Strategie transformacji a doświadczenia wybranych krajów. Elementy analizy porównawczej *

Wacław Jarmołowicz Dawid Piątek Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Strategie transformacji a doświadczenia wybranych krajów. Elementy analizy porównawczej * 1. Wprowadzenie Zmiany polityczne, które miały miejsce w krajach socjalistycznych w drugiej połowie lat 80. XX w., sprawiły, że możliwa była transformacja ustrojowa. Celem podjętych przemian ustrojowych stało się ustanowienie demokracji oraz wprowadzenie gospodarki rynkowej. Oznaczało to w sferze politycznej konieczność przejścia od ustroju autorytarnego do demokratycznego, a w sferze gospodarczej od gospodarki centralnie zarządzanej do rynkowej. Przemiany w tych obszarach były przy tym względem siebie komplementarne. Podstawowym problemem podjętym w artykule jest pytanie o strategie transformacji gospodarczej. Celem artykułu jest przedstawienie kryterium podziału strategii transformacji, argumentów, które je wspierały, i wyników ich realizacji. Na podstawie wyników gospodarczych analizowanych krajów podjęta zostanie również próba oceny efektywności wybranych strategii transformacji. * Artykuł przygotowany w ramach projektu badawczego własnego nr NN 112 335534 pt. Wpływ koncepcji liberalnych na proces transformacji gospodarczej w Polsce, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

206 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek Analiza oparta została na doświadczeniach wybranych państw Europy Środkowej: Czechosłowacji (a po jej rozpadzie Czech), Polski i Węgier. Przy wyborze tych krajów kierowano się ich podobieństwem. Wszystkie wymienione kraje zaliczane są do grupy wczesnych reformatorów oraz stanowią przykład udanej transformacji gospodarczej. Zakres czasowy analizy to lata 1990 1999. Został on wybrany ze względu na dostępność danych, możliwość formułowania wniosków i stopień zaawansowania transformacji. Trudno przy tym jednoznacznie stwierdzić, czy w badanym okresie transformacja ustrojowa została zakończona. Biorąc jednak pod uwagę jej aspekt gospodarczy, transformację traktowaną jako przejście od gospodarki centralnie zarządzanej do rynkowej uznać należałoby za dokończoną. W analizowanych gospodarkach i na koniec badanego okresu dominowały już podmioty prywatne oraz przeważała rynkowa alokacja zasobów, a pieniądz dla większości podmiotów gospodarujących był głównym kryterium podjęcia bądź zaniechania działalności. Gospodarki te wykazywały więc wszystkie podstawowe cechy charakterystyczne dla gospodarki rynkowej. 2. Transformacja gospodarcza i jej elementy Transformacja gospodarcza oznacza przejście z jednego ustroju gospodarczego do drugiego 1. Nie jest to zatem kolejna próba zreformowania istniejącego ustroju, ale zmiana o charakterze jakościowym 2. Transformacja oznacza też całościową i radykalną zmianę ogólnych warunków gospodarowania wszystkich podmiotów i jednostek 3. Celem transformacji gospodarczej w Europie Środkowej była budowa (i odbudowa) gospodarki rynkowej 4. Jednoznacznie wskazuje to na ustrojowy i rewolucyjny charakter tego przedsięwzięcia, a jednocześnie oznacza, że zmianie ulec muszą: mechanizm alokacji zasobów, dominująca forma własności i rola pieniądza w gospodarce. 1 Por. T. Gruszecki, Problemy transformacji krajów postkomunistycznych na przykładzie Polski (1989 99) [w:] Od socjalizmu do gospodarki rynkowej, Verba, Lublin 2000, s. 52; B. Polszakiewicz, Transformacja podstawowych składników struktury systemu gospodarki narodowej [w:] Wybrane problemy ekonomii. Transformacja systemowa polskiej gospodarki, pod red. B. Polszakiewicz, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 1995, s. 7. 2 Por. L. Csaba, The Capitalist Revolution in Eastern Europe. A Contribution to the Economic Theory of Systemic Change, Edward Elgar, Aldershot 1995, s. 295. 3 W. Wilczyński, Warianty polityki transformacyjnej, Ekonomista 1995, nr 1 2, s. 386; W. Jakóbik, Zmiana systemowa a struktura gospodarki w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 49. 4 Por. R. Portes, From Central Planning to a Market Economy [w:] Making Markets. Economic Transformation in Eastern Europe and the Post-soviet States, ed. by S. Islam, M. Mandelbaum, Council on Foreign Relations Press, New York 1993, s. 16.

Strategie transformacji a doświadczenia 207 Transformacja gospodarcza była jednym z aspektów transformacji ustrojowej. Wśród elementów transformacji gospodarczej wymienia się na ogół następujące: stabilizację makroekonomiczną, liberalizację mikroekonomiczną i zasadniczą przebudowę instytucjonalną połączoną z prywatyzacją 5. Występująca w większości krajów socjalistycznych nierównowaga wewnętrzna i zewnętrzna wymagały przywrócenia stabilizacji makroekonomicznej 6. Było to zadanie priorytetowe 7. Bez ustabilizowania gospodarki nie można było bowiem podejmować udanych przemian w obszarze liberalizacji i przebudowy instytucjonalnej 8. Jednocześnie takie zmiany, jak: liberalizacja cen, ograniczenie dotacji, dewaluacja czy podwyżki stóp procentowych wpływały na gospodarkę destabilizująco 9. Zarazem stabilizacja gospodarki w długim okresie nie byłaby możliwa bez przebudowy instytucjonalnej 10. Celem stabilizacji było przywrócenie walucie krajowej cech pieniądza oraz stworzenie mechanizmu cenowego oczyszczającego rynek 11. W skład planu stabilizacji wchodziły m.in. 5 Por. L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 179; J. Ahrens, The Transition to a Market Economy: Are There Useful Lessons from History? [w:] The Economics of Transformation. Theory and Practice in the New Market Economies, ed. by A. Schipke, A.M. Taylor, Springer-Verlag, Berlin 1994, s. 25; A.H. Gelb, C. Gray, The Transformation of Economies in Central and Eastern Europe. Issues, Progress, and Prospects, The World Bank, Policy, Research, and External Affairs, Policy and Research Series 17, Washington 1991, s. 7 8; K. Staehr, Reforms and Economic Growth in Transition Economies: Complementarity, Sequencing and Speed, Bank of Finland Institute for Economies in Transition BOFIT, Discussion Papers 1, 2003, s. 12; M. Dewatripont, G. Roland, Transition as a Process of Large-scale Institutional Change, Economics of Transition 1996, vol. 4, s. 2. Alternatywne do powyższego spojrzenie na cele transformacji gospodarczej zob.: S. Zecchini, Transition Approaches in Retrospect [w:] Lessons from the Economic Transition. Central and Eastern Europe in the 1990s, ed. by S. Zecchini, Kluwer Academic Publishers, OECD, London 1997, s. 9; S. Fischer, A. Gelb, Issues in the Reform of Socialist Economies [w:] Reforming Central and Eastern European Economies: Initial Results and Challenges, ed. by V. Corbo, F. Coricelli, J. Bossak, The World Bank, Washington 1991, s. 71. 6 Szerzej na temat wpływu dziedzictwa poprzedniego ustroju na transformację zob.: M. Bałtowski, Dziedzictwo socjalizmu jako czynnik determinujący przebieg i efekty transformacji gospodarczej w Polsce, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29 30 listopada 2007, Warszawa. 7 Por. S. Fischer, A. Gelb, The Process of Socialist Rconomic Transformation, Journal of Economic Perspectives 1991, vol. 4, s. 101. 8 Por. L. Csaba, op. cit., s. 79 80; A. Åslund, P. Boone, S. Johnson, How to Stabilize: Lessons from Post-communist Countries, Brookings Papers on Economic Activity 1, 1996, s. 218. 9 Por. G.W. Kołodko, Stabilizacja inflacji i rynkowa transformacja. Doświadczenia Polski [w:] Polityka finansowa, stabilizacja, transformacja, pod red. G.W. Kołodki, Instytut Finansów, Warszawa 1991, s. 15. 10 Por. I. Antowska-Bartosiewicz, W. Małecki, Zadłużenie i kapitał zagraniczny a stabilizacja i transformacja [w:] Polityka finansowa, s. 181. 11 Por. G.W. Kołodko, Stabilizacja inflacji, s. 6; L. Csaba, op. cit., s. 79.

