Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej Robert Zajdler
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej
Dane wydawnicze Robert Patryk Zajdler Kancelaria Prawna ul. Lewartowskiego 10/38 00-185 Warszawa Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenie w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej Robert Zajdler Wydanie I, Warszawa 2012 Nakład [ ] ISBN 978-83-935730-0-4 Copyright by Robert Patryk Zajdler 2012 Współpraca merytoryczna: Christopher Martinez Korekta: Mateusz Kędzierski Projekt: Piotr Perzyna, ALC MArketing & Media Projects Okładka: Piotr Perzyna, ALC MArketing & Media Projects
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej Robert Zajdler
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS SPIS TREŚCI Wykaz skrótów 8 Wstęp 9 1. Uwarunkowania prawne 11 2. Uwarunkowania makroekonomiczne 25 3. Czy formuły cenowe oparte na ropopochodnych są już przeszłością? 28 Charakterystyka uwarunkowań historycznych rozwoju formuł cenowych w LTC w poszczególnych regionach świata 29 Region Azji Pacyfiku 30 Region państw Ameryki Północnej 32 Region państw Europy 34 Przyszłość europejskich formuł cenowych 41 Proponowane zmiany w zakresie formuł cenowych w umowach długoterminowych dostawy 44 Wpływ formuł cenowych w LTC na hub i terminal w Polsce 50 Podsumowanie 52 4. Rola terminala LNG w Polsce w nowym modelu rynku gazu 53 Znaczenie LNG w obrocie globalnym 53 Rynki LNG w poszczególnych regionach świata 62 Azja Pacyfik 62 Europa 66 Pozostałe regiony (Ameryka Północna i Ameryka Łacińska) 70 Znaczenie polskiego terminala LNG na rynku gazu 73 Podsumowanie 75 5. Czy Polska potrzebuje własnego hubu gazowego? 76 Huby amerykańskie 77 Huby europejskie 84 Znaczenie polskiego hubu na rynku gazu 96 Podsumowanie 102 6. Podsumowanie raportu 104 7
Wykaz skrótów Btu LNG LTC PKB Brytyjska jednostka cieplna (ang. British thermal unit) Skroplony gaz ziemny Umowa (kontrakt) długoterminowa na dostawy gazu ziemnego Produkt krajowy brutto 8
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS WSTĘP Uwarunkowania gospodarcze i geopolityczne Polski sprawiają, że konieczne jest zaproponowanie modelu rynku gazu, który odpowiadał będzie na wyzwania stojące przed tym rynkiem w aspekcie krajowym, europejskim i międzynarodowym. Zmiany w rozwoju rynku gazu, które nastąpiły w ostatnich latach spowodowały konieczność innego spojrzenia na ten rynek. Zwiększająca się dywersyfikacja źródeł pozyskania gazu ziemnego na świecie, wynikająca z rozwoju technologii wydobywania gazu oraz rozwoju technologii jego transportu, często z formacji geologicznych oraz regionów uznanych dotychczas za niedostępne sprawiła, że wzmocnieniu uległy trendy globalizujące ten rynek. Nowe regulacje prawne, które przyjęto w ostatnich latach w Unii Europejskiej, stworzyły nowy model rynku gazu ziemnego skutkujący postępującą integracją wewnętrzną rynków krajowych państw członkowskich oraz unifikacją mechanizmów go kształtujących. Elementem tego jest wzmocnienie trendów integrujących poszczególne regiony Unii Europejskiej. Powyższe trendy skonfrontowane z obecnie funkcjonującym modelem rynku gazu rodzą pytania o funkcjonowanie niektórych jego elementów. Podstawową kwestią jest dalsze istnienie długoterminowych umów na dostawy gazu ziemnego oraz występujących w nich formuł ustalania cen tego surowca. Konieczne jest odpowiedzenie na pytanie, na ile dalsze wyznaczanie cen gazu ziemnego w tych umowach w oparciu o ceny ropy naftowej i produktów ropopochodnych jest gospodarczo uzasadnione. Kolejną kwestią pozostaje znaczenie terminali LNG dla tworzenia nowego modelu rynku gazu. Ten sposób transportu gazu daje nowe, wcześniej nieistniejące, możliwości o charakterze gospodarczym i geopolitycznym. W końcu, integracja rynku gazu w ramach Unii Europejskiej skutkuje koniecznością stworzenia właściwych mechanizmów jego wyceny. Doświadczenia wskazują, iż huby mogą być tą infrastrukturą, która spełni powyższe cele. Unia Europejska posiada 9
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej doświadczenia związane z hubami, dlatego też rodzi się pytanie czy tworzenie regionalnego hubu gazowego w Polsce, mającego znaczenie dla państw Europy Środowo-Wschodniej jest uzasadnione. Analiza powyższych aspektów w kontekście prawnym i gospodarczym jest celem tego raportu. 10
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS 1. UWARUNKOWANIA PRAWNE Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej w Polsce są w dużej mierze uwarunkowane rozwojem polityki regulacyjnej Unii Europejskiej. Znaczenie tej polityki potwierdza dotychczasowy rozwój rynku gazu. W coraz większym stopniu podstawowe instytucje i mechanizmy rynku gazu oparte są na rozwiązaniach paneuropejskich. Tłem dla dalszych rozważań powinna być analiza regulacji i dokumentów programowych Unii Europejskiej z zakresu tematu niniejszego opracowania. Stworzenie wewnętrznego rynku gazu ziemnego opartego o reguły konkurencji, który odpowiadał będzie na wyzwania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa dostaw i ochroną środowiska jest celem Unii Europejskiej podkreślanym w szeregu dokumentów programowych i aktów prawnych. Konsekwencje z badania rynku wykonanego przez Komisję Europejską Badanie rynku wykonane przez Komisję Europejska w 2005 r. 1 wskazało obszary, w których niewłaściwy rozwój mechanizmów rynkowych powoduje trudności w jego urzeczywistnieniu. Badanie to ukazało, iż z punktu widzenia rozwoju formuł cenowych w długoterminowych umowach na dostawy, rozwoju terminala LNG oraz stworzenia regionalnego hubu gazowego, istotne są uwarunkowania związane z: wysokim poziomem koncentracji i niewystarczającą płynnością rynku hurtowego, niewystarczającą efektywnością i przejrzystością kształtowania cen gazu ziemnego, brakiem wiarygodnych i aktualnych informacji o funkcjonowaniu rynku oraz ograniczonym dostępem do infrastruktury (w tym o charakterze transgranicznym). Zgodnie z powyższym badaniem, hurtowy obrót gazem rozwija się powoli, zaś działające podmioty utrzymują dominującą pozycję na swoich rynkach. Podmioty obracają niewielką częścią gazu 1 Komunikat Komisji z dnia 10 stycznia 2007 r., dotyczący dochodzenia w ramach art. 17 rozporządzenia (WE) nr 1/2003 w odniesieniu do europejskich sektorów gazu i energii elektrycznej (raport końcowy) (COM(2006) 851). 11
