Broszura edukacyjna: Uwagi metodologiczne CZĘŚĆ I: WYKORZYSTANIE METOD AKTYWIZUJĄCYCH W TRAKCIE LEKCJI Wprowadzanie w trakcie zajęć dydaktycznych z uczniami i grupami młodzieżowymi atrakcyjnych środków dydaktycznych działających na wzrok powoduje wzrost zapamiętania informacji o 20%. Stworzenie uczniom możliwości rozmowy i dyskusji zwiększa ilość zapamiętanych informacji o 40%. Umożliwienie uczniom nauki przez działanie powoduje, iż zapamiętują 90% tego, co robią. Dlatego w warsztatach praktycznych projektu Łódzkie płynie po kasę na szeroką skalę wykorzystane zostały metody aktywizujące. Metody aktywizujące mają na celu uaktywnienie uczniów, pobudzenie ich intelektu, wyobraźni, twórczości, wprowadzenie dynamizmu spotkania. Uczniowie są zachęcani do samodzielności i współpracy z innymi, znacznie zwiększa się ich zaangażowanie i poczucie odpowiedzialności za wspólny cel i efekt pracy. W procesie zapamiętywania zasadniczą rolę odgrywają wzrok, słuch i dotyk. Włączenie jak największej liczby zmysłów w proces uczenia i zapamiętywania jest niezbędne, aby osiągnąć zamierzony cel. Zamiast podawać gotowe informacje, prowadzący powinien zachęcać uczniów do stawiania pytań i poszukiwania odpowiedzi. Metody aktywizujące ułatwiają to zadanie. Stosowanie metod aktywizujących sprzyja pogłębianiu wiedzy przez uczniów, przybliża im w sposób naturalny omawianą problematykę. Zadaniem nauczyciela jest jedynie stworzenie młodzieży przestrzeni dydaktycznej, przygotowanie materiałów, wsparcie uczniów natomiast to oni sami zdobywają wiedzę.
Zasady stosowania metod aktywizujących w edukacji grup młodzieżowych: 1. Prowadzący zajęcia musi wyznaczyć sobie jasny cel spotkania metoda aktywizująca jest sposobem na jego osiągnięcie, ale nie może być celem sama w sobie. 2. Każda metoda aktywizująca wymaga dokładnego wyjaśnienia reguł, tak by wszyscy uczestnicy byli świadomi oczekiwań prowadzącego oraz znali swoje zadania. Jednocześnie po zakończeniu pracy z wykorzystaniem metody aktywizującej konieczne jest podsumowanie i skomentowanie wyników pracy. 3. W pracy z wykorzystaniem metod aktywizujących duże znaczenie ma element zaskoczenia prowadzący ma szansę wykazania się kreatywnością. 4. Stosowanie metody aktywizującej zwykle znacznie wydłuża czas wykonania danego zadania. Prowadzący musi na samym początku określić czas, który przeznaczony jest na pracę uczestników, a także pamiętać o zaplanowaniu czasu na prezentacje efektów tej pracy oraz podsumowanie. 5. Prowadzący aktywnie włącza się w pracę uczniów w zależności od zastosowanej metody: moderuje, komentuje, ocenia. Zalety stosowania metod aktywizujących w edukacji grup młodzieżowych: 1. Lekcje/warsztaty praktyczne są ciekawsze. 2. Można dowiedzieć się dużo od innych uczestników spotkania. 3. Ułatwiają zapamiętywanie. 4. Metoda aktywizująca może być punktem wyjścia do pokazania błędnych wniosków, stereotypów itp. lub do weryfikacji ze źródłem. 5. Metody można łączyć, modyfikować. Do przemyślenia przed użyciem danej techniki w pracy z grupą młodzieżową: Przed zastosowaniem metody aktywizującej prowadzący powinien zastanowić się, czy dana metoda: wzbudzi zainteresowanie uczniów, jest czasochłonna, może być skuteczna w zdobywaniu wiedzy i/lub umiejętności, może wpływać na kształtowanie postaw uczniów, wymaga zastosowania dodatkowych środków dydaktycznych, zaktywizuje uczniów, może udać się w licznej klasie/grupie, wzmacnia atmosferę zaufania w klasie, pozwala na łatwe ocenianie pracy uczniów.