208 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek działania zmierzające do zaostrzenia polityki fiskalnej i polityki pieniężnej oraz likwidacji nawisu inflacyjnego 12. Utrzymanie stabilizacji makroekonomicznej nie było możliwe bez liberalizacji gospodarki. Podjęcie działań w tym obszarze miało na celu usunięcie ograniczeń działalności gospodarczej. Kwintesencją liberalizacji było przejście od rynku sprzedawcy do rynku nabywcy i wzrost znaczenia konsumentów kosztem producentów 13. Otwarcie gospodarki na konkurencję zagraniczną stanowiło także sposób na zapewnienie jej racjonalnej struktury cen. Ponadto liberalizacja cen była warunkiem koniecznym utrzymania twardego ograniczenia budżetowego przedsiębiorstw. Bez racjonalnej struktury cen, zyski i straty nie mogły stać się wskaźnikami trafności decyzji ekonomicznych. Jednocześnie podkreślano, że nie należy rezygnować z regulacji płac, dopóki przedsiębiorstwa nie będą zreformowane lub sprywatyzowane 14. Kolejny obszar działań to zasadnicza przebudowa instytucjonalna obejmująca także prywatyzację przedsiębiorstw. Wśród celów działań prywatyzacyjnych wymieniano 15 : poprawę efektywności i restrukturyzację gospodarki, sprawiedliwy i powszechny podział własności, uzyskanie dochodów budżetowych, ograniczenie społecznych kosztów reform, przyciągnięcie kapitału zagranicznego i zdobycie know-how, stworzenie konkurencyjnych rynków. Niektórzy ekonomiści podkreślają przy tym, że zasadniczym zadaniem nie był transfer własności, lecz zainicjowanie restrukturyzacji i racjonalizacji gospodarki 16. Zwraca się również uwagę na to, że prywatyzacja stanowiła środek wprowadzenia gospodarki rynkowej, a także ustanowienia demokracji i zagwarantowania wolności politycznej 17. Pozostałe działania składające się na przebudowę instytucjonalną to 18 : tworzenie infrastruktury rynkowej, reforma systemu podatkowego i polityki pieniężnej oraz reforma systemu zabezpieczenia społecznego. 12 Por. A.H. Gelb, C. Gray, op. cit., s. 9. 13 Por. A. Åslund, Building Capitalism. The Transformation of the Former Soviet Bloc, Cambridge University Press, Cambridge 2002, s. 159. 14 Por. S. Fischer, A. Gelb, The Process, s. 96 98. 15 Por. A.H. Gelb, C. Gray, op. cit., s. 39; K.M. Schmidt, M. Schnitzer, Privatization and Management Incentives in the Transition Period in Eastern Europe, Journal of Comparative Economics 1993, vol. 17, s. 267 268. 16 Por. R. Frydman, A. Rapaczynski, Markets and Institutions in Large-scale Privatization: An Approach to Economic and Social Transformation in Eastern Europe [w:] Reforming Central and Eastern European Economies: Initial Results and Challenges, ed. by V. Corbo, F. Coricelli, J. Bossak, The World Bank, Washington 1991, s. 256 i 267. 17 Por. F. Dhanji, B. Milanovic, Privatization [w:] The Transition to a Market Economy, ed. by P. Marer, S. Zecchini, vol. 2, Special issues, OECD, Paris 1991, s. 13 17. 18 Por. M. Lavigne, The Economics of Transition. From Socialist Economy to Market Economy, Macmillan Press, London 1999, s. 115.

Strategie transformacji a doświadczenia 209 3. Strategie transformacji 3.1. Kryterium podziału strategii transformacji Głównym kryterium podziału strategii transformacji jest szybkość i radykalizm zmian. Zgodnie z nim można mówić o opozycji transformacja szokowa transformacja gradualistyczna 19. W definiowaniu tych strategii transformacji posłużyć się można klasyfikacją rodzajów polityki zaproponowaną przez L. Balcerowicza. Politykę gospodarczą uważa on za kategorię zmiennej o trzech wymiarach 20 : szybkości podjęcia (okres, jaki upływa pomiędzy wdrożeniem reformy gospodarczej a przełomem politycznym), rozkładu w czasie (czas trwania poszczególnych typów polityki transfo r- macyjnej, a więc makroekonomicznej stabilizacji, mikroekonomicznej liberalizacji i zasadniczej przebudowy instytucjonalnej), dynamika realizacji (tempo wprowadzania w życie zmian w odniesieniu do wymienionych wyżej obszarów polityki). Stosując przedstawione kryteria w odniesieniu do polityki gospodarczej, L. Balcerowicz skupia uwagę na dwóch wariantach. Pierwszy to radykalny i kompleksowy program gospodarczy (czyli terapia szokowa). Zakłada on, że zarówno stabilizacja, jak i liberalizacja oraz przebudowa instytucjonalna podejmowane są mniej więcej równocześnie, a ich realizacja przebiega w tempie największym z możliwych lub zbliżonym. Czas podjęcia tego programu, aczkolwiek istotny, nie wpływa jednak na jego charakter. Może to być okres bezpośrednio po przełomie politycznym lub później. Scenariusz alternatywny wobec powyższego nazywa L. Balcerowicz nieradykalnym programem gospodarczym (terapia gradualistyczna). W tym wariancie zmiany w poszczególnych obszarach transformacyjnej polityki gospodarczej nie następują równocześnie lub ich realizacja przebiega w tempie znacznie różniącym się od maksymalnego, czy nawet zostaje przerwana 21. 3.2. Definicje i źródła strategii transformacji Terapia szokowa (radykalny i kompleksowy program gospodarczy, big bang) charakteryzuje się tym, że działania podejmowane są we wszystkich ob- 19 Transformacja szokowa jest też określana jako radykalny i kompleksowy program gospodarczy lub big bang, a transformacja gradualistyczna nazywana jest stopniową lub ewolucyjną. 20 Por. L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, s. 182. 21 Ibidem, s. 182 183.

