpływu na zmiany w wymiarach otwo rów żuchwowych i bródkowych. Nie powodują również istotnych zmian odległości otworu żuchwowego do przed niej krawędzi gałęzi żuchwy, mają natomiast znaczny wpływ na zanik części zębodołowej żuchwy (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 1, 21 28). Słowa kluczowe: otwór żuchwowy, otwór bródkowy, zdjęcia pantomograficzne, radiometria. Abstract Background. Panoramic rays are a diagnostically valuable additional examination, that brings a lot of information into daily dental practice in prosthetics, orthodontics, periodontology, or maxillofacial surgery. Objectives. The aim of the research is a panoramic based planimetric analysis of important anatomical parameters of the mandible the mandibular foramen and the mental foramen supported by the analysis of digital panoram ic photographs. Material and Methods. Analysis of a hundred digital panoramic rays was done: 50 panoramic rays of women and 50 of men. The examined material was divided into two groups: I images where the patients dentition was intact or without many losses: 36 panoramic rays of women and 37 of men, II panoramic rays of patients with lateral tooth losses both unilateral and bilateral (third class of teeth losses according to Galasińska Landsbergerowa s clas

22 P. WYCHOWAŃSKI et al. sification): 14 panoramic rays of women and 13 of men. The average age of the examined was 50 years. The pho tographs were taken with digital camera: Trophypan made by the Trophy company. The camera was calibrated to achieve a 1 : 1 ratio of the anatomical structures to the actual dimensions in the generated image. The results of the measurements were obtained by calculating the distance between two marked points on the screen of the monitor. The localization and distribution of the points was elaborated for the needs of this study on the basis of clinical indications. Results. Observations made on the examined material showed: the mandibular foramen is located 13.9 14.4 mm from the anterior edge of the mandibular ramous and 23.1 24.8 mm from the lower edge of the angle of the mandible in both I and II examined groups; the mental foramen is located 26.9 28 mm from the median line of the mandible and 10.4 10.7 mm from the base of the mandible. Conclusions. Lateral teeth losses in the mandible corresponding with third class of teeth losses according to Galasińska Landsbergerowa s classification and age don t have a substantial influence on changes in mandibular and mental foramens dimensions. They also don t have significant changes of the distance between the mandibu lar foramen and the front edge of the mandibular branch, but they have significant influence on bone losses in the alveolar part of the mandible (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 1, 21 28). Key words: mandibular foramen, mental foramen, orthopantomograms (OPG), radiometry. Znajomość topografii elementów anatomicz nych ma zasadnicze znaczenie w codziennej prakty ce dla chirurgów stomatologicznych i szczękowo twarzowych wykonujących zabiegi chirurgiczne w tej części twarzy, lekarzy ortodontów i protety ków podczas leczenia ortodontycznego bądź prote tycznego, a także podczas znieczulania pacjenta w czasie rutynowego zabiegu stomatologicznego. Występowanie odchyleń od prawidłowej budowy, obecność dodatkowych