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej w hubach. Sytuacja ta wpływa na zależność nowych dostawców od dotychczasowych uczestników rynku. Odbiorca gazu ma przez to ograniczony wybór, a tym samym konkurencja jest limitowana. Wskazano również, że bardziej efektywne i przejrzyste kształtowanie cen jest niezbędne dla zapewnienia odbiorcom pełni korzyści wynikających z otwarcia rynku. Mechanizmy kształtowania cen na rynkach hurtowych przekładają się na ceny ustalane dla odbiorców końcowych. Wpływają również na zaufanie podmiotów działających na rynku do mechanizmów ich kształtowania. Zgodnie z powyższym dokumentem: (k)ontrakty na import gazu wykorzystują wskaźniki cen, powiązane z produktami ropopochodnymi 2 (np. paliwo lekkie lub paliwo ciężkie 3 ), i w związku z tym ceny gazu miały dotychczas ścisły związek z rozwojem sytuacji na rynkach ropy naftowej. Powiązanie to powoduje, że ceny hurtowe nie reagują na zmiany podaży i popytu na gaz, co jest wysoce szkodliwe dla bezpieczeństwa dostaw. 4 Skutkiem tego, w umowach długoterminowych na dostawy gazu nie obserwuje się wyraźnych tendencji zmierzających do oparcia cen na mechanizmach, które są w większym stopniu oparte na rynkowej wycenie gazu ziemnego. Zauważana jest potrzeba istnienia takich mechanizmów. Niski poziom płynności stanowi dla nowych podmiotów barierę wejścia na rynek gazu oraz ogranicza zaufanie do hubu, jako wiarygodnego miejsca wyznaczania ceny gazu. Większa płynność rynku ma znaczenie dla zaufania jego uczestników do kształtowania cen w hubach. Zauważono również, iż skoncentrowanie kontraktów na import gazu w rękach kilku obecnie działających podmiotów stanowi jedną z najważniejszych przyczyn, dla których konkurencja na kolejnym szczeblu wymiany handlowej nie działa w sposób skuteczny. O ile nie kwestionuje to samo w sobie obecnie obowiązujących i przyszłych kontraktów na wydobycie i produkcję, należy zwrócić uwagę na ich oddziaływanie na rynki dystrybucji i sprzedaży detalicznej. Konkluzje powyższego badania miały bezpośrednie przełożenie na nowe strategie i rozwiązania prawne przyjmowane przez Unię Europejską w zakresie rynku gazu. 2 Zazwyczaj podstawą indeksacji są ceny z ostatnich 6-9 miesięcy z trzymiesięcznym przesunięciem. 3 Chodzi o lekki olej opałowy i napędowy oraz ciężki olej opałowy. 4 Komunikat Komisji z dnia 10 stycznia 2007 r., dotyczący dochodzenia w ramach art. 17 rozporządzenia (WE) nr 1/2003 w odniesieniu do europejskich sektorów gazu i energii elektrycznej (raport końcowy) (COM(2006)851), par. 28. 12
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS Zagadnienie formuł cenowych w umowach długoterminowych na dostawy oraz zagadnienia związane z rozwojem hubów regulowane są przez szereg aktów Unii Europejskiej. Zasadnicze znaczenie mają dokumenty programowe, tj.: Energia 2020 i Plan działań w zakresie energii do 2050 r. oraz akty prawa UE, tj. dyrektywa 2009/73 5, rozporządzenie 715/2009 6, rozporządzenie 1227/2011 7, rozporządzenie 994/2010 8 oraz dyrektywa 2008/92 9. Strategia Energia 2020 Strategia na rzecz konkurencyjnego, zrównoważonego i bezpiecznego sektora energetycznego ( Energia 2020 ) ma na celu rozwój rynku energii, który przeciwstawiać się będzie zagrożeniom pojawiającym się na rynkach lokalnych i na rynku globalnym. Zagrożenia o charakterze lokalnym dotyczą m.in. przede wszystkim zabezpieczenia dostaw energii. Sposobem realizacji tego postulatu mają być działania inwestycyjne i modernizacyjne w sektorze wytwarzania i transportu gazu ziemnego oraz zapewnienie konkurencyjnych warunków na rynku. Zagrożenia o charakterze globalnym dotyczą m.in. ograniczenia emisji dwutlenku węgla oraz zapewnienia stabilnych i przewidywalnych dostaw gazu ziemnego z państw trzecich. Przeciwdziałanie tym zagrożeniom ma się odbywać poprzez: osiągnięcie większej efektywności energetycznej, budowanie zintegrowanego rynku energii, wzmocnienie pozycji konsumenta, rozwój technologiczny w energetyce oraz wzmocnienie zewnętrznego wymiaru unijnego rynku energetycznego. W strategii Energia 2020 podkreśla się stabilne i wzrastające znaczenie gazu ziemnego w koszyku energetycznym Unii Europejskiej oraz zauważa jego wagę m.in. jako surowca stabilizującego sektor wytwarzania energii elektrycznej. Rola gazu ziemnego zależy jednak od zapewnienia ciągłości i niezawodności jego dostaw, 5 Dyrektywa 2009/73/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylająca dyrektywę 2003/55/WE (Dz. U. UE L 211 z dnia 14 sierpnia 2009 r., s. 94). 6 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 715/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie warunków dostępu do sieci przesyłowych gazu ziemnego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1775/2005 (Dz. U. UE L 211 z dnia 14 sierpnia 2009 r., s. 36). 7 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1227/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie integralności i przejrzystości hurtowego rynku energii (Dz. U. UE L 326 z dnia 8 grudnia 2011 r., s. 1). 8 Rozporządzenie 2010/994 Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 994/2010 z dnia 20 października 2010 r. w sprawie środków zapewniających bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego i uchylenia dyrektywy Rady 2004/67/WE (Dz. U. UE L 295 z dnia 12 listopada 2010 r., s. 1). 9 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/92/WE z dnia 22 października 2008 r. dotycząca wspólnotowej procedury w celu poprawy przejrzystości cen gazu i energii elektrycznej dla końcowych odbiorców przemysłowych (Dz. Urz. UE L 298 z dnia 7 listopada 2008 r., s. 9). 13
