CECHY BOTANICZNO-UśYTKOWE ODMIAN MIESZA¼COWYCH KARCZOCHA (Cynara scolymus L.) W WARUNKACH KLIMATYCZNYCH POLSKI

ZESZYTY PROBLEMOWE POST PÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 517: 509S515 CECHY BOTANICZNO-UśYTKOWE ODMIAN MIESZA¼COWYCH KARCZOCHA (Cynara scolymus L.) W WARUNKACH KLIMATYCZNYCH POLSKI Pawe» Nowaczyk, Marta Orlińska Katedra Genetyki i Hodowli RoÑlin, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Ðniadeckich w Bydgoszczy Wst p Karczoch to gatunek o wielu cennych i specyficznych cechach, które sprawiaj, óe uprawia si go nie tylko jako warzywo, ale równieó znajduje on zastosowanie w zielarstwie, przemyñle paszowym oraz jako roñlina miododajna i dekoracyjna. Dla warzywnictwa interesujcy jest g»ównie ze wzgl du na niepowtarzalne walory smakowe i nutraceutyczne [LATTANZIO i in. 1981; GRANADO i in. 1996]. Karczoch pochodzi z wysp i wybrzeóa Morza Ðródziemnego. Najwi ksze obszary obj te jego upraw znajduj si we W»oszech, Hiszpanii, Francji, Grecji, Algierii, Egipcie i Maroko oraz w USA (Kalifornia). Ðwiatowy poziom produkcji karczocha wynosi 1,3 mln ton rocznie, co daje 15. miejsce pod wzgl dem znaczenia na rynku warzyw [PITRAT, FOURY 2003]. W Polsce roñliny z rodzaju Cynara pojawi»y si po raz pierwszy w XVII wieku, lecz ich uprawa nie upowszechni»a si, g»ównie ze wzgl du na niewystarczajc odpornoñƒ na niskie temperatury. Obecnie istnieje wiele nowych odmian karczocha przystosowanych do uprawy w róónych warunkach. Celem podj tych bada½ jest ocena botaniczno-uóytkowa wybranych odmian miesza½cowych karczocha, które charakteryzuje mi dzy innymi brak zaleónoñci kwitnienia od d»ugoñci dnia, znaczna zimotrwa»oñƒ karp oraz odpornoñƒ na niskie temperatury w okresie wiosennym i jesiennym. Materia» i metody Przedmiot prezentowanych bada½ stanowi»y cztery odmiany miesza½cowe karczocha, pochodzenia hiszpa½skiego i holenderskiego B A-106 F 1 i A-109 F 1, dystrybuowane przez firm Agriset Semillas Hibridas oraz Concerto F 1 i Madrigal F 1, reprodukowane przez firm Nunhems Zaden BV. Eksperyment przeprowadzono w 2005 roku. Plantacj doñwiadczaln za»oóono z rozsady przygotowanej w warunkach szklarniowych. Wysiewu nasion dokonano 30 marca. Od 30 kwietnia prowadzono hartowanie roñlin, podczas którego wykonano jednorazowe zasilanie dolistne 0,1% roztworem Florovitu. Rozsad

510 P. Nowaczyk, M. Orli½ska wysadzono 18 maja na poletko o glebie gliniastej z pod»oóem piaszczystym klasy IIIa. Plantacj za»oóono na stanowisku po pszenicy ozimej, po której zbiorze, jesieni zastosowano obornik (60 t ha S1 ). Przed sadzeniem rozsady wykonano nawoóenie mineralne w iloñci 500 kg ha S1 Polifoski 5-16-24. Na poletku stosowano nawadnianie kropelkowe, standardowe zabiegi piel gnacyjne i ochronne oraz trzykrotne nawoóenie pog»ówne w dawkach po 200 kg ha S1 saletry amonowej. RoÑliny wysadzano w rozstawie 1,0 Η1,5 m. DoÑwiadczenie za»oóono jako jednoczynnikowe w uk»adzie klasyfikacji pojedynczej, w trzech powtórzeniach po osiem roñlin. W okresie wegetacji oznaczono g»ówne cechy morfologiczne i plonotwórcze roñlin poszczególnych odmian. Obserwacje pojawiania si a kwiatostanowego w rozecie prowadzono co 3S4 dni od trzeciej dekady czerwca. Pomiaru wysokoñci p du kwiatostanowego do szczytu a dokonywano przed kaódym zbiorem. Wielkoу rozety liñciowej (Ñrednic ) okreñlono na podstawie d»ugoñci liñci, mierzonej po zbiorze a g»ównego. Odnotowano dat przeprowadzenia pierwszego zbioru i d»ugoñƒ okresu plonowania. Zbiorów dokonywano co 10 dni. Oznaczano mas, Ñrednic oraz d»ugoñƒ zebranych ów. Wybrane wyniki analizowano statystycznie wykorzystujc test Tukeya dla róónej liczebnoñci zmiennych i poziomu istotnoñci α = 0,05. Wyniki i dyskusja SpoÑród czterech form miesza½cowych, ocenianych w przeprowadzonym doñwiadczeniu, najwczeñniej (po 45 dniach od wysadzenia) w faz generatywn wchodzi»y roñliny odmiany A4-109 F 1 (tab. 1). RoÑliny odmiany A-106 F 1 wykszta»ca»y i oko»o 5 dni póïniej, natomiast w przypadku odmian Concerto F 1 i Madrigal F 1 moment ten nastpi» znacznie póïniej, odpowiednio po 65 i 60 dniach od wysadzenia rozsady na miejsce sta»e. Powo»ujc si na badania RANGARAJANA i in. [2000], dowodzce o decydujcym wp»ywie przebiegu pogody w okresie wiosennym na wczesnoñƒ plonowania karczocha, w róónych latach uprawy moóna spodziewaƒ si pewnych odst pstw od wyznaczonych dat. Tabela 1; Table 1 Wzrost i rozwój roñlin odmian miesz½cowych karczocha w badaniach prowadzonych w roku 2005 Growth and development of some globe artichoke cultivars in the experiment carried out in 2005 Odmiana Cultivar Liczba dni od wysadzenia roñlin do pojawienia si a w rozecie (dni); Number of days from seedlings planting to appearance of in rosette (days) Data pierwszego zbioru; Date of first harvest Data ostatniego zbioru; Date of last harvest Okres zbiorów (dni) Harvesting period (days) A-106 F 1 50 20S31 VII 1S10 X 80 A-109 F 1 45 20S31 VII 20S30 IX 70 Concerto F 1 65 10S20 VIII 1S10 XI 90 Madrigal F 1 60 10S20 VIII 10S20 XI 100 Z danych literaturowych [BAGGETT i in 1982; RYDER i in. 1983] wynika, óe wysokoñƒ roñlin karczocha, wielkoñƒ liñci, masa jednostkowa a i liczba ów na

CECHY BOTANICZNO-UòYTKOWE ODMIAN... 511 roñlinie zaleóy nie tylko od cech odmianowych, lecz równieó od warunków klimatyczno-glebowych i zag szczenia roñlin na jednostce powierzchni. Prezentowane wyniki jednorocznego doñwiadczenia pozwalaj na przedstawienie wybranych cech roñlin badanych odmian, kszta»tujcych si w warunkach uprawy w Polsce. Rozety liñciowe o najwi kszej Ñrednicy odnotowano u odmian Madrigal F 1, A-106 F 1 i Concerto F 1, które zakwalifikowano do jednej grupy statystycznej (tab. 2). Istotnie mniejsz Ñrednic rozety stwierdzono jedynie u roñlin odmiany A-109 F 1, które z kolei wyróónia»y si najwi ksz wysokoñci kwiatostanu (rys. 1). Porównanie uzyskanych wyników z rezultatami bada½ SA»ATY [2005] pozwala stwierdziƒ podobie½stwo pokroju roñlin badanych odmian do form tradycyjnych, jak Violet de Provence czy Early Violet. Rys. 1. Fig. 1. Wysokoу p du kwiatostanowego z ami kolejnych rz dów Height of stems with flower s of successive order Odmiana Cultivar Pokrój roñlin oraz liczba ów z roñliny w roku 2005 Plant shape and number of s per plant in 2005 Wysokoу p du kwiatostanowego (cm); Height of flowering stem (cm) Ðrednica rozety liñciowej (cm); Diameter of leaf rosette (cm) g»ówny main Ðrednia liczba ów karczocha z roñliny Average number of s per plant i I-rz dowe first s i II-rz dowe second s Tabela 2; Table 2 i pachwinowe auxiliary s A-106 F 1 73,4 151,2 1,00 2,00 2,50 1,50 7,00 A-109 F 1 87,1 134,4 1,00 2,00 2,00 1,00 6,00 Concerto F 1 72,1 154,3 1,00 2,25 1,25 0,50 5,00 Madrigal F 1 83,5 167,1 1,00 2,75 2,50 0,75 7,00 NIR 0,05; LSD 0.05 4,37 14,67 suma total