struktur żuchwy u pewnego odsetka ludzkiej populacji może również utrudniać diagnozę lub prowadzić do mylnego rozpoznania tych struktur przez lekarzy radiologów [1 3]. Podstawową metodą przyżyciowego obrazo wania struktur żuchwy są zdjęcia rentgenowskie. Spośród nich najszersze zastosowanie znalazły zdjęcia pantomograficzne, choć nie wszędzie do stępne i możliwe do wykonania. Pantomografia pozwala na uzyskanie zdjęć warstwowych struktur zakrzywionych. Obraz żuchwy w tych przypad kach powstaje na skutek obrotu źródła promienio wania i kliszy wokół nieruchomego pacjenta. Za letami tego sposobu badania, zakładając, że tech nika wykonywania zdjęcia jest poprawna: porównywalne warunki podczas wykonywania zdjęć, wyraźny obraz radiologiczny struktury be leczkowej kości, elementów anatomicznych zę bów i przyzębia oraz zaznaczony przebieg kanału żuchwowego i umiejscowienie otworu żuchwowe go i bródkowego. Zdjęcia pantomograficzne po zwalają ocenić stopień zaniku wyrostka zębodoło wego oraz wzajemne stosunki między strukturami anatomicznymi żuchwy i szczęki. Dodatkowo pantomografia cyfrowa daje możliwość przepro wadzenia pomiarów bezpośrednio na ekranie mo nitora oraz zmiennego kontrastowania i powięk szenia otrzymanego obrazu [4 8]. W celu polepszenia diagnostyki radiologicznej aparaty do badań pantomograficznych współczes nej generacji są wyposażone w specjalne progra my i przystosowane nie tylko do wykonywania zdjęć tomograficznych struktur zakrzywionych części twarzowej czaszki, ale również do wycin kowego obrazowania w różnych projekcjach, w tym także typu tomografii z regulowaną gruboś cią i lokalizacją warstwy, np. stawów skroniowo żuchwowych (zdjęcia 3D). Pantomografia daje również możliwość wykonywania zdjęć sumacyj nych. Pomimo wielu zalet pantomografii konwen cjonalnej, istnieje również wiele jej ograniczeń. Są to przede wszystkim zniekształcenia i różnego stopnia powiększenia obrazu, brak uwidocznienia struktur znajdujących się poza warstwą ogniskową oraz maskowanie tkanek twardych przez cienie tkanek miękkich [4 8]. Cyfrowy system obrazowania coraz częściej jest wykorzystywany w diagnozowaniu i planowa niu skutecznej terapii we wszystkich dziedzinach stomatologii. Celem badania jest próba oceny położenia ważnych anatomicznie struktur żuchwy: otworu żuchwowego i bródkowego na podstawie cyfro wych zdjęć pantomograficznych. Materiał i metody Badanie przeprowadzono na podstawie 100 cy frowych zdjęć pantomograficznych pochodzących ze zbiorów własnych, w tym 50 pantomogramów kobiet i 50 mężczyzn. Badany materiał podzielono na 2 grupy: I zdjęcia pacjentów z zachowanym uzębie niem własnym lub nielicznymi brakami zębowy mi: 36 pantomogramów kobiet i 37 mężczyzn; II zdjęcia pacjentów z brakami w uzębieniu w odcinkach bocznych żuchwy (III klasa braków zębowych według klasyfikacji Galasińskiej Lands bergerowej): 14 pantomogramów kobiet i 13 męż czyzn. Średnia wieku wśród badanych wynosiła 50 lat. Zdjęcia wykonano cyfrowym aparatem