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej co wymaga budowy konkurencyjnego wewnętrznego rynku energii, wypracowania mechanizmów współpracy z państwami trzecimi w zakresie stabilnych dostaw oraz rozszerzenia struktury dostaw gazu ziemnego. Przy tworzeniu ram prawnych w relacjach z państwami trzecimi dostawcami gazu, zaproponowane mają być mechanizmy służące dostosowaniu obecnych umów międzynarodowych do zasad rynku wewnętrznego oraz wzmocniona ma być współpraca pomiędzy państwami członkowskimi w zakresie zawierania nowych umów. W zapisach strategii Energia 2020 zwraca się również uwagę na potencjał do dalszego rozwoju własnych źródeł paliw kopalnych w Unii Europejskiej, z uwzględnieniem gazu ze źródeł niekonwencjonalnych. Wskazano jednak także na konieczność dokonania całkowicie obiektywnej oceny tego potencjału z punktu widzenia interesów Unii Europejskiej i jej państw członkowskich. Zagadnienie formuł cenowych w umowach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego związane jest przede wszystkim z budową jednolitego rynku gazu ziemnego oraz ze wzmocnieniem zewnętrznego wymiaru unijnego rynku. Ten aspekt widoczny jest w kolejnych aktach prawnych Unii Europejskiej oraz w postępowaniach prowadzonych przez Komisję Europejską w ramach polityki konkurencji. Elementem rozwoju rynku gazu ziemnego jest rozwój infrastruktury (gazociągi, terminale LNG, magazyny gazu). Szczególny nacisk położony został na terminale LNG, co widać chociażby na podstawie decyzji Komisji Europejskiej zwalniających inwestorów budujących tego typu infrastrukturę z niektórych wymagań prawa Unii Europejskiej, w szczególności z obowiązku zapewnienia dostępu stron trzecich do obsługiwanej infrastruktury czy też obowiązku prowadzenia działalności w oparciu o publikowane taryfy. Podobnie działania prowadzone w oparciu o regulacje polityki konkurencji oraz mające na celu zapewnienie przejrzystości rynku hurtowego gazu ziemnego pozwalają rozwijać w praktyce regulacyjnej powyższe cele programowe. Plan działań w zakresie energii do 2050 r. Rozwinięciem strategii Energia 2020 jest Plan działań w zakresie energii do roku 2050. Unia Europejska założyła osiągnięcie redukcji emisji gazów cieplarnianych o 80-95% do 2050 r. w stosunku do emisji z lat 90-tych XX w. Cel ten ma być osiągnięty przez wspólne działania wszystkich państw członkowskich. Uszczegółowieniem tego celu są programy dla konkretnych sektorów, w tym Plan działań w zakresie energii do roku 2050. 14
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS Aby powyższy cel redukcyjny osiągnąć niezbędna jest transformacja europejskiego systemu energetycznego. Powinien on odpowiadać na wyzwania związane z ochroną klimatu, przy zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego i konkurencyjnego rozwoju gospodarczego. Plan działań zakłada kilka wariantów rozwoju mogących zrealizować powyższy cel. W każdym z nich zauważa się kluczową rolę gazu ziemnego w procesie przekształceń gospodarki Unii Europejskiej w gospodarkę bezemisyjną. Udział gazu ziemnego szacuje się na ok. 25% w zużyciu energii pierwotnej w porównaniu z 2005 r. Dokładna wielkość zależeć będzie od szeregu czynników, w szczególności od stopnia faktycznego wykorzystania gazu ziemnego w gospodarce czy też poziomu możliwych do eksploatacji zasobów gazu, w tym gazu z łupków na terenie Europy. Na światowych rynkach gazu zachodzą zmiany spowodowane zwłaszcza przez rozwój gazu z łupków m.in. w Ameryce Północnej, oraz postępującą globalizację obrotu gazem ziemnym. Gaz z łupków i inne niekonwencjonalne źródła gazu ziemnego stały się nowymi i perspektywicznymi źródłami dostaw w Unii Europejskiej i regionach ościennych. Ze względu na wczesną fazę poszukiwań brak jest jednak pewności, kiedy źródła niekonwencjonalne mogą zyskać znaczenie gospodarcze. W miarę zmniejszania się produkcji gazu ziemnego wydobywanego w źródłach konwencjonalnych, Unia Europejska będzie musiała polegać na znacznych ilościach importowanego gazu uzupełniających wewnętrzną produkcję gazu ziemnego i ewentualną eksploatację lokalnych zasobów gazu z łupków. Rozwój rynku skroplonego gazu ziemnego (LNG) spowodował globalizację obrotu tym towarem z uwagi na uniezależnienie tego obrotu od istnienia gazociągów, a przez to zwiększenie możliwych kierunków dostaw. Zmiany te mogą doprowadzić do zmniejszenia poczucia zagrożenia uzależnienia od importu gazu. Znaczenie ma również wykorzystywanie gazu ziemnego w sektorze produkcji energii elektrycznej. Elektrownie wykorzystujące jako surowiec gaz ziemny wymagają mniejszych początkowych kosztów inwestycji, a ich eksploatacja umożliwia bieżące reagowanie na zmiany popytu i podaży. Inwestorzy mogą się również zabezpieczyć przed ryzykiem związanym z ewolucją cen, gdyż energia elektryczna wytwarzana na bazie gazu ziemnego ma często decydujące znaczenie dla cen energii elektrycznej na rynku hurtowym. Koszty operacyjne mogą jednak być w przyszłości wyższe niż w przypadku wariantów bezemisyjnych z uwagi na dodatkowe koszty środowiskowe wynikające z regulacji Unii Europejskiej. Dodatkowo, elektrownie opalane gazem mają krótsze okresy eksploatacji. Duże znaczenie dla szerszego wykorzystania gazu ziemnego w przyszłości mają technologie wychwytywania i składowania dwutlenku węgla (tzw. CCS ). W przypadku dostępności i stosowania CCS na dużą skalę gaz ziemny może stać się technologią niskoemisyjną, ale bez CCS rola gazu w perspektywie długoterminowej może się ograni- 15
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej czać do zapewniania elastycznych mocy rezerwowych i bilansujących w sytuacjach, gdy dostawy energii ze źródeł odnawialnych podlegają wahaniom. Zakłada się w tym dokumencie powszechne stosowanie technologii CCS począwszy od 2030 r. Zwiększenie wykorzystania gazu ziemnego w gospodarce kosztem innych paliw kopalnych może w perspektywie krótko- i średnioterminowej (do 2035 r.) pomóc w redukcji emisji gazów cieplarnianych. Znaczenie w takim pozycjonowaniu gazu ziemnego ma również polityka klimatyczna Unii Europejskiej, która badając emisyjność różnych technologii wytwarzania energii elektrycznej, jako technologię (a tym samym paliwo) referencyjną uwzględnia gaz ziemny. Podejmowane działania w zakresie zwiększenia efektywności energetycznej końcowego zużycia gazu ziemnego mogą skutkować zmniejszeniem zapotrzebowania, np. przez sektor mieszkaniowy. Gaz ziemny pozostanie jednak przez długi okres ważnym surowcem w innych sektorach, np. w sektorze