CZĘŚĆ II: WYBRANE METODY WYKORZYSTANE W PRACY W GRUPACH Metoda 1: Burza mózgów polegająca na zebraniu jak największej liczby pomysłów w celu rozwiązania określonego problemu Zastosowanie metody pozwala na kształcenie umiejętności: prezentacji własnego punktu widzenia, uwzględniania poglądów innych ludzi, poprawnego posługiwania się językiem ojczystym, przygotowania się do publicznych wystąpień, twórczego rozwiązywania problemów, rozwijania sprawności umysłowych. Podstawowe zasady, których przestrzeganie warunkuje prawidłowe przeprowadzenie ćwiczenia: problem jest zapisywany na tablicy/karcie lub wyświetlany tak by uczestnicy cały czas mogli do niego wracać, uczestnicy warsztatu powinni starać się wymyślić jak największą liczbę rozwiązań danego problemu, wszystkie pomysły zapisywane są na tablicy w takiej formie, w jakiej zostały podane niczego nie wolno zmieniać ani krytykować w trakcie zbierania propozycji rozwiązań problemu, każdy uczestnik powinien starać się, aby podać choć jeden pomysł, burzę mózgów kończymy wtedy, gdy wszyscy wyczerpali swoje pomysły. Nikogo nie wolno poganiać, chociaż na początku ćwiczenia można podać orientacyjny czas jego trwania lub liczbę oczekiwanych propozycji rozwiązań problemu.
Etapy postępowania: ETAP WSTĘPNY: podanie problemu przez nauczyciela i uzasadnienie zajęcia się tym problemem, ETAP ZASADNICZY: sesja, podczas której następuje zgłaszanie pomysłów dotyczących rozwiązania problemu. Sesja jest prowadzona do momentu, w którym wyczerpią się pomysły lub skończy się z góry określony czas. Sposób prowadzenia danej sesji zależy od pomysłowości i zaangażowania prowadzącego. Pomysły mogą być głośno zgłaszane przez uczniów i zapisywane w widocznym miejscu lub zapisywane przez uczniów na kartkach i przyklejane do tablicy (planszy) jest to tzw. sesja milcząca. Po zakończeniu zbierania pomysłów następuje ustalenie zasad i kryteriów oceny pomysłów, a potem analiza i ocena pomysłów, ETAP KOŃCOWY: wybór najlepszego pomysłu rozwiązania problemu. Uwagi dotyczące realizacji Podczas etapu końcowego weryfikacji skojarzeń, ustalaniu ich poprawności, wyborze najlepszego pomysłu należy wykazać się delikatnością: żaden uczeń/uczestnik warsztatu nie powinien poczuć się zawstydzony, jeśli jego skojarzenie okazało się błędne. Dlatego na przykład lepiej podkreślić te propozycje, które okazały się najlepsze niż skreślać te, które były nietrafne. Nie należy również, zwłaszcza przy nietrafnych skojarzeniach, zadawać pytań typu Czyja to była propozycja?, aby nie zniechęcić danej osoby do udziału w zajęciach podczas stosowania tej metody następnym razem. Metoda 2: Praca w grupach polegająca na aktywizacji wszystkich uczestników zajęć w pracy nad określonym zadaniem w ramach mniejszych grup roboczych Zastosowanie metody pozwala na kształcenie umiejętności: skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach, poprawnego posługiwania się językiem, przygotowania do publicznych wystąpień, efektywnego współdziałania w zespole, budowania więzi międzyludzkich, rozwijania sprawności umysłowych. Etapy postępowania: ETAPY WSTĘPNE: podział klasy na grupy o równej liczbie uczestników: o podziale decyduje nauczyciel, o podziale decydują uczniowie, grupy powstają w drodze losowania, przedstawienie zadania (problemu), wyjaśnienie zadania (problemu), określenie czasu przeznaczonego na wykonanie zadania (problemu). ETAP ZASADNICZY: praca w grupach, wszystkie grupy otrzymują to samo zadanie (problem) lub każda grupa otrzymuje inne zadanie, sposoby pracy: każdy uczeń opracowuje fragment zadania (problemu), uczniowie z poszczególnych grup mają do opracowania ten sam fragment zadania (problemu), pracują nad nim razem, następnie przekazują grupie rezultaty pracy nad fragmentem zadania (problemu).