Położenie otworu żuchwowego i bródkowego analiza cyfrowych zdjęć pantomograficznych 23 Ryc. 1. Zdjęcie pantomograficzne z wprowadzonym wszczepem śródkostnym w odcinku bocznym żuchwy po stronie prawej, średnica platformy wszczepu 4,2 mm, długość wszczepu 13 mm Fig. 1. The orthopantomogram with the intraosseous implant inserted in the lateral part of the mandible on the right side, the diameter of the implant platform 4.2 mm, length 13 mm Ryc. 2. Fragment zdjęcia pantomograficznego z wpro wadzonymi wszczepami śródkostnymi w odcinku przednim żuchwy, średnica platformy wszczepu po stronie prawej 3,75 mm, długość wszczepu 11,5 mm Fig. 2. The part of the orthopantomogram with the in traosseous implants inserted in the front part of the mandible, the diameter of the implant platform on the right side 3.75 mm, length 11.5 mm Ryc. 3. Umiejscowienie punktów pomiarowych w obrębie otworu żuchwowego: a1 najmniejsza od ległość przedniego brzegu otworu żuchwowego do przedniej krawędzi gałęzi żuchwy, a2 najmniejsza odległość dolnego brzegu otworu żuchwowego do dol nej krawędzi kąta żuchwy, a3 najmniejsza odległość od środka wcięcia żuchwy do dolnej krawędzi kąta żu chwy, a4 szerokość otworu żuchwowego, a5 wy sokość otworu żuchwowego Fig. 3. The placement of the measuring points in the area of the mandibular foramen: a1 the smallest di stance between the anterior edge of the mandibular fo ramen and the front edge of the mandibular branch, a2 the smallest distance between the lower edge of the mandibular foramen and the lower edge of the mandi bular angle, a3 the smallest distance between the cen tral part of the mandibular indenture and the lower edge of the mandibular angle, a4 width of the mandi bular foramen, a5 height of the mandibular foramen Trophypan firmy Trophy. Aparat ten został wyska lowany z wykorzystaniem współczynników kali brujących tak, by powstający obraz w stosunku do wymiarów rzeczywistych struktur anatomicznych wynosił 1 : 1 (potwierdzone licznymi testami i po miarami struktur o znanych autorom wymiarach zarówno w odcinku przednim, jak i odcinkach bocznych żuchwy ryc. 1 i 2). Wyniki pomiarów otrzymano, odczytując od ległości między dwoma zaznaczonymi punktami na ekranie monitora. Umiejscowienie i rozmie szczenie punktów pomiarowych opracowano na potrzeby niniejszych badań na podstawie wskazań klinicznych. Rozmieszczenie punktów pomiaro wych przedstawiono na rycinie 3 i 4: a1 najmniejsza odległość przedniego brzegu otworu żuchwowego do przedniej krawędzi gałęzi żuchwy, a2 najmniejsza odległość dolnego brzegu otworu żuchwowego do dolnej krawędzi kąta żuchwy, a3 najmniejsza odległość od środka wcięcia żuchwy do dolnej krawędzi kąta żuchwy, Ryc. 4. Umiejscowienie punktów pomiarowych w obrębie otworu bródkowego: b1 najmniejsza odle głość przyśrodkowej krawędzi otworu bródkowego do linii pośrodkowej żuchwy, b2 najmniejsza odległość górnej krawędzi otworu bródkowego do grzbietu czę ści zębodołowej żuchwy, b3 najmniejsza odległość dolnej krawędzi otworu bródkowego do dolnej krawę dzi trzonu żuchwy, b4 szerokość otworu bródkowe go, b5 wysokość otworu bródkowego Fig. 4. The placement of the measuring points in the area of the mental foramen: b1 the smallest distance between the central edge of the mental foramen and the median line of the mandible, b2 the smallest di stance between the upper edge of the mental foramen and the ridge of the alveolar part of the mandible, b3 the smallest distance between the lower edge of the mental foramen and the lower edge of the base of the mandible, b4 width of the mental foramen, b5 height of the mental foramen a4 szerokość otworu żuchwowego, a5 wysokość otworu żuchwowego, b1 najmniejsza odległość przyśrodkowej