210 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek szarach transformacji gospodarczej mniej więcej równocześnie, a ich realizacja jak już zauważono przebiega w tempie największym z możliwych lub zbliżonym. Nacisk kładziony jest tu zarówno na jednoczesność zmian, jak i na tempo ich implementacji. Również reformy, które ze swej natury są czasochłonne, powinny zdaniem zwolenników 22 tej strategii rozpocząć się możliwie wcześnie i przebiegać jak najszybciej 23. Jako źródła terapii szokowej wskazuje się tzw. konsens waszyngtoński 24 oraz szkołę monetarystyczną i nową ekonomię klasyczną 25. Osiągnięcie celu, jakim jest zmiana ustroju gospodarczego, uważane jest za niemożliwe bez radykalnego odrzucenia starych, blokujących proces reform instytucji 26. Radykalna zmiana warunków działania jest możliwa, gdyż reformatorzy posiadają wiedzę o funkcjonowaniu gospodarki rynkowej i potrafią ją wykorzystać. Co więcej, prawa ekonomii traktowane są jako uniwersalne, co oznacza możliwość przenoszenia 22 Zwolennicy tej koncepcji transformacji to m.in.: J. Sachs, D. Lipton, M. Bruno, M. Friedman, a w Polsce: L. Balcerowicz, M. Dąbrowski, A. Lipowski, W. Wilczyński, J. Winiecki. Por. W. Wilczyński, op. cit., s. 387. Szerzej na temat poglądów polskich ekonomistów na zagadnienia transformacji ustrojowej zob.: E. Łukawer, Poglądy polskich ekonomistów na ogólne założenia transformacji systemowej, Ekonomista 1994, nr 6; E. Łukawer, Z historii polskiej myśli ekonomicznej 1945 1995, Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu Olympus, Wyższa Szkoła Bankowości, Finansów i Zarządzania, Warszawa 1997; A. Wojtyna, Neoliberalne poglądy ekonomiczne w Polsce i ich wpływ na model transformacji, Ekonomista 1995, nr 5 6. 23 Por. A. Åslund, Building Capitalism..., s. 71; S. Islam, Conclusion: Problems of Planning a Market Economy [w:] Making Markets, s. 186; J.D. Sachs, W.T. Woo, Understanding China s Economic Performance, National Bureau of Economic Research, NBER Working Paper Series, Working Paper 5935, Cambridge, MA 1997, s. 5; K. Staehr, op. cit., s. 8; S.J. Wei, Gradualism versus Big Bang: Speed and Sustainability of Reforms, Canadian Journal of Economics 1997, vol. 4b, s. 1235. 24 Szerzej na temat konsensu waszyngtońskiego zob.: J. Williamson, What Washington Means by Policy Reform [w:] Latin American Adjustment: How Much Has Happened?, ed. by J. Williamson, http://www.iie.com/publications/papers/williamson1102-2.htm, 13.05.2004; J. Williamson, What Should the Bank Think about the Washington Consensus, artykuł przygotowany jako materiał do opracowania Banku Światowego World Development Report 2000, http://www.iie.com/publications/papers/williamson0799.htm, 13.05.2004; J. Williamson, From Reform Agenda to Damaged Brand Name. A Short History of the Washington Consensus and Suggestions for What to Do Next, Finance& Development 2003, September; J. Williamson, The Washington Consensus as Policy Prescription for Development, wykład wygłoszony w ramach cyklu Practitioners of Development, 13.01.2004, http://www.iie.com, 13.05.2004. 25 Por. M. Lavigne, op. cit., s. 118 119; G. Roland, Transition and Economics. Politics, Markets, and Firms, MIT Press, Cambridge, Mass., London 2000, s. 328. Szerzej na temat nurtu liberalnego w ekonomii i jego wpływu na transformację zob.: T. Kowalik, Polska transformacja a nurty liberalne, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29 30 listopada 2007, Warszawa. 26 P. Murrell, What is Shock Therapy? What Did It Do in Poland and Russia? [w:] Transition to the Market Economy. Critical Perspectives on the World Economy, ed. by P.G. Hare, J.R. Davis, Vol. 1, Routledge, London New York 1997, s. 226.

Strategie transformacji a doświadczenia 211 na rodzimy grunt instytucji dobrze funkcjonujących w innych gospodarkach rynkowych. Dobrym przybliżeniem rzeczywistości gospodarczej jest neoklasyczna teoria cen, standardowa makroekonomia i model homo oeconomicus. Racjonalne podmioty gospodarujące dostosują więc swoje zachowanie do nowych warunków, jeżeli tylko poddane zostaną działaniu odpowiednich bodźców 27. W tym kontekście niezwykle istotna jest wiarygodność reformatorów, która może być uzyskana dzięki działaniom radykalnym. Brak wiarygodności i nie dość zdecydowane zmiany były przyczyną niepowodzenia wcześniej podejmowanych prób reformowania gospodarki centralnie zarządzanej. Ustroje gospodarcze charakteryzują się pewną logiką funkcjonowania, która gwarantuje ich wewnętrzną spójność 28. Oznacza to, że wprowadzenie elementów gospodarki rynkowej do funkcjonującej gospodarki centralnie zarządzanej musi skończyć się niepowodzeniem 29. Zmiany muszą osiągnąć pewną masę krytyczną, jeśli mają się powieść. Wewnętrzna logika funkcjonowania ustrojów gospodarczych sprawia, że nie można dowolnie dobierać i łączyć elementów funkcjonujących w różnych ustrojach gospodarczych. Argumenty na rzecz strategii radykalnej związane są głównie z: ekonomią polityczną transformacji, koniecznością przełamania inercji starego ustroju, stabilizacją makroekonomiczną. W odniesieniu do pierwszego obszaru, czyli ekonomii politycznej transformacji, podkreślić należy przede wszystkim komplementarność reform 30 oraz występowanie okresu polityki nadzwyczajnej 31 charakteryzującej się tym, że zarówno przywódcy jak i zwykli obywatele mają tu większą skłonność do działania i myślenia w kategoriach wspólnego dobra. Uzasadnia to celowość przeprowadzania gruntownych i kosztownych zmian we wczesnym okresie, gdyż po przewrocie politycznym społeczeństwo gotowe jest zaakceptować nawet trudne warunki 32. Kolejny obszar działań to kwestia spój- 27 Ibidem, s. 228 229. 28 Najczęściej wskazuje się na zależność między mechanizmem koordynacji a dominującą formą własności. Por. J. Kornai, The Affinity between Ownership Forms and Coordination Mechanisms: The Common Experience of Reform in Socialist Countries, Journal of Economic Perspectives 1990, vol. 3, s. 142. 29 J. Kornai, The Socialist System. The Political Economy of Communism, Clarendon Press, Oxford 1992, s. 574. 30 Szerzej: J. Ahrens, op. cit., s. 43; A.H. Gelb, C. Gray, op. cit., s. 12; J. Kornai, Droga do wolnej gospodarki, Fundacja Polska Praca, Warszawa 1991, s. 65 i nast.; M. Guitián, The Process of Adjustment and Economic Reform: Real and Apparent Differences between East and West [w:] Rebuilding Capitalism. Alternative Roads after Socialism and Dirigisme, ed. by A. Solimano, O. Sunkel, M.I. Blejer, University of Michigan Press, 1994, s. 61. 31 Por. L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, s. 185 191. 32 Por. L. Balcerowicz, Democracy Is No Substitute for Capitalism, Eastern European Economics 1994, March-April, s. 42; A. Schipke, The Political Economy of Privatization [w:] The Economics of Transformation. Theory and Practice in the New Market Economies, ed. by A. Schipke, A.M. Taylor, Springer-Verlag, Berlin 1994, s. 179; J. Winiecki, Formalne i nieformal-