energetycznym. Rozwój technologiczny może dodatkowo zwiększyć atrakcyjność gazu ziemnego. Znaczenie gazu ziemnego w gospodarce Unii Europejskiej zależy jednak od rozwoju konkurencyjnego rynku tego towaru. Rynek gazu wymaga silniejszej integracji, większej płynności, większego zróżnicowania źródeł dostaw i zwiększonych zdolności magazynowych, aby gaz mógł zachować przewagę konkurencyjną, jako chociażby paliwo służące do celów wytwarzania energii elektrycznej. Autorzy strategii Energia 2050 podkreślają rolę umów długoterminowych na dostawy gazu ziemnego. Umowy te mogą być nadal niezbędne w celu zabezpieczenia inwestycji w rozwój infrastruktury do produkcji i przesyłu gazu ziemnego. Zauważa się konieczność zmiany formuł cenowych w tych kontraktach, aby zapewnić większą elastyczność takiej formuły, jak również konieczność odejścia od indeksacji opartej o ropę naftową i produkty ropopochodne w kierunku kształtowania cen w oparciu o mechanizmy rynkowe. Konieczność zmian formuł cenowych wynika również ze zmniejszającego się znaczenia ropy naftowej. Zgodnie ze strategią, ropa naftowa prawdopodobnie pozostanie w koszyku energetycznym w 2050 r. Będzie stosowana jednakże głównie w transporcie pasażerskim i towarowym dużych odległości. Zakładane zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii w gospodarce, w tym w sektorze transportu, sprawi, iż rola ropy naftowej, jako wyznacznika ceny gazu ziemnego traci na racjonalności. W strategii zwraca się także uwagę na znaczenie rozwoju infrastruktury gazowej, integracji rynku oraz dywersyfikacji dostaw dla wspierania procesów dekarbonizacji gospodarki Unii Europejskiej. Zauważa się potrzebę zapewnienia elastycznych zdolności 16
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS w zakresie dostaw gazu ziemnego oraz konkurencyjnych mechanizmów wyceny tego towaru. Nowa infrastruktura gazowa, w tym połączenia międzysystemowe (tzw. interkonektory ) w ramach Unii Europejskiej (np. korytarz Północ-Południe), jak i z państwami trzecimi, niebędącymi członkami Unii Europejskiej, zapewnić mają prawidłowo funkcjonujący hurtowy rynek gazu w całej Unii Europejskiej. W strategii podkreślono znaczenie gazu ziemnego w gospodarce Unii Europejskiej. Rola tego surowca może wzrosnąć przy spełnieniu określonych warunków. Po pierwsze, powstania spójnych w ramach Unii Europejskiej mechanizmów obrotu i wyceny gazu. W przypadku zawierania kontraktów długoterminowych na dostawy gazu, muszą być one zgodne ze zmieniającymi się tendencjami w zakresie cenotwórstwa oraz rozwoju rynku. Po drugie, wdrożenia technologii zwiększających bezemisyjność wykorzystania tego surowca. Po trzecie, rozwoju wzajemnych powiązań infrastrukturalnych, w tym terminali LNG, zapewniających stabilność i bezpieczeństwo dostaw tego surowca. Regulacje traktatowe Unii Europejskiej Celami Unii Europejskiej w obszarze gazu ziemnego było stworzenie wewnętrznego rynku gazu opartego o reguły konkurencji. Jednakże podział kompetencji regulacyjnych w tym obszarze pomiędzy państwa członkowskie i Unię Europejską sprawił, iż pierwsze regulacje dotyczące gazu ziemnego przyjęto dopiero w latach 90-tych XX w. Kryzysy naftowe lat siedemdziesiątych XX w. uwrażliwiły regulatora wspólnotowego na kwestie zapewnienia bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego, m.in. z państw trzecich. Przepis art. 100 TWE 10 stanowi prawną podstawę do działań w tym obszarze. Rozwój regulacji w zakresie polityki ochrony środowiska dał dodatkowy wymiar polityce Unii Europejskiej w sektorze gazu ziemnego. Ukoronowaniem tych zmian był art. 194 TfUE 11, którym wprowadzono odrębną politykę w zakresie energii do prawa pierwotnego Unii Europejskiej. Zgodnie z jego brzmieniem, w ramach ustanawiania i funkcjonowania rynku wewnętrznego oraz z uwzględnieniem potrzeby zachowania i poprawy środowiska naturalnego, polityka Unii w dziedzinie energetyki ma na celu, w duchu solidarności między państwami członkowskimi: (a) zapewnienie funkcjonowania rynku energii, (b) zapewnienie bezpieczeństwa dostaw energii w Unii, (c) wspieranie efektywności energetycznej i oszczędności energii, jak również rozwoju nowych i odnawialnych form energii oraz (d) wspieranie wzajemnych połączeń między sieciami energetycznymi. 10 Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 321E z dnia 29 grudnia 2006 r., s. 37). 11 Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 83 z dnia 30 marca 2010 r., s. 47). 17
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej Celem działań regulacyjnych Unii Europejskiej w obszarze Energia jest obecnie ustanowienie i funkcjonowanie konkurencyjnego wewnętrznego rynku energii. Regulacje te nie odnoszą się wprost do reżimu prawnego formuł cenowych w długoterminowych umowach na dostawy gazu ziemnego. Pośrednio jednak wymagają, aby zarówno sposób kształtowania cen w tych umowach, jak i same umowy zapewniały konkurencję na rynku, nie dezintegrowały rynku wewnętrznego Unii Europejskiej oraz gwarantowały bezpieczne dostawy gazu ziemnego do Unii. Z punktu widzenia regulacji formuł cenowych w umowach długoterminowych na dostawy ważne są również regulacje dotyczące kompetencji Unii Europejskiej w zakresie zawierania umów międzynarodowych z państwami trzecimi oraz kontroli tego typu umów zawieranych przez państwa członkowskie 12. Stanowić to może instrument kontroli nad umowami długoterminowymi dostaw i zawartymi tam klauzulami cenowymi. Regulacje wtórnego prawa Unii Europejskiej Szereg regulacji wtórnego prawa Unii Europejskiej dotyczy rynku gazu ziemnego, w tym funkcjonowania jego zasadniczej infrastruktury (sieci, terminali LNG, źródeł wytwórczych, magazynów gazu) oraz funkcjonowania mechanizmów rynkowych (dostępu do infrastruktury, zasad obrotu gazem, struktury podmiotów działających na rynku). Przepisy te pośrednio lub bezpośrednio regulują kwestię formuł cenowych w umowach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego. Zasady kształtowania cen, w tym w umowach długoterminowych na dostawy, stanowią element tworzenia rynku gazu ziemnego Unii Europejskiej. Specyficzne uwarunkowania obrotu tym towarem sprawiają, iż aspekt ów jest szczególnie istotny. Kwestia ta została zauważona m.in. w pkt. 37 preambuły do dyrektywy 2009/73, zgodnie z którym: Gaz ziemny importuje się do Wspólnoty głównie i w coraz większym stopniu z krajów trzecich. Prawo wspólnotowe powinno uwzględniać właściwości gazu ziemnego, takie jak pewne strukturalne braki elastyczności wynikające z koncentracji dostawców, długoterminowe umowy oraz brak płynności na poziomie detalicznym. W związku z tym konieczna jest większa przejrzystość, w tym w odniesieniu do ustalania cen. 12 Zob.: R. Zajdler, Legal aspects of electricity and gas interconnectors with third countries [w:] R. Zajdler: EU Energy Law: Constraints with the Implementation of the Third Liberalisation Package, Cambridge Scholars Publishing 2012, s. 157 i n. 18