24 krawędzi otworu bródkowego do linii pośrodko wej żuchwy, b2 najmniejsza odległość górnej krawędzi otworu bródkowego do grzbietu części zębodoło wej żuchwy, b3 najmniejsza odległość dolnej krawędzi otworu bródkowego do dolnej krawędzi trzonu żuchwy, b4 szerokość otworu bródkowego, b5 wysokość otworu bródkowego. Łącznie wykonano 2000 pomiarów struktur anatomicznych żuchw dla grupy I i II z uwzględ nieniem dla strony prawej i lewej. Dodatkowo w obrębie grupy I dokonano analizy pomiarów w zależności od wieku ( 50 r.ż. i > 50 r.ż.) i płci. Średnie wartości badanych parametrów były po równywane za pomocą testu t Studenta dla prób niepowiązanych po uprzednim sprawdzeniu roz kładów oraz po wykonaniu testu porównującego wariacje. Posłużono się procedurą TTEST System SAS wersja 9.1.3. Wyniki Uzyskane wyniki przeprowadzonych badań przedstawiono w tabelach 1 6. Omówienie P. WYCHOWAŃSKI et al. Przedstawiona w niniejszej pracy analiza waż nych anatomicznie struktur żuchwy jest próbą oce ny zmienności ich usytuowania. Struktury mierzo ne w badaniu zostały wybrane ze względu na ich ważną klinicznie rolę: są wykorzystywane pod czas znieczulenia przewodowego (umiejscowienie otworów żuchwowych i bródkowych), leczenia protetycznego (wielkość otworów bródkowych decyduje o zasięgu płyty protezy bądź odciążeniu tej okolicy podłoża przed wykonaniem rozległej protezy ruchomej osiadającej) lub w planowaniu leczenia implantologicznego, gdzie mogą być po mocne jako dodatkowe kryteria planowania lecze nia oraz doboru i dystrybucji implantów [9 15]. Tabela 1. Wartości średnie (x ) (w mm) i odchylenia standardowe (SD) pomiarów otworu żuchwowego: najmniejsza odle głość do przedniej krawędzi gałęzi żuchwy (a1), najmniejsza odległość do dolnej krawędzi w kącie żuchwy (a2), najmniej sza odległość środkowej części wcięcia żuchwy do dolnej krawędzi kąta żuchwy (a3), szerokości (a4) i wysokości (a5) otworu żuchwowego; badane grupy I i II; L, P strona lewa i prawa Table 1. Means (x ) (in mm) and standard deviations (SD) of the smallest distances between the mandibular foramen and: the front edge of the mandibular branch (a1), the lower edge of the mandibular angle (a2), the smallest distances between the central part of the mandibular indenture and the lower edge of the mandibular angle (a3), widths (a4) and heights (a5) of the mandibular foramen; examined groups I i II; L, P left and right side a1 13,9 2,0 14,4 2,2 14,2 2,1 14,4 1,3 a2 24,2 3,2 24,8 3,8 24,4 2,8 23,1 2,9 a3 46,6 4,5 47,0 4,3 45,8 3,3 45,5 2,2 a4 3,4 0,6 3,2 0,6 3,3 0,4 3,5 0,5 a5 8,5 1,7 8,4 1,7 8,2 1,4 8,7 1,4 Tabela 2. Wartości średnie (x ) (w mm) i odchylenia standardowe (SD) pomiarów otworu bródkowego: najmniejsza odległość do linii pośrodkowej żuchwy (b1), najmniejsza odległość do grzbietu części zębodołowej żuchwy (b2), najmniejsza odległość do podstawy żuchwy (b3), szerokości (b4) i wysokości (b5) otworu bródkowego; badane grupy I i II; L, P strona lewa i prawa Table 2. Means (x ) (in mm) and standard deviations (SD) of the smallest distances between the mental foramen and: the median line of the mandible (b1), the ridge of the alveolar part of the mandible (b2), the base of the mandible (b3), widths (b4) and heights (b5) of the mental foramen; examined groups I i II; L, P left and right side b1 26,9 3,2 26,9 3,7 27,1 2,1 28,0 5,0 b2 15,0 2,8 15,3 2,7 14,4 2,1 12,9 3,4 b3 10,5 2,0 10,6 1,7 10,4 1,0 10,7 1,3 b4 3,8 1,0 3,7 1,0 3,8 1,1 3,3 0,7 b5 3,4 1,0 3,4 1,0 3,2 1,0 3,2 0,9