512 P. Nowaczyk, M. Orli½ska Tabela 3; Table 3 Charakterystyka wybranych cech ów kwiatowych 4 odmian miesza½cowych karczocha w roku 2005 Characteristics of some flower features of some globe artichoke hybrid cultivars in 2005 Odmiana Cultivar Masa a (g) Flower weight (g) g»ówny main I-rz. 1 st A-106 F 1 359,0 243, 5 A-109 F 1 287,8 265, 7 Concerto F 1 457,9 299, 8 Madrigal F 1 406,3 290, 7 NIR 0,05; LSD 0.05 64,65 30,4 5 II-rz. 2 ed pachw. auxil. Ðrednica a (cm); Diameter of flower (cm) g»ówny main I-rz. 1 st II-rz. 2 ed pachw. auxil. D»ugoу a (cm) Length of flower (cm) g»own y main I-rz. 1 st II-rz. 2 ed pachw. auxil. 158,5 146,6 121,6 110,5 99,6 94,8 112,0 94,0 76,4 73,1 164,9 158,9 91,1 87,1 71,8 71,3 112,0 102,6 92,4 94,5 176,9 189,5 112,2 98,0 78,1 82,6 132,5 119,0 100,7 102,6 148,9 162,0 100,0 93,6 78,2 79,2 129,3 118,3 92,7 95,6 27,27 S 7,24 5,45 5,83 12,91 8,32 5,29 6,51 14,36 RoÑliny odmiany A-106 F 1 wykszta»ca»y przeci tnie 7 ów, odmiany A-109 F 1 B 6, Concerto F 1 B 5 a Madrigal F 1 B 7. Ðrednio dla wszystkich odmian uzyskano 6,25 a kwiatostanowego z roñliny. Otrzymane wyniki s wyraïnie niósze od wyników bada½ prezentowanych przez SA»AT [2005], który na plantacji nie nawadnianej w roku posusznym obserwowa» Ñrednio 8,9 a kwiatostanowego z roñliny. Ta relatywnie niska liczba ów rekompensowana by»a przez ich bardzo wysok mas jednostkow (Ñrednio 245 g), w porównaniu do wartoñci osiganych dla odmian ustalonych, opisywanych w doñwiadczeniach uprzednio prowadzonych w Polsce (Ñrednio 147 g) [SA»ATA 2004, 2005]. WartoÑci cech, takich jak masa jednostkowa a, Ñrednica oraz d»ugoñƒ a, s natomiast porównywalne z parametrami oznaczanymi w krajach leócych w klimacie Ñródziemnomorskim, u odmian karczocha o znacznie wi kszej liczbie ów na roñlinie [SHARAF-ELDIN 2002]. Najwyósz mas odznacza»y si i g»ówne roñlin odmiany Concerto F 1 (458 g) oraz Madrigal F 1 (406 g). Stwierdzono istotne róónice mi dzy mas ów g»ównych roñlin odmian A-106 F 1 (359 g) i A-109 F 1 (288 g), ich obydwu w stosunku do odmiany Concerto F 1 oraz mi dzy wartoñciami tego parametru u roñlin odmian A- 109 F 1 i Madrigal F 1 (tab. 3). Istotnych róónic nie obserwowano pomi dzy Ñredni mas ów I-rz dowych w przypadku nast pujcych par odmian: Concerto F 1 i Madrigal F 1, Madrigal F 1 i A-109 F 1 oraz A-106 F 1 i A-109 F 1. Róónice Ñrednich wartoñci masy ów II-rz dowych badanych odmian by»y nieistotne. Masy a pachwinowego porównywanych odmian by»y zblióone. U niektórych roñlin wszystkich badanych odmian obserwowano zasychanie pojedynczych ów II- i III-rz dowych w okresie najwi kszych upa»ów. Wed»ug PORCELLI=EGO [1968], PÉCAUT i in. [1981] oraz MALLICA i in. [2003] cecha ta jest charakterystyczna dla niektórych form miesza½cowych. Pki kolejnych rz dów poszczególnych odmian róóni»y si istotnie pod wzgl dem obydwu lub przynajmniej jednego parametru B Ñrednicy lub d»ugoñci (tab. 3). Wynik ten odpowiada zróónicowaniu kszta»tów ów roñlin kaódej z odmian, jak równieó zróónicowanej morfologii ów na roñlinie, zaleónej od rz du. Uzyskane w doñwiadczeniu wyniki w zakresie Ñrednicy ów pozwalaj na zaliczenie ca»oñci zbiorów do wysokich klas jakoñciowych, ustalonych zgodnie z