212 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek ności wprowadzanych rozwiązań i przełamywania inercji starego systemu. Zwolennicy terapii szokowej uważają więc, że tylko zmiany szybkie i radykalne nie ulegną rozmyciu 33. Dlatego też reformy powinny jak najszybciej osiągnąć swoją masą krytyczną. Wielu ekonomistów podkreśla także, że stabilizacja makroekonomiczna wymaga działań radykalnych. Jest to tym ważniejsze, im większa jest odziedziczona nierównowaga popytowa. Przełamanie inflacyjnej inercji i oczekiwań inflacyjnych w celu ustabilizowania gospodarki wymaga zatem również działań radykalnych 34. Nieradykalny program reform (terapia gradualistyczna, stopniowa, podejście ewolucyjne 35 ) to strategia, która zakłada rozłożenie reform w czasie lub wdrażanie ich w tempie mniejszym od możliwego do osiągnięcia 36. Podkreśla się tu konieczność stopniowego wprowadzania zmian 37. Wśród źródeł gradualizmu wymienić można 38 : spojrzenie instytucjonalne 39 na gospodarkę oparte na nowoczesnej mikroekonomii i niekooperacyjnej teorii ne reguły postępowania w warunkach postkomunistycznej transformacji [w:] Gospodarka w okresie przemian, pod red. E. Adamowicz, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1999, s. 228 229. Koszty poniesione w tym czasie obciążają też przynajmniej częściowo ancient regime. Por. M. Tardos, Sequencing the Reform [w:] The Transition to a Market Economy, Vol. 1, The broad issues, ed. by P. Marer, S. Zecchini, OECD, Paris 1991, s. 204. 33 Por. W. Wilczyński, Warianty polityki, s. 388. 34 K. Lutkowski, Transformacja systemu finansowego w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1999, s. 13. 35 Większość ekonomistów utożsamia transformację gradualistyczną z podejściem ewolucyjnym. Przeciwne stanowisko prezentuje M. Lavigne. Por. M. Lavigne, op. cit., s. 119 120. 36 Zwolennicy transformacji nieradykalnej to m.in.: V. Amiel, K. Łaski, A. Nove, J. Berliner, D.M. Nuti, P. Murrell, G. Roland. Por. W. Wilczyński, op. cit., s. 388. 37 Por. A. Åslund, Building Capitalism, s. 71; S. Islam, op. cit., s. 186; K. Staehr, op. cit., s. 8; S.J. Wei, op. cit., s. 1235. 38 G. Roland, Transition, s. 329. Czasami jako źródło tej strategii transformacji wskazuje się także powodzenie chińskich reform oraz sukces polityki glasnosti. Por. G. Roland, Political Constraints and the Transition Experience [w:] Lessons from the Economic Transition, s. 173. Nie wszyscy zgadzają się jednak z porównywaniem doświadczeń chińskich i krajów Europy Środkowej, ze względu na odmienności warunków startu przemian gospodarczych. Natomiast sukces glasnosti jest dyskusyjny. J.D. Sachs twierdzi nawet, że próba stopniowych zmian podjęta w ZSRR przez M. Gorbaczowa nie powiodła się. Por. J.D. Sachs, Reforms in Eastern Europe and the Former Soviet Union in Light of the East Asian Experiences, National Bureau of Economic Research, NBER Working Paper Series, Working Paper 5404, s. 26. 39 Szerzej na temat spojrzenia instytucjonalnego i jego wpływu na transformację zob.: B. Fiedor, Nowa ekonomia instytucjonalna vs. ekonomia głównego nurtu a proces transformacji od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29 30 listopada 2007, Warszawa; J. Jagas, Nowa ekonomia instytucjonalna a polska transformacja, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29 30 listopada 2007, Warszawa; M. Lissowska, Ewolucja instytucji. Znaczenie analizy procesu transformacji do gospodarki rynkowej, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29 30 listopada 2007, Warszawa.