Położenie otworu żuchwowego i bródkowego analiza cyfrowych zdjęć pantomograficznych 25 Tabela 3. Wartości średnie (x ) (mm) i odchylenia standardowe (SD) pomiarów otworu żuchwowego: najmniejsza odległość do przedniej krawędzi gałęzi żuchwy (a1), najmniejsza odległość do dolnej krawędzi w kącie żuchwy (a2), najmniejsza odległości środkowej części wcięcia żuchwy do dolnej krawędzi w kącie żuchwy (a3), szerokości (a4) i wysokości (a5) otworu żuchwowego w grupie I w zależności od wieku; L, P strona lewa i prawa Table 3. Means (x ) (in mm) and standard deviations (SD) of the smallest distances between the mandibular foramen and: the front edge of the mandibular branch (a1), the lower edge of the mandibular angle (a2), the smallest distances between the central part of the mandibular indenture and the lower edge of the mandibular angle (a3), widths (a4) and heights (a5) of the mandibular foramen in the I group depending on age; L, P left and right side a1 14,0 2,1 14,5 2,3 13,1 1,0 13,6 1,1 a2 24,1 3,2 24,9 3,9 25,2 3,4 24,4 2,3 a3 46,6 4,6 47,1 4,5 47,4 4,1 46,9 4,2 a4 3,3 0,7 3,4 0,6 3,5 0,5 3,6 0,6 a5 8,5 1,8 8,3 1,7 8,8 1,2 8,9 1,7 Tabela 4. Wartości średnie (x ) (mm) i odchylenia standardowe (SD) pomiarów otworu żuchwowego: najmniejsza odległość do przedniej krawędzi gałęzi żuchwy (a1), najmniejsza odległość do dolnej krawędzi w kącie żuchwy (a2), najmniejsza odległość środkowej części wcięcia żuchwy do dolnej krawędzi w kącie żuchwy (a3), szerokości (a4) i wysokości (a5) otworu żuchwowego w grupie I w zależności od płci; K kobiety, M mężczyźni; L, P strona lewa i prawa Table 4. Means (x ) (in mm) and standard deviations (SD) of the smallest distances between the mandibular foramen and: the front edge of the mandibular branch (a1), the lower edge of the mandibular angle (a2), the smallest distances between the central part of the mandibular indenture and the lower edge of the mandibular angle (a3), widths (a4) and heights (a5) of the mandibular foramen in the I group depending on sex; K women, M men; L, P left and right side a1 13,3 1,8 13,9 2,1 14,5 2,2 14,9 2,3 a2 22,8 3,0 23,0 2,9 25,7 3,4 26,6 4,6 a3 44,1 3,9 44,1 3,2 49,2 5,1 50,0 5,4 a4 3,2 0,6 3,3 0,5 3,5 0,7 3,6 0,8 a5 7,9 1,4 8,0 1,3 9,1 2,0 8,9 2,0 Tabela 5. Wartości średnie (x ) (mm) i odchylenia standardowe (SD) pomiarów otworu bródkowego: najmniejsza odległość do linii pośrodkowej żuchwy (b1), najmniejsza odległość do grzbietu części zębodołowej żuchwy (b2), najmniejsza odległość do podstawy żuchwy (b3), szerokości (b4) i wysokości (b5) otworu bródkowego w grupie I w zależności od wieku; L, P strona lewa i prawa Table 5. Means (x ) (in mm) and standard deviations (SD) of the smallest distances between the mental foramen and: the median line of the mandible (b1), the ridge of the alveolar part of the mandible (b2), the base of the mandible (b3), widths (b4) and heights (b5) of the mental foramen in the I group depending on age; L, P left and right side b1 27,0 3,3 26,9 3,8 25,8 1,8 26,6 3,0 b2 15,1 2,6 15,2 2,4 14,8 3,4 16,4 3,6 b3 10,5 2,1 10,7 1,8 10,5 0,8 10,0 1,5 b4 3,6 1,0 3,7 1,0 4,1 1,0 3,9 0,7 b5 3,4 1,0 3,4 1,0 3,5 1,3 3,5 1,4