ETAP KOŃCOWY: podsumowanie: omówienie zadania (problemu) na forum klasy. Uwagi dotyczące realizacji Dla skutecznego wykorzystania metody pracy w grupach konieczne jest wspólne ustalenie zasad, które powinny być zrozumiałe i akceptowalne przez wszystkich uczniów. Reguły te dotyczą m.in. czasu trwania ćwiczenia, jego celu i sposobu jego osiągnięcia, zaangażowania uczestników, prezentacji wyników pracy. Ważne jest także precyzyjne określenie przez nauczyciela oczekiwanych wyników. Wykorzystanie metody pracy w grupach wpływa na zwiększenie odpowiedzialności uczniów za grupę i za efekt jej pracy. Uczy rozwiązywania konfliktów, daje możliwość pełnienia różnych ról w grupie, uczy otwartości na podglądy innych osób, kompromisu i tolerancji. Uczniowie zdobywają umiejętność dzielenia między siebie zadań, wspierają się nawzajem, ustalają normy obowiązujące w grupie i biorą odpowiedzialność za efekty swojej pracy. Metoda 3: Praca z materiałami źródłowymi (dokumenty, opracowania) Metoda ta polega na aktywizacji uczniów poprzez zastosowanie metod audiowizualnych: nagrań muzycznych, audycji radiowych, filmów i materiałów filmowych, zdjęć. Zastosowanie tej metody stanowi zwykle początek/wstęp do dyskusji, dramy, pracy w grupach. Charakteryzuje się wysoką aktywizacją uczniów, wzbudza duże zainteresowanie, pozwala na lepsze: łatwiejsze i szybsze zrozumienie tematu i znacznie zwiększa zdolność zapamiętywania. Przebieg metody i zadanie nauczyciela/prowadzącego zajęcia: przedstawienie tematyki filmu, muzyki (audycji), zdjęć, określenie zadania uczniów aby nie było to tylko obejrzenie lub wysłuchanie, przeznaczenie określonego czasu na wykonanie zadania przez uczniów w grupach lub indywidualnie, omówienie wyników prac uczniów, podsumowanie. Metoda 4: Drama/wchodzenie w rolę Metoda ta polega na aktywizowaniu uczestników w procesie nauczania, ujmuje treści kształcenia w powiązaniu z przeżyciem i doświadczeniami. Nie jest inscenizacją, w której role zostały wcześniej napisane, rozdane i wyuczone. Jest to działanie w sytuacji fikcyjnej, której podstawą są określone miejsce, czas, przestrzeń oraz często konflikt, przy czym doświadczenie jest głębsze, im głębszy jest konflikt. Przebieg metody: przed rozpoczęciem ćwiczenia prowadzący powinien przygotować role i zaaranżować salę przygotowanie wolnego miejsca na wykonanie ćwiczenia, wprowadzanie uczestników w sytuację, rozdanie ról i instrukcji, odegranie sytuacji, wyjście z roli, omówienie ćwiczenia ze skupieniem się na celu ćwiczenia, a nie na tym, jak aktorzy odegrali swoją rolę.
Uwagi dotyczące realizacji Bardzo ważne przy stosowaniu tej metody jest wyjście z roli, tzw. odczarowanie. Aby uczniowie mogli skomentować ćwiczenie i aby na spokojnie wysnuwali wnioski, koniecznie jest oderwanie się od odgrywanej roli. Jest wiele metod odczarowania, np. kilka minut przerwy połączone z wyjściem z sali dla zaczerpnięcia świeżego powietrza, popatrzenie w sufit przez kilka sekund, zamiana miejsc. Metoda ta nie powinna być stosowana na samym początku zajęć za bardzo obciąża uczestników. Odgrywanie ról spełnia dwa ważne zadania: odgrywanie ról z własnego życia pozwala lepiej zrozumieć własne zachowanie, intencje, priorytetowe wartości i nastawienie, odgrywanie ról innych postaci rzeczywistych, symbolicznych, wymyślonych pozwala lepiej poznać świat widziany i odczytywany z perspektywy kogoś drugiego. Wchodzenie w rolę pozwala wnikać do świata drugiego człowieka, zrozumieć jego intencje, wartości, przeżycia. Metoda 5: Metaplan Jest to metoda polegająca na graficznym zapisie przebiegu dyskusji. Umożliwia ona postawienie diagnozy (oceny) określonej sytuacji oraz wskazuje możliwość rozwiązania określonego problemu. Dyskusję zapisuje się, tworząc plakat. Zastosowanie metody pozwala na kształcenie umiejętności: skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach, prezentacji własnego punktu widzenia, uwzględniania poglądów innych ludzi, poprawnego posługiwania się językiem ojczystym, przygotowywania się do publicznych wystąpień, pracy w grupach, twórczego rozwiązywania problemów, rozwijania sprawności umysłowych. Etapy postępowania: ETAP WSTĘPNY: przygotowanie plakatu (szary papier, kolorowe kredki mogą mieć różny kształt, pisaki, klej), określenie czasu dyskusji, podział klasy na grupy, przedstawienie problemu. ETAP ZASADNICZY: tworzenie plakatu: uczniowie zapisują na kartkach kolejno odpowiedzi na pytania: Jak jest? Jak być powinno? Dlaczego nie jest tak, jak być powinno? Co można zrobić, by było tak, jak powinno być? po zapisaniu odpowiedzi na dane pytanie, uczniowie przyklejają kartki w wyznaczonym miejscu plakatu, uczniowie zapisują na kartkach wnioski i przyklejają je w wyznaczonym miejscu plakatu.