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS Dążąc do rozwoju konkurencyjnego rynku gazu zauważa się znaczenie przejrzystości w sposobie kształtowania cen w umowach dostawy. Dotyczy to również gazu dostarczanego z państw trzecich. Przejrzystość w kształtowaniu cen wpływa na pogłębienie rynku konkurencyjnego. Z drugiej strony, właściwie funkcjonujący rynek konkurencyjny może być skutecznym wyznacznikiem cen. Powyższe powiązania pokazują znaczenie metodologii kształtowania cen dla rozwoju konkurencyjnego rynku gazu w Unii Europejskiej. Przejrzystość w ustalaniu cen nie dotyczy tylko i wyłącznie relacji między wytwórcą (w tym pochodzącym z państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej), a dostawcą hurtowym na rynek Unii Europejskiej, ale również cen dla odbiorców końcowych. Szczególną grupę wśród odbiorców końcowych stanowią odbiorcy przemysłowi, w stosunku do których dyrektywa 2008/92 wprowadza obowiązek przekazywania właściwym instytucjom danych o cenach i sposobie ich kształtowania w relacjach z końcowymi odbiorcami przemysłowymi, w celu zapewnienia większej kontroli sposobu kształtowania cen. Przejrzystość cen ma służyć wzmocnieniu konkurencji na rynku gazu ziemnego. Znaczenie tej kwestii podkreśla diagnoza obecnie funkcjonującego rynku gazu, zgodnie z którą (pkt 36 preambuły do dyrektywy 2009/73): Rynek wewnętrzny gazu ziemnego ponosi konsekwencje braku płynności i przejrzystości, który stoi na przeszkodzie skutecznej alokacji zasobów, zabezpieczeniu przed ryzykiem oraz wejściu na rynek nowych podmiotów. Niezbędne jest zwiększenie zaufania do rynku, jego płynności oraz zwiększenie liczby uczestników rynku ( ). Sposobem osiągnięcia konkurencyjnego rynku gazu jest zapewnienie właściwej płynności rynku pozwalającej na skuteczną grę sił popytu i podaży oraz zapewnienie właściwej przejrzystości mechanizmów tego rynku, która zapewni większą wiarygodność sposobu wyznaczania cen, a zatem zwiększy zaufanie uczestników do rynku. Jak wynika z analiz przedstawionych w tym raporcie, wzrastająca płynność i wielkość rynku przyciąga kolejnych uczestników, dalej zwiększając płynność i zaufanie do rynku. Umowy długoterminowe na dostawy gazu ziemnego mogą skutkować zmniejszeniem elastyczności rynku. Może to nastąpić zwłaszcza w sytuacji, gdy mechanizmy wyznaczania cen w tych umowach nie uwzględniają w pełni zmian zachodzących na rynku. Do kwestii tej odnosi się pkt 42 preambuły do dyrektywy 2009/73, zgodnie z którym: 19
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej Umowy długoterminowe będą nadal stanowić ważny element dostaw gazu w państwach członkowskich i powinny zostać utrzymane jako opcja dla przedsiębiorstw dostarczających gaz, o ile nie są sprzeczne z celami niniejszej dyrektywy i są zgodne z Traktatem, w tym z zasadami konkurencji. Niezbędne jest zatem uwzględnianie umów długoterminowych przy planowaniu zdolności dostawczych i transportowych przedsiębiorstw gazowych. Specyfika rynku gazu powoduje, iż racjonalne może być w niektórych sytuacjach zawieranie umów długoterminowych na dostawy gazu ziemnego. Umowy takie muszą jednak podlegać reżimowi prawa Unii Europejskiej. Nie mogą stanowić bariery w swobodnym przepływie towarów. Nie mogą naruszać reguł konkurencji. Przepis ten zakłada w praktyce, że klauzule zawarte w umowach długoterminowych dostawy gazu ziemnego podążać powinny za rozwojem rynku. Prawo Unii Europejskiej wyznacza również model docelowego rynku gazu. Podstawą tworzenia tego rynku powinna być integracja krajowych rynków w ramach rynku gazu Unii Europejskiej. Odbywać się ona powinna dwutorowo. Dotychczasowy model integracji odgórnej rynku (tzw. formułę top-down ) uzupełniono integracją regionalną (tzw. formułą bottom-up ), polegającą na zacieśnianiu wzajemnych rynków gazu ziemnego państw członkowskich Unii Europejskiej w ramach regionów. Integracja ta powinna być przede wszystkim oparta na mechanizmach rynkowych (pkt. 55-57 preambuły do dyrektywy 2009/73). Szczegółowe zasady takiej regionalnej współpracy uregulowane zostały w art. 7 dyrektywy 2009/73. Dodatkowo, przepis art. 12(3) rozporządzenia 715/2009 nałożył na państwa członkowskie zadanie w postaci promowania współpracy w więcej niż jednym obszarze geograficznym. Zauważono (pkt 37 preambuły do dyrektywy 2009/73), że: Jednym z głównych celów niniejszej dyrektywy powinno być również zagwarantowanie wspólnych zasad prawdziwie wewnętrznego rynku wewnętrznego i szerokich dostaw gazu. W tym celu niezakłócone ceny rynkowe stanowiłyby zachętę do tworzenia transgranicznych połączeń wzajemnych, prowadząc jednocześnie w perspektywie długoterminowej do konwergencji cen. Tworzenie unijnego rynku gazu ziemnego oparte ma być o współpracę regionalną i postępującą konwergencję między poszczególnymi regionami. Zasady współpracy oparte mają być przede wszystkim na mechanizmach rynkowych. Taki model rozwój rynku dotyczy również sytuacji kryzysowych. Rozporządzenie 994/2010 określa zasady działania i współpracy m.in. w sytuacjach kryzysowych. 20