CECHY BOTANICZNO-UòYTKOWE ODMIAN... 513 Rozporzdzeniem Komisji (WE) nr 1466/2003 [ROZPORZDZENIE 2003]. Atrakcyjnoу roñlin ocenianych odmian dodatkowo podnosi»a zróónicowana barwa ów kwiatostanowych. RoÑliny odmiany A-106 F 1 tworzy»y i jasnozielone z woskowym po»yskiem, a Madrigal F 1 B seledynowo-zielone z matowym nalotem. Listki okrywajce i roñlin miesza½ca A-109 F 1 by»y ciemnofioletowe z kremowym kolcem na szczycie, natomiast i odmiany Concerto F 1 wybarwia»y si bordowo, we wzór tworzcy zielonkawe, poprzeczne próki. Wnioski 1. Odmiany miesza½cowe karczocha A-106 F 1, A-109 A F 1, Concerto F 1 i Madrigal F 1 wykaza»y zadowalajce wyniki w uprawie polowej w 2005 roku. 2. Oceniane w roku bada½ formy miesza½cowe karczocha charakteryzowa»y si wyósz Ñredni mas ów kwiatostanowych oraz niósz liczb paków na roñlinie, w stosunku do rezultatów bada½ opublikowanych dotychczas dla odmian ocenianych w doñwiadczeniach przeprowadzonych w Polsce. Literatura BAGGETT J.R., MACK H.J., KEAN D. 1982. Annual culture of globe artichoke from seed. HortScience 17: 766S768. GRANADO F., OLMEDILLA B., BLANCO I., ROJAS HIDALGO E. 1996. Major fruit and vegetable contributors to the main serum carotenoides in the Spanish diet. European Journal of Clinical Nutrition 50(4): 246S250. LATTENZIO V.D., LAFIANDRA D., MORONE-FORTUNATO I. 1981. Compozisione chimica e valore nutritivo del carciofo (Cynara scolymus L.). Extrait du III Congrčs International sur l=artichaut, Industria Grafica Laterza, Bari, Italie: 117S125. MALLICA G.M., BAGHINO L., CADINU M., PISANU A.B. 2003. Productive characteristics of clones of Spinoso Sardo artichoke. Informatore Agrario 59/22: 53S55. PÉCAUT P., FOURY C., RICO F., MARTIN F. 1981. Bilan d=un premier cycle de sélection de variétés d=artichaut ŕ semer. III Congresso internazionale di studi sul carciofo, Bari, Italie: 615S627. PITRAT M., FOURY C. 2003. Historie de légumes. Des origines ŕ l=orée du XXI e sičcle. INRA, Paris: 189S201. PORCELLI S. 1968. Migloramento genetico del carciofo attraverso l=incrocio intervarietale. I Congr. Inter Studi sul Carciofo, Bari, Italie: 175S179. ROZPORZDZENIE 2003. Rozporzdzenie Komisji (WE) nr 1466/2003 z dnia 19 sierpnia 2003 r. ustanawiajce norm handlow dla karczochów oraz zmieniajce rozporzdzenie (WE) nr 963/98. Dziennik Urz dowy L 210, 20/08/2003 P. 0006S0010. RYDER J.E., DE VOS N.E., BARI M.A. 1983. The globe artichoke (Cynara scolymus L.). HortScience 18: 672S679. SA»ATA A. 2004. Wp»yw wieku rozsady na plonowanie karczocha (Cynara scolymus L.). Folia Univ. Agric. Stein., Agricultura 239(95): 367S370. SA»ATA A. 2005. Ocena cech morfologicznych roñlin dwóch odmian karczocha (Cyna-

514 P. Nowaczyk, M. Orli½ska ra scolymus L.), w: Monografie: Zmiennoу genetyczna i jej wykorzystanie w hodowli roñlin ogrodniczych. Praca zbiorowa pod red. B. Michalik i E. òurawicza, PTNO, Skierniewice: 195S200. SHARAF-ELDIN M. 2002. Studies on the effect of some agricultural treatments on growth and productivity of artichoke (Cynara cardunculus var. scolymus (L.) Fiori) and their relation to earliness and physical and chemical characters of heads. Rozprawa habilitacyjna, Technischen Universität München, Deutschland: 39S47, 92S96. S»owa kluczowe: Cynara scolymus L., cechy ów kwiatostanowych, wczesnoñƒ, wysokoñƒ p du Streszczenie Karczoch (Cynara scolymus L.) jest bylin Ñródziemnomorsk z rodziny Astrowatych (Asteraceae). Podj te starania nad aklimatyzacj karczocha do warunków innych stref klimatycznych pozwoli»y na znaczne rozszerzenie zasi gu jego uprawy. Wysoki i jednolity plon zapewniaj wyhodowane w ostatnich trzydziestu latach odmiany miesza½cowe karczocha. W przeprowadzonym doñwiadczeniu oceniono wybrane cechy czterech odmian miesza½cowych hiszpa½skiego i holenderskiego pochodzenia S A-106 F 1, A-109 A F 1, Concerto F 1 i Madrigal F 1. Badane odmiany miesza½cowe karczocha charakteryzowa»y si duó jednolitoñci kszta»tu i wybarwienia ów kwiatostanowych oraz znaczn jednoczesnoñci plonowania. NajwczeÑniej w faz generatywn wchodzi»y roñliny odmiany A-109 F 1 (zbioru dokonano po siedemdziesi ciu dniach od wysadzenia roñlin), a najpóïniej odmiany Concerto F 1 (zbiór po dziewi ƒdziesi ciu dniach). Ðrednio z roñliny uzyskano 6,25 a, przy czym najwi ksz mas osiga»y i g»ówne odmiany Concerto F 1 B 458 g. Najwi ksz rozet liñciow (Ñrednica B 167 cm) tworzy»y roñliny odmiany Madrigal F 1, a najwyósze p dy kwiatostanowe obserwowano u odmiany A-109 F 1 (87 cm). Na podstawie wyników z 2005 roku stwierdzono zasadniczoñƒ wybory odmian miesza½cowych A-106 F 1, A-109 F 1, Concerto F 1 i Madrigal F 1 do uprawy w Polsce, ze wzgl du na zadowalajc struktur plonu i duó atrakcyjnoñƒ barwy ów. ESTIMATION OF BOTANIC AND USEFUL TRAITS OF GLOBE ARTICHOKE (Cynara scolymus L.) HYBRID CULTIVARS UNDER POLISH CLIMATE CONDITIONS Pawe» Nowaczyk, Marta Orli½ska Department of Genetics and Plant Breeding, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz Key words: Cynara scolymus L., inflorescence characteristics, earliness, stem height Summary Globe artichoke (Cynara scolymus L.) is a Mediterranean perennial plant, which comes from Asteraceae family. Studies concerned adaptation of globe arti-

CECHY BOTANICZNO-UòYTKOWE ODMIAN... 515 choke genotypes for the culture under various climate conditions resulted in considerable expansion of its cultivation range. Cynara scolymus L. hybrid cultivars bred in the last 30 years allow to reach high and homogenous yield. In presented research the usefulness of some Spanish and Dutch globe artichoke hybrid cultivars (A-106 F 1, A-109 F 1, Concerto F 1, Madrigal F 1 ) was analysed. All the tested cultivars were highly homogenous in respect of flower shape and colour as well as the harvesting time. A-109 F 1 plants reached generative stage the earliest (the first harvest after 70 days since planting), while Concerto F 1 yielded as the latest (the first harvest after 90 days since planting). The average number of capitulum per plant was 6.25. Concerto F 1 plants had the highest weight of main S 458 g. The biggest diameter of leaf rosette was noted for Madrigal F 1 plants (167 cm) and the highest flowering stems were observed for A-109 F 1 cultivar (87 cm). The results of the research carried out in 2005 proved that all the tested Cynara scolymus L. hybrid forms are very useful for cultivation in Poland due to acceptable yield structure and wide colour range of flower s. Prof. dr hab. Pawe» Nowaczyk Katedra Genetyki i Hodowli RoÑlin Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Ðniadeckich ul. Bernardy½ska 6 85S029 BYDGOSZCZ