Strategie transformacji a doświadczenia 213 gier, podejście ewolucyjne do ekonomii, filozoficzny sceptycyzm (charakter y- styczny dla F. Hayeka i K. Poppera), kładący nacisk na względną nieznajomość gospodarki i społeczeństwa oraz wyróżniający się awersją do zmian radykalnych. Zwolennicy transformacji gradualistycznej zwracają także uwagę na obudowę instytucjonalną gospodarki. System ekonomiczny jest produktem historii i społeczeństwa. Zrozumienie sposobu funkcjonowania rynku nie jest tożsame ze zrozumieniem procesu jego powstawania. W warunkach zmian szczególnego znaczenia nabiera problem zdobywania i niekompletności informacji 40. Instytucje gospodarki rynkowej budowane są powoli, a wpływ na ich ostateczny kształt ma kultura i wartości wyznawane przez społeczeństwo. Są więc one produktem danych warunków i nie mogą być znane a priori ani też przenoszone z jednej gospodarki do drugiej. Plan reform nie może być taki sam w każdym kraju, ale musi uwzględniać doświadczenia historyczne i warunki lokalne. Zachowanie podmiotów gospodarujących jest efektem zarówno bodźców ekonomicznych, jak i doświadczenia historycznego. Przekształcenie społeczeństwa i gospodarki z góry nie jest możliwe. Zmiany muszą dokonywać się z dołu i być akceptowane przez społeczeństwo 41. Cztery najważniejsze argumenty na rzecz nieradykalnego programu reform dotyczą następujących kwestii: obszaru ekonomii politycznej transformacji, inercji natury ludzkiej, gradualistycznego charakteru przemian instytucjonalnych i kosztów społecznych transformacji. W odniesieniu do ekonomii politycznej transformacji kwestionowana jest możliwość przeprowadzenia zmian w sposób szokowy 42. Przejście do gospodarki rynkowej z powodów administracyjnych, instytucjonalnych i politycznych wymaga czasu 43. Ponadto budowa gospodarki rynkowej jest procesem stopniowym, tak jak stopniowo powstaje obudowa instytucjonalna 44. Istnieją również obawy co do politycznej akceptacji programu zmian radykalnych 45. Argumentem na rzecz podejścia ewolucyjnego jest także inercja natury ludzkiej. Mimo że społeczeństwa w krajach Europy Środkowej i Wschodniej udzieliły poparcia w wyborach przeciwnikom starego reżimu, nie oznacza to jednak jeszcze, iż bliskie są im wartości rynkowe i indywidualistyczne. Zmiana mentalności społeczeństwa, mimo że konieczna, może zatem 40 Na ewolucyjność procesu powstawania gospodarki rynkowej oraz problem zbierania i przetwarzania rozproszonej informacji zwracał uwagę F. Hayek. Por. K. Kostro, Hayek kontra socjalizm. Debata socjalistyczna a rozwój teorii społeczno-ekonomicznych Friedricha Augusta von Hayeka, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001, s. 117 i nast. 41 Por. P. Murrell, op. cit., s. 230 232. 42 Por. R. Portes, op. cit., s. 30. 43 Por. N. Funke, Timing and Sequencing of Reforms: Competing Views and the Role of Credibility, Kyklos 1993, vol. 3, s. 337; S. Zecchini, op. cit., s. 30. 44 Por. S. Islam, op. cit., s. 189. 45 Szerzej na ten temat zob.: M. Dewatripont, G. Roland, The Design of Reform Packages under Uncertainty, American Economic Review 1995, vol. 5.

214 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek następować jedynie stopniowo i dlatego też tempo zmian gospodarczych nie może być zbyt duże 46. Ponadto podejście szokowe możliwe jest tylko w odniesieniu do stabilizacji i liberalizacji. Na proces transformacji składa się jednak także przebudowa instytucjonalna, a w tej sferze możliwe są jedynie zmiany stopniowe 47. Co więcej, podkreśla się tu także fakt, że nie ma jednej gospodarki rynkowej, a więc nie można rozwiązań funkcjonujących w danym układzie społecznym i kulturowym przenosić mechanicznie i implementować do innego społeczeństwa. Importowanie instytucji nie jest możliwe 48. Zwolennicy tej strategii uważają także, że wiążą się z nią niższe koszty społeczne. Wolniejsza restrukturyzacja gospodarki umożliwia realokację zasobów siły roboczej bez powodowania napięć społecznych 49. Transformacja szokowa może prowadzić do nadmiernego spadku produkcji 50. 4. Wyniki transformacji 4.1. Uwagi ogólne Istnieje wiele zestawów kryteriów służących do oceny stanu gospodarki. Jednym z nich są kryteria konwergencji z Maastricht, które muszą być spełnione przez kraj przystępujący do Unii Gospodarczej i Walutowej. Określają one wymagania dotyczące stopy inflacji, poziomu długookresowej stopy procentowej, stabilności kursu walutowego, udziału deficytu budżetowego w PKB i udziału długu publicznego w PKB. Jednak kryteria te nie dotyczą dwóch ważnych dla oceny stanu gospodarki wielkości tempa wzrostu PKB i stopy bezrobocia. Innym ważnym zestawem kryteriów oceny stanu gospodarki są wskaźniki podatności na kryzys walutowy. Nazywane są one również wskaźnikami niestabilności finansowej i obejmują 51 : stopę inflacji, stosunek deficytu budżetowego do 46 Por. G.W. Kołodko, Od szoku do terapii: ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999, s. 146; F. Levcik, The Place of Convertibility in the Transformation Process [w:] Currency Convertibility in Eastern Europe, Institute for International Economics, Washington 1991, s. 34. 47 Por. G.W. Kołodko, Stabilizacja inflacji, s. 22. 48 Por. M. Ratajczak, Nurt instytucjonalny we współczesnej myśli ekonomicznej, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1994, nr 1, s. 31; H. Chołaj, Transformacja systemowa w Polsce. Szkice teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998, s. 195. 49 Por. K. Lutkowski, op. cit., s. 19 20. 50 Por. G.W. Kołodko, Od szoku, s. 92, 111 i nast. Alternatywne spojrzenie na recesję transformacyjną por.: A. Åslund, Building Capitalism, s. 113 i nast. 51 C.J. Lindgren, T.J.T. Baliño, Ch. Enoch, A.M. Gulde, M. Quintyn, L. Teo, Financial Sector Crisis and Restructuring. Lessons from Asia, International Monetary Fund, Occasional Paper 188, Washington 1999, s. 11.