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS Aneks IV do rozporządzenia tworzy tzw. regiony gazowe. Regiony służyć mają zacieśnieniu współpracy powiązanych w ramach tej struktury państw, m.in. w zakresie bezpieczeństwa dostaw, wspólnych ram rozwoju infrastruktury (w tym połączeń transgranicznych), interoperacyjności systemów, przejrzystości obrotu. Funkcjonowanie niektórych państw w ramach kilku regionów oraz integracja między regionami ma zapewniać dalszy rozwój rynku. Polska jest członkiem obu regionów gazowych, tj. regionu centralno-wschodniego oraz tzw. regionu BEMIP. Innym państwem, które mieści się w tych regionach gazowych, w których obecna jest też Polska, są Niemcy. Takie współwystępowanie obu państw w integracji dwóch regionów może być korzystne dla budowania wspólnych mechanizmów rynkowych. W chwili obecnej widoczne są powiązania w zakresie wyznaczania cen w umowach dostaw gazu w Polsce do rynkowych cen na hubach w Niemczech. Stworzenie większej ilości powiązań regionalnych Polski z jej sąsiadami oraz uruchomienie terminala LNG w naszym kraju może zwiększyć jego znaczenie, jako podmiotu aktywnie budującego regionalny rynek gazu ziemnego. Od decyzji regulacyjnych na poziomie krajowym zależeć będzie m.in. na ile atrakcyjne będzie wyznaczanie zasad umownych (w tym określanie cen gazu ziemnego) w oparciu o mechanizmy rynku polskiego, a nie np. rynku niemieckiego czy holenderskiego. Powyższe rozwiązania prawne tworzą dwukierunkowy model integracji i rozwoju rynku gazu oparty przede wszystkim na mechanizmach rynkowych, które powinny określać zasady obrotu gazem ziemnym oraz wyznaczanie jego cen. Elementem takiego rozwoju rynku jest tworzenie hubów. Przepis art. 12(2) rozporządzenia 715/2009 nakłada na operatorów systemów przesyłowych m.in. obowiązek wspierania rozwoju centrów obrotu gazem, czyli hubów. Wskazywanym powyżej, ważnym elementem rozwoju rynku gazu jest jego integralność i przejrzystość. Rynki hurtowe gazu ziemnego w Unii Europejskiej są w coraz większym stopniu wzajemnie powiązane. Nadużycia na jednym z nich mogą mieć znaczenie na pozostałych. Dodatkowo, manipulacja na rynku (również jej usiłowanie) wpływa negatywnie na postrzeganie tych centów hurtowego obrotu gazem ziemnym, jako wiarygodnego instrumentu wyznaczania cen gazu. W celu przeciwdziałania manipulacjom czy też ich usiłowaniu wprowadzono rozwiązania prawne (rozporządzenie 1227/2011), mające na celu przeciwdziałanie praktykom manipulacji lub ich usiłowaniu (takim jak: fałszywe lub wprowadzające w błąd transakcje, pozycjonowanie ceny, transakcje z wykorzystaniem fikcyjnych mechanizmów, rozpowszechnianie fałszywych lub wprowadzających w błąd informacji), wykorzystywaniem informacji wewnętrznych (tzw. insider trading ), ich niewłaściwym ujawnianiem oraz formułowaniem zaleceń na ich podstawie. Powyższe regulacje służyć mają zapewnieniu wiarygodności i przejrzystości hurtowym rynkom gazu ziemnego, które prowadzić mają do zwiększenia wolume- 21
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej nu obrotu na tych rynkach. Przejrzystość rynku hurtowego stanowi przesłankę odnoszenia cen w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego do cen wyznaczanych na tych rynkach. Ważna z punktu widzenia cen w umowach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego do cen wyznaczanych przez rynki hurtowe jest dostępność instrumentów finansowych zabezpieczających tego typu umowy. Przepis art. 2(35) dyrektywy 2009/73 wprowadza pojęcie derywatu gazowego, a tym samym odrębny od rynku obrotu towarowego rynek instrumentów pochodnych, których towarem bazowym jest gaz ziemny lub usługa transportu tego gazu. Derywat ten nie może być podstawą sprzedaży, w tym również odsprzedaży gazu ziemnego odbiorcom. Wykluczone są te instrumenty finansowe, które przewidują fizyczną dostawę towaru bazowego, jako metodę rozliczenia instrumentu. Oznacza to, że celem ustawodawcy unijnego jest stworzenie mechanizmów giełdowych służących stabilizowaniu cen w kontraktach, w tym w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego. Rozwinięcie takiego rynku może poszerzyć spektrum podmiotów zainteresowanych aktywnym w nim uczestniczeniem. Ważnym elementem rozwoju rynku gazu jest właściwie rozwinięta infrastruktura umożliwiająca dostarczanie gazu ziemnego będącego przedmiotem obrotu w ramach umów (w tym długoterminowych umów dostawy) na rynek Unii Europejskiej. Przepisy prawa Unii Europejskiej regulują zasady dostępu do tej infrastruktury oraz korzystania z niej. Ich celem jest zapewnienie konkurencyjnego i niedyskryminującego dostępu do sieci przesyłowych i dystrybucyjnych, terminali LNG, czy też magazynów gazu. Przepisy przewidują również możliwość niestosowania pewnych zasady rynku wewnętrznego w celu pobudzenia bardziej intensywnego rozwoju infrastruktury. Rozwój taki zapewnić ma zwiększenie możliwości obrotu gazem, a tym samym wpłynąć na kształtowanie cen gazu ziemnego na rynku. Przepis art. 32 dyrektywy 2009/73 nakazuje wdrożenie w państwach członkowskich Unii Europejskiej systemu dostępu stron trzecich do systemu przesyłowego i dystrybucyjnego oraz do instalacji LNG opartego na opublikowanych taryfach, mającego zastosowanie do wszystkich uprawnionych odbiorców, w tym również do przedsiębiorstw dostarczających gaz. System ten powinien być stosowany w sposób obiektywny i bez dyskryminacji pomiędzy użytkownikami systemu. Operatorzy infrastruktury muszą udzielić stronom trzecim niedyskryminacyjnego dostępu do zarządzanej przez nich infrastruktury. Otrzymywany przez nich zwrot z inwestycji regulowany jest przez administracyjnie zatwierdzane ceny (taryfy). Jednak niektóre nowe inwestycje (ga- 22