26 P. WYCHOWAŃSKI et al. Tabela 6. Wartości średnie (x ) (mm) i odchylenia standardowe (SD) pomiarów otworu bródkowego: najmniejsza odległość do linii pośrodkowej żuchwy (b1), najmniejsza odległość do grzbietu części zębodołowej żuchwy (b2), najmniejsza odległość do podstawy żuchwy (b3), szerokości (b4) i wysokości (b5) otworu bródowego w grupie I w zależności od płci; K kobiety, M mężczyźni; L, P strona lewa i prawa. Table 6. Means (x ) (in mm) and standard deviations (SD) of the smallest distances between the mental foramen and: the median line of the mandible (b1), the ridge of the alveolar part of the mandible (b2), the base of the mandible (b3), widths (b4) and heights (b5) of the mental foramen in the I group depending on sex; K women, M men; L, P left and right side b1 26,6 3,0 26,4 3,4 27,2 3,3 27,4 3,9 b2 14,5 2,3 14,8 2,7 15,6 3,3 15,8 2,6 b3 9,9 1,7 9,8 1,6 11,1 2,3 11,5 1,8 b4 3,8 1,0 3,6 1,0 3,8 1,0 3,7 1,0 b5 3,4 1,0 3,4 0,9 3,4 1,1 3,4 1,0 Analiza otrzymanych wyników potwierdziła, że utrata uzębienia w odcinkach bocznych żuchwy oraz wiek nie mają wpływu na zmiany w wymia rach otworów żuchwowych i bródkowych. Ocena pomiarów odległości górnej krawędzi otworu bródkowego do grzbietu części zębodołowej żu chwy wykazuje mniejszą wysokość kości w tym obszarze w II grupie badanych w stosunku do gru py I. Zauważono, że pomiary odległości dolnych krawędzi otworu bródkowego do podstawy żu chwy są bardzo zbliżone do siebie w obu zesta wionych grupach, co świadczy o małej aktywności procesów resorpcji w przednim odcinku części podstawnej trzonu żuchwy. Potwierdzają to nie wielkie i stałe wartości odchyleń standardowych tych parametrów [16 22]. Zebrane dane wskazują, że wraz z zaawanso waniem wieku, w przypadku zachowanego uzę bienia własnego lub nielicznych braków zębo wych, nie następuje istotne zmniejszenie części zębodołowej żuchwy. Z analizy danych przedsta wionych w tabelach wynika, że znamienne różni ce w wymiarach struktur anatomicznych żuchw występują w zależności od płci: wymiary mierzo nych struktur żuchw kobiet są mniejsze w porów naniu z odpowiednimi strukturami żuchw mę skich. Dotyczy to również odległości otworu bród kowego do grzbietu części zębodołowej żuchwy, co potwierdzili w badaniach m.in. Hirai et al., Ortman et al., Jeffcoat i Chesnut [cyt. wg 25]. Ma ją na to wpływ zaburzenia hormonalne zachodzą ce u kobiet po 50 r.ż., związane z przyśpieszoną utratą masy kostnej, a wynikające z zaburzeń go spodarki wapniowo fosforowej. Niedobór estroge nów wpływa na przyspieszenie resorpcji tkanki kostnej, co wg badań Rusiniak Kubik et al. prowa dzi do znacznych zaników podłoża żuchwy 2 krot nie częściej u kobiet niż u mężczyzn. Z badań przeprowadzonych przez tę autorkę wynika, że w grupie kobiet z osteoporozą stwierdzono znacz nie gorszy stan podłoża protetycznego żuchwy niż w grupie kobiet i mężczyzn niewykazujących cech osteoporozy; duży zanik podłoża stwierdzono od powiednio: w 65, 38 i 25% przypadków w porów nywanych grupach [17, 18, 21, 23 25]. Jeszcze raz należy zwrócić uwagę na popraw ność odczytu zdjęć pantomograficznych. Nie moż na zapominać o możliwości występowania (chociaż bardzo rzadko) dodatkowych struktur anatomicz nych żuchwy, które mogą być mylnie interpretowa ne. Może to prowadzić do nieprawidłowej diagno zy i niewłaściwej metody leczenia. Otwory bródko we mogą charakteryzować