Strategie transformacji a doświadczenia 215 PKB, stosunek długu publicznego do PKB, deficyt rachunku obrotów bieżących, przepływy krótkoterminowe, stosunek napływu kapitału do PKB oraz stosunek zadłużenia krótkoterminowego do rezerw walutowych. Także ten zestaw kryteriów nie zawiera tak ważnych zmiennych makroekonomicznych jak tempo zmian PKB i wielkość bezrobocia. Są one natomiast uwzględnione w metodzie opracowanej w Instytucie Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, wykorzystanej na szerszą skalę m.in. przez G.W. Kołodkę 52. Opiera się ona na obserwacji następujących wielkości: tempa wzrostu gospodarczego, stopy bezrobocia, stopy inflacji, salda budżetu państwa, salda obrotów bieżących z zagranicą. Tworzą one tzw. pięciokąt stabilizacji makroekonomicznej. Wykorzystanie tej metody umożliwia porównywanie stopnia stabilności gospodarek, a także obserwację zmiany stabilności makroekonomicznej w czasie. Metoda ta pozwala również na graficzne przedstawienie wyników. 4.2. Tempo wzrostu gospodarczego Wspólnym doświadczeniem krajów przechodzących transformację w pierwszym okresie tego procesu był spadek wielkości PKB, czyli recesja transformacyjna. Jednak państwa, w których transformacja się powiodła, doświadczyły krótkotrwałej recesji, po której wielkość produkcji zaczęła rosnąć (krzywa wielkości PKB ma kształt litery J), natomiast w pozostałych krajach recesja transformacyjna była dłuższa i głębsza (krzywa wielkości PKB przypomina literę L) 53. Wielu ekonomistów kwestionuje rozmiary spadku produkcji odnotowane w statystykach. Wskazują oni przede wszystkim na kwestie metodyczne (i stricte statystyczne) związane z mierzeniem wielkości produkcji w okresie transformacji 54. 52 G.W. Kołodko, Kwadratura pięciokąta. Od załamania gospodarczego do trwałego wzrostu, Poltext, Warszawa 1993. Metodę konstruowania pięciokąta por.: G.W. Kołodko, Kwadratura pięciokąta ; J. Misala, S. Bukowski, Stabilizacja makroekonomiczna w Polsce w okresie transformacji, Ekonomista 2003, nr 5. 53 Na temat recesji transformacyjnej w krajach przechodzących do gospodarki rynkowej szerzej zob.: A. Berg, E.R. Borensztein, R. Sahay, J. Zettelmeyer, The Evolution of Output in Transition Economies: Explaining the Differences, International Monetary Fund, Working Paper 73, 1999, s. 5 i nast.; Nowa Europa. Raport z transformacji, pod kier. D. Rosatiego, XII Forum Ekonomiczne, Krynica 5 7 września 2002, Instytut Wschodni, CASE, Fundacja Instytutu Studiów Wschodnich, Warszawa 2002, s. 66 i nast.; Transition the First Ten Years. Analysis and Lessons for Eastern Europe and the Former Soviet Union, The World Bank, Washington 2002, s. 3 5. 54 Por. A. Berg, Measurement and Mismeasurement of Economic Activity during Transition to the Market [w:] Eastern Europe in Transition: from Recession to growth?, ed. by M.I. Blejer, G.A. Calvo, F. Coricelli, A.H. Gelb, The World Bank, Discussion Papers 196, Washington 1993; A. Åslund przytacza dane świadczące o tym, że w niektórych państwach (w tym w Czechach, Polsce i na Węgrzech) PKB w najniższym punkcie recesji transformacyjnej był wyższy niż w 1989 r. A. Åslund, The Myth of Output Collapse after Communism, Carnegie Endowment for International Peace, Post-Soviet Economies Project, Russian and Eurasian Program, Working Papers 18, 2001,

216 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek Panuje tu zarazem dość powszechna zgoda co do tego, że spadek produkcji w początkowym okresie transformacji był uwarunkowany obiektywnie 55. Jako przyczyny recesji transformacyjnej wskazuje się zaś następujące: ograniczenie popytu globalnego 56, niekorzystne warunki początkowe (w szczególności nadmierne uprzemysłowienie i ścisłe więzy handlowe z innymi państwami socjalistycznymi) 57, zjawisko dezorganizacji 58, ograniczenia w dostępie do kredytów 59. Dane opisujące zmiany PKB w wybranych krajach przedstawione są w tabelach 1 i 2. Tabela 1. Stopa wzrostu PKB w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990 1999 (rok poprzedni = 100) Wyszczególnienie 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Poziom PKB w 1999 r. (1989 = 100) Czechy 1,2 11,6 0,5 0,1 2,2 5,9 4,8 1,0 2,2 0,8 94,8 Polska 11,6 7,0 2,6 3,8 5,2 7,0 6,0 6,8 4,8 4,1 121,7 Węgry 3,5 11,9 3,1 0,6 2,9 1,5 1,3 4,6 4,9 4,2 99,1 Źródło: Transition Report 2001, European Bank for Reconstruction and Development, London 2001, s. 59. s. 15. W odniesieniu do statystyki polskiej: A. Bratkowski, The Shock of Transformation or the Transformation of Shock? The Big Bang in Poland and Official Statistics, Communist Economies and Economic Transformation 1993, vol. 1. 55 Por. R. Dornbusch, Strategies and Priorities for Reform [w:] The Transition to a Market Economy, ed. by P. Marer, S. Zecchini, Vol. 1, The broad issues, OECD, Paris 1991, s. 171; K. Łaski, Transition from Command to Market Economies in Central and Eastern Europe: First Experiences and Questions, Wiener Institut für International Wirtschaftsvergleiche, Wien 1992, s. 4; J. Winiecki, The Inevitability of a Fall in Output in the Early Stages of Transition to the Market: Theoretical Underpinnings, Soviet Studies 1991, vol. 4. 56 Por. W. Balicki, Makroekonomia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1996, s. 179 i nast.; K. Łaski, op. cit. 57 Por. A. Berg, E.R. Borensztein, R. Sahay, J. Zettelmeyer, op. cit.; M. de Melo, C. Denizer, A. Gelb, S. Tenev, Circumstance and Choice: The Role of Initial Conditions and Policies in Transition Economies, The World Bank, Development Research Group, Policy Research Working Paper 1866, 1997. 58 Por. O.J. Blanchard, Assesment of the Economic Transition in Central and Eastern Europe Theoretical Aspects of Transition, American Economic Review 1996, vol. 2; O.J. Blanchard, M. Kremer, Disorganization, Quarterly Journal of Economics 1997, November. 59 Por. G.A. Calvo, F. Coricelli, Output Collapse in Eastern Europe: The Role of Credit [w:] Eastern Europe in Transition

Strategie transformacji a doświadczenia 217 Tabela 2. Charakterystyka zmian PKB w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990 1999 Wyszczególnienie Skumulowany spadek PKB do najniższego poziomu w porównaniu z 1989 r. (w %) Rok, w którym PKB był najniższy Skumulowany wzrost PKB od momentu osiągnięcia najniższego poziomu do 1999 r. (w %) Średnia stopa wzrostu od momentu osiągnięcia najniższego poziomu PKB (w %) Czechy 13,1 1992 9,1 1,3 Polska 17,8 1991 48,1 5,0 Węgry 18,1 1993 21,0 3,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie Transition Report 2001, s. 59. Mimo że sytuacja gospodarcza w Polsce pod koniec lat 80. XX w. wymusiła przeprowadzenie radykalnego programu stabilizacji makroekonomicznej, to jednak udało się osiągnąć dobre wyniki w obszarze wzrostu PKB. Podjęte reformy przyczyniły się do systematycznego i relatywnie wysokiego wzrostu gospodarczego, a Polska nie tylko jako pierwsza osiągnęła wzrost gospodarczy recesja transformacyjna trwała tylko 2 lata ale też jako pierwsza przekroczyła poziom PKB sprzed transformacji (już w 1996 r. PKB wynosił 104,5% z 1989 r.) 60. I chociaż recesja transformacyjna w Polsce okazała się głębsza niż w Czechach, to jednak późniejszy wzrost gospodarczy charakteryzował się znacznie większą dynamiką. Skumulowany wzrost PKB od momentu osiągnięcia najniższego poziomu do 1999 r. wyniósł w Polsce aż 48,1% (wobec 9,1% w Czechach i 21% na Węgrzech). W porównaniu z 1989 r. PKB w Polsce był wyższy o 21,7% (a w Czechach i na Węgrzech niższy o odpowiednio 5,2% i 0,9%). Zgodzić należy się z M. Dąbrowskim, że w zakresie wzrostu PKB doświadczenia Polski mogą być przykładem sukcesu 61. 4.3. Stopa bezrobocia Kwestia bezrobocia stanowi jedną z ciemnych stron procesu transformacji. Ta przypadłość gospodarki rynkowej jest szczególnie uciążliwa, gdyż w gospodarce centralnie zarządzanej, ze względu na nierównowagę popytową występującą także na rynku pracy, zjawisko to było nieobecne. Dane przedstawiające zmiany na rynku pracy zostały zebrane w tabeli 3. 60 Por. Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002, s. 79. 61 Por. M. Dąbrowski, Ten Years of Polish Economic Transition, 1989 1990 [w:] Transition. The First Decade, ed. by M.I. Blejer, M. Škreb, MIT Press, London 2002, s. 121.