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS zociągi transgraniczne, instalacje magazynowania gazu, terminale LNG) z racji ryzyka inwestycyjnego, wymagają czasowego zwolnienia z niektórych wymagań zawartych w dyrektywie 2009/73, w szczególności zasad dostępu do infrastruktury, zasad kształtowania cen, aby zapewnić rentowność tej inwestycji. Zwolnienie takie możliwe jest na podstawie art. 36 dyrektywy 2009/73. Tego rodzaju regulacja pobudza inwestycje przede wszystkim w gazociągi transgraniczne i terminale LNG, których rozwój, pomimo czasowego zwolnienia z niektórych wymagań prawa Unii Europejskiej, w dłuższej perspektywie czasu służy rozwojowi infrastruktury istotnej dla wewnętrznej integracji unijnego rynku gazu i jego konkurencyjności 13. Właściwy rozwój infrastruktury jest niezbędny dla tworzenia i funkcjonowania rynku wewnętrznego. Unia wspiera ten rozwój w ramach programu budowy transeuropejskich sieci energetycznych. Projekty objęte tym programem dotyczą tzw. projektów leżących w interesie Europy, projektów priorytetowych i projektów będących przedmiotem wspólnego zainteresowania. Obejmują one połączenia wzajemne (w tym z państwami trzecimi), terminale LNG, magazyny gazu 14. Dla rozwoju rynku gazowego w Polsce i umiejscowienia tutaj hubu gazowego znaczenie mają dwa priorytetowe korytarze gazowe: gazowe połączenia międzysystemowe północ-południe w Europie Środkowo-Wschodniej oraz tzw. pierścień bałtycki mający zlikwidować izolację trzech państw bałtyckich oraz Finlandii i ich zależność od jednego dostawcy gazu, jak również południowy korytarz gazowy umożliwiający przesył gazu z regionu Morza Kaspijskiego, Azji Środkowej, Bliskiego Wschodu i wschodniego regionu Morza Śródziemnego do Unii w celu wzmocnienia dywersyfikacji dostaw gazu 15. Planuje się również wsparcie infrastruktury energetycznej w ramach nowego instrumentu Łącząc Europę 16. Powyższe uwarunkowania prawne dają obraz kierunków, w jakich powinien podążać rynek gazu ziemnego w Unii Europejskiej. Dla jego rozwoju konieczna jest rozwinięta infrastruktura, umożliwiająca pozyskiwanie gazu ziemnego z różnych kierunków i źródeł dostaw oraz umożliwiająca jego dostarczenie do miejsca konsumpcji. Stopniowo tworzy się hurtowy rynek obrotu gazem ziemnym. Jego roz- 13 Szerzej o udzielonych i będących w trakcie procedury notyfikacji zwolnieniach http://ec.europa.eu/energy/infrastructure/exemptions/doc/exemption_decisions.pdf. 14 Szerzej: Decyzja 1364/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 września 2006 r. ustanawiająca wytyczne dla transeuropejskich sieci energetycznych oraz uchylająca decyzję 96/391/WE i decyzję nr 1229/2003/WE (Dz. U. L 262 z 22 września 2006 r., s. 1). 15 Projekt rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wytycznych dotyczących transeuropejskiej infrastruktury energetycznej i uchylające decyzję nr 1364/2006/WE (COM(2011)658). 16 Projekt Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego instrument Łącząc Europę (COM(2011)665). 23
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej wój następować będzie w oparciu o integrację regionów i tworzenie wzajemnych mechanizmów koordynacyjnych. Huby gazowe będą ważnym elementem tego rynku. Prawo Unii Europejskiej dopuszcza funkcjonowanie umów długoterminowych dostawy, ich reżim prawny musi być jednak zgodny z postępującą integracją rynku europejskiego oraz mechanizmami konkurencji na nim funkcjonującymi. Powyższe uwarunkowania dają obraz: jak powinny wyglądać formuły cenowe w umowach długoterminowych dostawy, jakie jest znaczenie terminali LNG oraz kierunków rozwoju hubów gazowych w Unii Europejskiej. Konieczne jest jednak dodatkowo uplasowanie tej tematyki w ramach ekonomicznych i geostrategicznych, do czego odnosić się będą kolejne rozdziały. 24
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS 2. UWARUNKOWANIA MAKROEKONOMICZNE Polska jest szóstym największym państwem członkowskim Unii Europejskiej i największym państwem w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Od czasu przystąpienia do Unii Europejskiej średni roczny realny wzrost produktu krajowego brutto (PKB) wyniósł w Polsce 4,6% czyniąc nasz kraj jednym z dwóch najszybciej rozwijających się krajów członkowskich. W latach kryzysu Polska była zdecydowanym liderem pod względem rozwoju gospodarczego. Na poniższym wykresie przedstawiono średnie tempo wzrostu gospodarek państw Unii Europejskiej w latach 2009-2011. RYS. 1. Średni realny wzrost PKB w krajach Unii Europejskiej w latach 2009-2011. % 4 3 2 1 0-1 -2-3 -4-5 Polska Szwecja Słowacja Malta Niemcy Belgia Austria Francja Cypr Czechy Holandia Unia Europejska Wlk. Brytania Luksemburg Finlandia Hiszpania Portugalia Włochy Bułgaria Dania Węgry Estonia Rumunia Irlandia Słowenia Litwa Łotwa Grecja ŹRÓDŁO: Eurostat. Polska jest jednym z niewielu krajów Unii Europejskiej, który jest w stanie zaspokoić część zapotrzebowania na gaz ziemny z własnego wydobycia. W 2010 r. poziom zależności od importu wyniósł niewiele ponad 69%, stawiając nasz kraj w czołówce Unii Europejskiej pod względem samowystarczalności. Na poniższym schemacie znajduje się mapa krajów członkowskich według kryterium zależności od importu. 25
0 60 0 0 Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej RYS, 2. Zależność państw europejskich od importu gazu w 2010 r. 100-90% 90-80% 80-70% 70-60% poniżej 60% eksporter netto poza Unią Europejską ŹRÓDŁO: EU Energy in Figures. Prognozy wzrostu gospodarczego dla Polski przygotowane przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) są stabilne i wynoszą 2,6% w 2012 r., ponownie stawiając Polskę w czołówce państw Unii Europejskiej, a w latach 2013-2017 17 wynoszą 3-4%. Na załączonym wykresie przedstawiono zależność pomiędzy wzrostem PKB a zmianami wolumenów konsumpcji gazu ziemnego. Współczynnik korelacji tych dwóch wielkości jest bardzo wysoki i wynosi ponad 81%, co wskazuje na silną liniową zależność pomiędzy tymi dwoma wielkościami. Oznacza to, iż dalszy stabilny wzrost gospodarczy Polski wpływać będzie na większe zużycie gazu ziemnego. 17 Międzynarodowy Fundusz Walutowy; http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/index.aspx. 26
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS RYS. 3. Korelacja między wzrostem gospodarczym a spożyciem gazu ziemnego. 4% Średnia krocząca zmiana z ostatnich trzech okresów Współczynnik korelacji 1,0 0,9 3% 0,8 0,7 0,6 2% 0,5 0,4 1% 0,3 0,2 0,1 0 0,0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Spożycie gazu Zmiana PKB Poziom korelacji spożycia gazu i PKB W oparciu o wybrane kraje: Algieria, Argentyna, Australia, Belgia, Brazylia, Chiny, Czechy, Egipt, Finlandia, Francja, Hiszpania, Indie, Indonezja, Japonia, Kanada, Korea Południowa, Litwa, Malezja, Meksyk, Niemcy, Norwegia, Pakistan, Polska, Portugalia, Rosja, Rumunia, Słowacja, Szwajcaria, Tajwan, Tajlandia, Ukraina, USA, Wielka Brytania, Węgry, Węgry, Włochy. ŹRÓDŁO: BP Statistical Review, Economist Intelligence Unit, opracowanie własne. Powyższe korelacje wskazują, że konieczne jest zapewnienie stabilnych warunków rozwoju sektora gazu ziemnego w Polsce. W sytuacji odwrócenia trendu i wzrostu PKB w pozostałych państwach Europy Środkowo-Wschodniej należy oczekiwać w tym regionie również zwiększenia znaczenia gazu ziemnego. Tym samym mechanizmy funkcjonowania tego sektora w Polsce mogą mieć bezpośrednie znaczenie również dla tych państw. 27