się różną wielkością, kształtem, położeniem, a także liczbą. Opisywano przypadki, w których dodatkowy otwór bródkowy był mylnie interpretowany jako zmiany około wierzchołkowe zębów przedtrzonowych. Dodatko wy otwór bródkowy może wiązać się z występowa niem dodatkowego kanału żuchwowego. Może to odgrywać istotną rolę podczas kwalifikacji pacjenta do leczenia implantologicznego, podczas znieczule nia nerwu zębodołowego dolnego lub w czasie za biegów chirurgicznych (ekstrakcji zębów, resekcji wierzchołków korzeni). Występujące na językowej powierzchni trzonu żuchwy w pobliżu linii pośrod kowej ciała guzki bródkowe lub dołki bródkowe mogą być interpretowane radiologicznie jako tor biele kości żuchwy tej okolicy [2]. Niewątpliwie, przydatność pantomografii w ba daniach struktur żuchwy jest niepodważalna, tym bardziej że jest to badanie dość dostępne i ograni cza, zwłaszcza w wersji cyfrowej, dawkę promie niowania. Nie jest to jedyne badanie służące do obrazowania tej części czaszki. Alternatywą dla zdjęć pantomograficznych, obok zdjęć PA żuchwy lub skośnych żuchwy, może być tomografia kom

Położenie otworu żuchwowego i bródkowego analiza cyfrowych zdjęć pantomograficznych 27 puterowa, w tym także spiralna tomografia kompu terowa, gdzie obraz powstaje w projekcji 3D. Za pomocą tej techniki badania można dokonać wizu alizacji warstw w projekcjach dotychczas nieosią galnych. Dodatkowo, diagnostykę można rozsze rzyć po podaniu środków cieniujących [4 8]. Na podstawie przeprowadzonych badań moż na stwierdzić, że: 1) braki skrzydłowe w żuchwie oraz wiek nie wpływają na zmiany w wymiarach otworów żuch wowych i bródkowych, 2) braki skrzydłowe w żuchwie nie powodują istotnych zmian odległości otworu żuchwowego do przedniej krawędzi gałęzi żuchwy i najniższe go punktu w kącie żuchwy, 3) utrata uzębienia jest istotnym czynnikiem wpływającym na zanik części zębodołowej żuchwy, 4) aktywność procesów resorpcji w przednim odcinku części podstawnej trzonu żuchwy jest nie wielka, 5) w przypadku osób z zachowanym uzębie niem własnym nie obserwuje się istotnych różnic w wysokości części zębodołowej żuchwy wynika jących ze zróżnicowania wieku, 6) płeć ma istotny związek ze zróżnicowa niem wymiarów struktur anatomicznych żuchw, 7) aparat cyfrowy Trophypan firmy Trophy w sposób znaczący ułatwia dokładną ocenę przed stawianych struktur anatomicznych i przybliża wymiary rzeczywiste badanych struktur. Piśmiennictwo [1] BILIKIEWICZ T.: Rys historii anatomii. W: Anatomia człowieka. BOCHENEK A., REICHER B., PZWL, Warszawa 1968, 11 45. [2] DOLIWA MŁYNOWSKA A.: Dodatkowe struktury anatomiczne żuchwy. Stomat. Współczesna 1998, 5, 27 30. [3] SCOTTY H., SYMONS N. B. B.: Introductions to dental anatomy. Churchill Livingstone, Edinburgh, London 1974. [4] MLOSEK K.: Techniki i metody radiologicznego obrazowania części twarzowej czaszki. W: Radiologia stomatolo giczna i szczękowo twarzowa. Mlosek K., Meddentpress, Warszawa 1995, 15 26. [5] WHAITES E.: Zdjęcia pantomograficzne. W: Podstawy radiodiagnostyki stomatologicznej. Whaites E., Sanmedica, Warszawa 1994, 137 153. [6] RÓŻYŁO KALINOWSKA I., JAROSZEWICZ E.: Stomatologiczne systemy radiografii cyfrowej. Twój Przegl. Stomat. 2006, 6, 12 15. [7] SZYMAŃSKA J., MARKIEWICZ H.: Nowoczesna diagnostyka rentgenowska w stomatologii. Magazyn Stomat. 2001, 11, 11, 10 16. [8] KOSZOWSKI R., RACZKOWSKA SIOSTRZONEK A., MORAWIEC T.: Przydatność radiografii cyfrowej w chirurgii stoma tologicznej. Przegl. Lek. 2002, 59, 48 51. [9] PROŚBA MACKIEWICZ M., MACKIEWICZ J., GRZYBIAK M., HRECZECHA J., SKWAREK M.: Zastosowanie badań mor fometrycznych do oceny ważnych klinicznie parametrów morfologicznych żuchwy. Czas. Stomat. 2005, 58, 116 123. [10] HAYWARD J., RICHARDSON E. R., MALHOTRA S. K.: The mandibular foramen: its anteroposterior position. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1977, 44, 837 843. [11] HETSON G., SHARE J., FOMMER J., KRONMAN J. H.: Statistical evaluation of the position of the mandibular fora men. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1988, 65, 32 34. [12] NICHOLSON M. L.: A study of the position of the mandibular foramen in the adult human mandible. Anat. Rec. 1985, 212, 110 112. [13] ROOD J. P.: The analgesia and innervation of mandibular teeth. Br. Dent. J. 1976, 140, 237 239. [14] ROOD J. P.: The nerve supply of the mandibular incisor region. Br. Dent. J. 1977, 143, 227 230. [15] VREELAND D. L., READER A., BECK M., MEYERS W., WEAVER J.: An evaluation of volumes and concentrations of lidocaine in human inferior alveolar nerve block. J. Endod. 1989, 15, 6 12. [16] ATWOOD D. A.: Reduction of residual ridges: A major oral disease entity. J. Prosthet. Dent. 1971, 26, 266 279. [17] KULIKOWSKA BIELACZYC E., GOŁĘBIEWSKA M., PREFERANSOW E.: Stan podłoża kostnego żuchwy u pacjentek po menopauzie z częściowymi brakami uzębienia. Prot. Stomat. 2007, 57, 13 20. [18] GOŁĘBIEWSKA M.: Ocena zaników wyrostków zębodołowych żuchwy u bezzębnych pacjentów. Prot. Stomat. 1997, 47, 71 75. [19] KLEMETTI E., KOMAKOW S.: Morphology of mandibular cortex on panoramic radiographs as an indicator of bone quality. Dentomaxillofac. Rad. 1997, 26, 22 25. [20] TOMASZEWSKI T., CZERWIŃSKI E.: The loss of alveolar processus, mandible density and bone tissue structure in re ference to the computerized analysis of intraoral radiography. Ann. UMCS Sect. D 2002, 57, 322 328. [21] RUSINIAK KUBIK K., SPIECHOWICZ E., MARKIEWICZ H., SZCZYREK P., WEIMERT I., MIERZWIŃSKA NASTALSKA E., NAWROCKA FURMANEK J.: Występowanie zaniku podłoża protetycznego a objawy osteoporozy w obrębie żuchwy bezzębnych pacjentów geriatrycznych. Prot. Stomat. 1999, 49, 247 251. [22] WICAL K. E., SWOOPE C. C.: Study of residual ridge resorption. Part I. Use of panoramic radiographs for evalua tion and classification of mandibular resorption. J. Prosthet. Dent. 1974, 23, 7 12.

28 P. WYCHOWAŃSKI et al. [23] HIRAI T., ISHIJIMA T., HASHIKAWA Y., YAJIMA T.: Osteoporosis and reduction of residual ridge in edentulous pa tients. J. Prosthet. Dent. 1993, 69, 49 56. [24] ORTMAN L. F., HAUSMANN E., DUNFORD R. G.: Skeletal osteopenia and residual ridge resorption. J. Prosthet. Dent. 1989, 61, 321 325. [25] JEFFCOAT M. K., CHESNUT C. H.: Systematic osteoporosis and oral bone loss: Evidence shows increased risk factors. JADA 1993, 124, 49 56. Adres do korespondencji: Paweł Nieckula Zakład Chirurgii Stomatologicznej IS AM ul. Nowogrodzka 59 02 006 Warszawa tel.: +48 607 98 10 96 e mail: nieckula@tlen.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 5.03.2008 r. Po recenzji: 28.03.2008 r. Zaakceptowano do druku: 31.03.2008 r. Received: 5.03.2008 Revised: 28.03.2008 Accepted: 31.03.2008