218 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek Tabela 3. Zmiana zasobu siły roboczej (stan na koniec roku) w %; zmiana zatrudnienia (średniorocznie) w %; bezrobocie (stan na koniec roku) w % zasobu siły roboczej w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990 1999 Wyszczególnienie 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Czechy zasób siły roboczej zatrudnienie stopa bezrobocia Polska zasób siły roboczej zatrudnienie stopa bezrobocia Węgry zasób siły roboczej zatrudnienie stopa bezrobocia 0,7 6,5 1,8 4,1 1,9 4,3 11,8 3,7 9,6 7,4 2,6 2,6 0,4 2,8 13,6 3,6 9,3 12,3 0,4 0,2 3,5 0,7 1,7 16,4 9,0 11,7 14,5 1,1 0,7 3,2 0,6 1,1 16,0 3,3 2,0 12,4 0,8 2,8 2,9 0,9 0,3 14,9 2,6 1,9 12,1 0,7 1,2 3,5 1,4 3,5 13,2 1,2 0,8 11,8 0,1 1,7 5,2 2,7 1,3 8,6 1,3 0,0 11,6 0,5 2,5 7,5 4,0 1,4 10,4 0,4 1,4 10,1 Średnia stopa bezrobocia w latach 1990 1999 0,4 1,7 9,4 4,7 1,0 1,5 13,0 13,1 2,1 3,1 9,9 11,3 Źródło: Transition Report 1999, European Bank for Reconstruction and Development, London 1999, s. 213, 229, 253; Transition Report 2000, European Bank for Reconstruction and Development, London 2000, s. 101; Transition Report 2001, s. 137, 157, 181. W całym badanym okresie Polska charakteryzowała się najwyższą, a Czechy najniższą stopą bezrobocia. Średnia stopa bezrobocia była w Czechach niemal trzykrotnie niższa niż w Polsce (4,7% wobec 13,1%). Należy zwrócić uwagę na dwie kwestie. Po pierwsze, utrzymanie niskiego bezrobocia w Czechach było możliwe dzięki opóźnianiu restrukturyzacji przedsiębiorstw 62. Druga kwestia związana jest z innymi niż bezrobocie wskaźnikami charakteryzującymi rynek pracy. Z kolei na Węgrzech w badanym okresie następował szybki spadek liczby zatrudnionych (w latach 1991 1993 po ok. 10% rocznie). Jednocześnie na skutek spadku zasobu siły roboczej stopa bezrobocia na Węgrzech była niższa niż w Polsce, która nie doświadczyła zarazem tak głębokiego spadku zatrudnienia. Wzrost bezrobocia może być bowiem spowodowany napływem na rynek pracy nowych licznych roczników, a opuszczanie rynku przez osoby zniechęcone do poszukiwania pracy powoduje spadek stopy bezrobocia. W tabeli 4 przedstawiono dane dotyczące zatrudnienia. 62 Y. Gaidar, The Legacy of the Socialist Economy: The Macro- and Microeconomic Consequences of Soft Budget Constraints [w:] Transition, s. 301.

Strategie transformacji a doświadczenia 219 Tabela 4. Całkowite zatrudnienie w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990 1999 (1989 = 100) Wyszczególnienie 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Skumulowana zmiana w porównaniu z 1989 r. (w %) Czechy 99,1 93,6 91,2 89,7 90,4 92,8 93,4 91,6 90,2 86,9 13,1 Polska 95,8 90,1 86,3 84,3 85,1 86,7 88,3 90,8 92,9 92,4 7,6 Węgry 96,7 86,7 78,1 73,2 71,8 70,4 69,8 69,8 70,7 72,9 17,1 Źródło: Economic Survey of Europe 2002, nr 2 3, s. 163, cyt. za: A. Åslund, Building Capitalism, s. 331. Zdolność tworzenia przez gospodarkę nowych miejsc pracy jest równie istotna jak zmiany bezrobocia. Dane dotyczące zatrudnienia wskazują, że jego spadek w porównaniu z 1989 r. najmniejszy był w Polsce, natomiast największy na Węgrzech. Chociaż Węgry w badanym okresie charakteryzowały się niższą stopą bezrobocia niż Polska, to jednak zatrudnienie w latach 1990 1999 zmniejszyło się tam aż o 17,1%, a w Polsce tylko o 7,6%. Także w Czechach mimo że notowano tam najniższą stopą bezrobocia spadek zatrudnienia był o 5,5 punktu procentowego większy niż w Polsce. Dane zawarte w tabeli 4 potwierdzają więc hipotezę, wysuniętą przez W. Kuczyńskiego, o istotnym wpływie czynników demograficznych na stopę bezrobocia w Polsce 63. 4.4. Stopa inflacji Obserwując zmiany stopy wzrostu cen w państwach podlegających transformacji, można zauważyć pewne prawidłowości 64. W początkowym etapie transformacji większość krajów doświadczała inflacji korekcyjnej. Była ona spowodowana liberalizacją cen i dewaluacją kursu walutowego, a w niektórych państwach także nawisem inflacyjnym. Wzrostowi cen towarzyszyły również zmiany relacji cen. Drugi etap walki z inflacją charakteryzował się ograniczeniem tempa wzrostu cen do 20 30% rocznie. W wielu krajach przechodzących transformację taka stopa inflacji utrzymywała się uporczywie i występowały trudności w jej ograniczeniu. Spośród analizowanych tu państw sytuacja taka 63 W. Kuczyński, Nasz przyrost naturalny (bezrobocia), Gazeta Wyborcza z 6.06.2003. 64 P. Backe, Disinflation in Central and Eastern European EU Accession Countries, artykuł na konferencję NBP nt. Economic Policy Directions in the OECD Countries and Emerging Markets: Analysing the Experiences, Warszawa, 21 22 marca 2002, s. 2 3.