ETAP KOŃCOWY: prezentacja plakatów przez poszczególne grupy, zebranie wniosków ze wszystkich plakatów i wypracowanie wspólnych rozwiązań, których realizacja doprowadzi do poprawy sytuacji. Schemat metaplanu został przedstawiony na Karcie 2 w materiałach pomocniczych. Metoda 6: TAK/NIE stwierdzenia Metoda łącząca elementy dyskusji, wykładu i ćwiczenia ruchowego. Nauczyciel/prowadzący warsztat przygotowuje stwierdzenia zdania dotyczące tematu warsztatu lub lekcji, starając się, by zawierały one element kontrowersyjny, stanowiący punkt wyjścia do dyskusji. Następnie prezentuje poszczególne stwierdzenia uczniom, którzy muszą określić, poprzez ustawienie się w pobliżu kartek ze słowami TAK lub NIE wywieszonych na przeciwległych końcach sali, czy zgadzają się, czy też nie z danym stwierdzeniem. Osoby, które nie mają zdania lub są niezdecydowane, mogą zająć miejsce pośrodku sali. Gdy wszyscy uczniowie zajmą miejsca a więc wyrażą swoje zdanie, nauczyciel pyta wybranych uczestników z obu stron sali o uzasadnienie swojego wyboru. Próbuje także zachęcić uczniów do dyskusji na dany temat. Uczniowie, którzy w czasie dyskusji zmienią zdanie, mogą zmienić także miejsce ustawienia na sali. Po zakończeniu wymiany poglądów przez uczniów nauczyciel podaje prawidłową odpowiedź oraz rozszerza temat, udziela dodatkowych informacji. Następnie prezentowane jest kolejne stwierdzenie, a uczestnicy po raz kolejny zmieniają miejsce. Metoda stanowi doskonały początek do rozszerzonej dyskusji, wprowadzenie do omawianego tematu, a także może być wykorzystana jako podsumowanie przeprowadzonych zajęć. Dzięki połączeniu elementów dyskusji i ćwiczenia ruchowego doskonale aktywizuje uczniów, a poprzez nacisk na indywidualny charakter ćwiczenia zapobiega wykluczeniu lub marginalizacji uczniów nieśmiałych lub niezainteresowanych tematem. Zastosowanie metody pozwala na kształcenie umiejętności: samodzielnego formułowania opinii, prezentowania oraz bronienia swojego zdania, uwzględniania poglądów innych ludzi, przygotowywania się do publicznych wystąpień. Przebieg metody i zadanie nauczyciela/prowadzącego zajęcia: przygotowanie sali/klasy do przeprowadzenia ćwiczenia wyrażaniu opinii przez uczniów towarzyszy ruch ustawienie się w pobliżu kartek ze słowami TAK lub NIE wywieszonych na przeciwległych końcach sali. Dla osób niezdecydowanych lub niemających zdania pozostaje przestrzeń pomiędzy (środek sali), wyjaśnienie zasad ćwiczenia, prezentacja zdań stwierdzeń, co do których uczniowie mają wyrazić swoją opinię, czas na zastanowienie oraz zajęcie miejsc przez uczniów, dyskusja, możliwość zmiany zdania miejsca na sali, podsumowanie. Przykład materiałów do tego ćwiczenia stanowią karta 1 oraz karta 4.
BIBLIOGRAFIA 1. Wymiana Młodzieży: pomysły, metody, działania, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Narodowa Agencja Programu Młodzież. 2. Human Rights Message: learn, train&experience. Service Civil International, Poznań 2003. 3. Każdy inny, wszyscy równi. Pakiet edukacyjny. Warszawa 2003. 4. Vroemen L.: Someone had an idea. Dutch branch of Service Civil International, 2003. 5. Czerniejewska I.: Antydyskryminacja na co dzień. Poznań 2005. 6. Uczenie się międzykulturowe. T-KIT, Pakiet Szkoleniowy Rady Europy. Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna na lata 2007-2013 i budżetu państwa. Egzemplarz bezpłatny Wydawca: Urząd Marszałkowski w Łodzi Departament Polityki Regionalnej al. Piłsudskiego 8 90-051 Łódź e-mail: punktinformacyjny@lodzkie.pl tel. 42 663 31 07, 42 663 34 05, faks 42 663 30 94 www.funduszeeuropejskie.gov.pl www.rpo.lodzkie.pl