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej 3. CZY FORMUŁY CENOWE OPARTE NA ROPOPOCHODNYCH SĄ JUŻ PRZESZŁOŚCIĄ? Postępująca globalizacja rynku gazu ziemnego rodzi konieczność stworzenia jednolitych mechanizmów jego wyceny. Dotychczasowe uwarunkowania gospodarcze oraz geopolityczne sprawiają, że wykształciło się kilka mechanizmów wyznaczania ceny gazu ziemnego. Różnice między nimi związane są ze specyficznymi uwarunkowaniami danego regionu świata. W praktyce powstały trzy rynki regionalne wyznaczania cen gazu ziemnego, tj.: rynek państw Azji Pacyfiku, rynek amerykański i rynek europejski. Przy czym specyfika rynku europejskiego sprawia, że należy na nim wyróżnić trzy odrębne sub-rynki, na których inne państwa Unii Europejskiej wzorują swoje rozwiązania w tym zakresie: rynek państw Europy Zachodniej, rynek Wielkiej Brytanii oraz rynek państw Europy Środkowo-Wschodniej. Wzrastające powiązania gospodarcze między regionami świata sprawiają, iż poszukiwane są modele unifikacji również w tym zakresie. Rozwój nowych miejsc pozyskania gazu ziemnego (w tym w tzw. źródłach niekonwencjonalnych) rozszerza kierunki możliwych źródeł pozyskania gazu, co wpływa na uwarunkowania umowne. Zmienia się m.in. długość trwania umów dostawy (umowy długoterminowe są uzupełniane umowami średnio- i krótkoterminowymi), a wycena gazu ziemnego w umowach dokonywania jest nie tylko w oparciu o mechanizmy indeksacji zawarte w długoterminowych umowach dostawy (LTC), ale również na podstawie mechanizmów wyznaczania ceny w oparciu o huby. W niniejszym rozdziale zostaną przedstawione szczegółowo powyższe uwarunkowania. W szczególności dokonana zostanie charakterystyka uwarunkowań historycznych rozwoju formuł cenowych w LTC w poszczególnych regionach świata, ukazane będą obecnie istniejące rozwiązania wyznaczania cen gazu w LTC w Unii Europejskiej oraz proponowane zmiany w tym zakresie z uwzględnieniem rynku europejskiego, w ramach którego szczególny nacisk położony zostanie na istniejące i proponowane formuły cenowe w LTC w Polsce. 28
Warszawa 2012 ZAJDLER ENERGY LAWYERS Charakterystyka uwarunkowań historycznych rozwoju formuł cenowych w LTC w poszczególnych regionach świata Globalnie wyróżnia się zasadniczo trzy modele wyceny gazu ziemnego w umowach długoterminowych dostawy, które uzależnione są od uwarunkowań gospodarczych oraz geopolitycznych, w szczególności od stopnia regulacji danego rynku gazu, poziomu konkurencyjności oraz jego płynności. Na rynkach najsilniej regulowanych istnieją, co do zasady ceny ustalane przez władze tych państw w oparciu o koszt inwestycji powiększony o marżę. Na rynkach najbardziej płynnych i konkurencyjnych cena umowna opiera się na cenie ustalanej przez rynek za pośrednictwem hubów gazowych. Pomiędzy tymi skrajnymi modelami rynku gazu ziemnego funkcjonują rynki, na których cena gazu w umowach indeksowana jest do ceny paliw konkurencyjnych (najczęściej ropy naftowej i produktów ropopochodnych) 18. Powyższe zróżnicowanie regionalne pokazuje Rys. 4, na którym schematycznie przedstawiono główne modele wyznaczania i indeksacji ceny gazu ziemnego w umowach długoterminowych dostawy. Wynika z niego, że co do zasady, w państwach regionu Azji Pacyfiku cena gazu oparta jest o tzw. JCC - Japan Customscleared Crude (zwany również Japan Crude Coctail), który obliczany jest jako średnia cena importowanej ropy naftowej przedstawiana w statystykach urzędów celnych. W państwach członkowskich Unii Europejskiej cena gazu określana jest w odniesieniu do ceny ropy naftowej oraz produktów ropopochodnych, jak również w odniesieniu do ceny gazu w hubach. W Stanach Zjednoczonych natomiast, ceny gazu w umowach odnoszone są przede wszystkim do ceny gazu w hubie Henry Hub w Luizjanie notowanego na Nowojorskiej Giełdzie Towarowej. Ceny w innych regionach świata (Rosja, Bliski Wschód, Ameryka Południowa, państwa w Afryce Północnej i Południowej) oparte są w dużym stopniu na decyzjach politycznych. Wielkość koła na schemacie odpowiada wielkości konsumpcji gazu. 18 A. J. Melling, Natural Gas Pricing And Its Future Europe as the Battleground, Carnegie Endowment for International Peace, Waszyngton 2010. 29
Perspektywy rozwoju formuł cenowych w kontraktach długoterminowych na dostawy gazu ziemnego oraz ich znaczenie dla stworzenia w Polsce hubu gazowego dla państw Europy Środkowo-Wschodniej RYS. 4. Regionalizm formuł cenowych w kontraktach na dostawę gazu. Henry Hub ropa + Huby Japan Customs -cleared Crude - modele ustalania cen - ceny oparte o decyzje polityczne ŹRÓDŁO: Bergen Energi. Region państw Azji Pacyfiku W związku z uwarunkowaniami zarówno geograficznymi, jak i geopolitycznymi, państwa Azji Pacyfiku są prawie w pełni zależne od gazu ziemnego importowanego w postaci skroplonej (LNG). Wielkość importu tego surowca w 2011 r. wyniosła 250 mld m 3, z czego jedynie 17% zostało dostarczonych rurociągami. Brak infrastruktury przesyłowej związany jest ze zbyt dużymi kosztami inwestycji w międzynarodową sieć rurociągów. Ma to bezpośrednie przełożenie na niewielką liczbę państw-importerów gazu ziemnego, gdyż tylko najbogatsze państwa regionu mogą pozwolić sobie na stworzenie infrastruktury odbiorczej LNG (jej analiza znajduje się w odrębnym rozdziale). Biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania, początki zawierania przez państwa tego regionu umów długoterminowych dostawy gazu ziemnego datowane są na lata sześćdziesiąte XX w. Od tamtego czasu zawierane umowy podlegały znaczącej ewolucji. Pierwotne formuły cenowe w LTC opierały się wyłącznie na kosztach inwestycji bez odniesienia do cen innych surowców. Impulsem do pierwszej zmiany był tzw. pierwszy 30