220 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek miała miejsce w Polsce. Na rys. 1 i w tabeli 5 zostały zaprezentowane dane na temat stopy inflacji w analizowanych krajach. Rys. 1. Stopa inflacji (zmiana poziomu cen dóbr konsumpcyjnych, grudzień do grudnia, w %) w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990 1999 Źródło: Transition Report 2001, s. 61. Tabela 5. Charakterystyka inflacji w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990 1999 Wyszczególnienie Rok najwyższej inflacji Najwyższa stopa inflacji Średnioroczne tempo zmian cen dóbr (CPI) Rok, w którym inflacja spadła poniżej 40% Data wprowadzenia programu stabilizacyjnego Czechy 1991 52,0 13,6 1992 styczeń 1991 Polska 1990 585,8 51,36 1993 styczeń 1990 Węgry 1991 35,0 22,06 zawsze marzec 1990 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Transition Report 1999, s. 63; Transition Report 2001, s. 61. Pod względem tempa wzrostu cen najlepsza sytuacja była w Czechach (które oprócz 1991 r. zawsze notowały najniższą stopę inflacji spośród omawianych państw). Węgry w pierwszej połowie lat 90. XX w. charakteryzo-

Strategie transformacji a doświadczenia 221 wały się niższą stopą inflacji niż Polska, ale od 1995 r. to już w Polsce następował wolniejszy wzrost cen. Analizując powyższe dane, warto zwrócić uwagę na zdecydowanie najwyższą inflację korekcyjną w Polsce, co spowodowało, że także inflacja średnioroczna była tu zdecydowanie najwyższa (51,36% wobec 13,6% w Czechach i 22,06% na Węgrzech). Było to związane z niekorzystnymi w porównaniu z Czechami i Węgrami warunkami początkowymi. Polski program stabilizacji gospodarki wprowadzany był w życie w warunkach wysokiej inflacji, ogromnych niedoborów i wysokiego nawisu inflacyjnego. 4.5. Saldo budżetu państwa Z teoretycznego punktu widzenia, pierwszy okres transformacji powinien charakteryzować się zmniejszeniem dochodów budżetowych na skutek spadku aktywności gospodarczej 65. Trudno natomiast określić wpływ przejścia do gospodarki rynkowej na wielkość wydatków, gdyż z jednej strony ograniczeniu ulegały tu dotacje i subsydia, a z drugiej pojawiały się wydatki na finansowanie zasiłków dla bezrobotnych czy rozbudowę systemu zabezpieczenia społecznego. Niektórzy ekonomiści sugerują, że zbyt radykalne próby zmniejszenia deficytu budżetowego w początkowym okresie transformacji mogą w okresie późniejszym skutkować nadmiernym spadkiem PKB, który w następstwie spowoduje także wzrost deficytu budżetowego 66. W późniejszym jednak okresie, wraz z reformą systemu podatkowego oraz wzrostem gospodarczym, dochody budżetowe powinny już wzrastać. Z tego też powodu sądzi się, że wykres stanu salda budżetu państwa (będzie miał kształt litery U) charakteryzuje się począ t- kowo wzrostem deficytu, a następnie jego spadkiem 67. Dane dotyczące salda budżetu państwa przedstawiono na rys. 2. Doświadczenia wybranych krajów nie potwierdzają przewidywanego przebiegu zmian deficytu budżetowego krzywe na rys. 2 nie przypominają litery U. Widoczne jest jednak pogorszenie stanu budżetu państwa w pierwszych latach transformacji. W późniejszym okresie trudno jest zauważyć dominującą tenden- 65 Szerzej na temat problemów polityki fiskalnej przy przechodzeniu do gospodarki rynkowej zob.: J. Kornai, The Postsocialist Transition and the State: Reflections in the Light of Hungarian Fiscal Problems, AEA Papers and Proceedings 2, 1992, s. 4 i nast. 66 Szerzej: D. Gotz-Kozierkiwicz, G.W. Kołodko, Fiscal Adjustment and Stabilization Policies in Eastern Europe, Institute of Finance, Working Papers 24, Warsaw 1991, s. 17; G.W. Kołodko, From Output Collapse to Sustainable Growth in Transition Economies. The Fiscal Implications, International Monetary Fund, Fiscal Affairs Department, December 1992, s. 50. C. Purfield nie znalazła potwierdzenia negatywnego wpływu restrykcyjnej polityki fiskalnej na wzrost w krajach podlegających transformacji: C. Purfield, Fiscal Adjustment in Transition Countries: Evidence from the 1990s, International Monetary Fund, Working Papers 36, 2003, s. 17. 67 Szerzej: European Bank for Reconstruction and Development, London 1998, s. 55.

222 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek Rys. 2. Saldo budżetu państwa (w % PKB) w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990 1999 Źródło: Transition Report 2001, s. 62. cję, saldo budżetu państwa wyrażone w % PKB nie zmienia się bowiem w jednym kierunku. Oceniając osiągnięcia poszczególnych państw w tej dziedzinie, należy jednak zauważyć, że gospodarka czeska charakteryzowała się najniższym, a węgierska najwyższym deficytem w całym badanym okresie (poza 1990 r.). Średnia wielkość deficytu budżetowego w latach 1990 1999 wynosiła w Czechach 1,5% PKB, w Polsce 2,5% PKB, a na Węgrzech 5,5% PKB. Wyraźnie zauważalne jest także (por. rys. 2) narastanie kryzysu fiskalnego na W ę- grzech w latach 1992 1994. Deficyt budżetowy w Polsce po początkowym wzroście do 4,9% PKB w 1992 r. ustabilizował się. Ponowny wzrost widoczny był w ostatnim roku badanego okresu. Wielkość deficytu budżetowego w Czechach choć podlegała z kolei znacznym wahaniom, to jednak utrzymywała się ona na umiarkowanym poziomie. 4.6. Saldo obrotów bieżących z zagranicą Ujemne saldo obrotów bieżących z zagranicą jest w krajach transformujących gospodarki stanem normalnym 68. Przestarzałe wyposażenie kapitałowe odziedzi- 68 Przyjmuje się, że niezagrażające stabilności finansowej gospodarki rozmiary deficytu w obrotach bieżących z zagranicą to 5% PKB. Por. C.J. Lindgren, T.J.T. Baliño, Ch. Enoch, A.M. Gulde, M. Quintyn, L. Teo, op. cit., s. 11.

Strategie transformacji a doświadczenia 223 czone po gospodarce centralnie zarządzanej wymaga modernizacji. Jest to źródłem dużego popytu inwestycyjnego i wobec niewystarczających oszczędności krajowych powoduje pojawienie się konieczności importu kapitału z zagranicy. Dane dotyczące tego obszaru gospodarki prezentowane są na rys. 3 i w tabeli 6. Rys. 3. Saldo obrotów bieżących (w % PKB) w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1990 1999 Źródło: Transition Report 1999, s. 78; Transition Report 2001, s. 65. Tabela 6. Stopa wzrostu eksportu i importu (zmiana procentowa wartości realnych) w Czechach, Polsce i na Węgrzech w latach 1992 1999 Wyszczególnienie 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Czechy eksport import 9,5 29,7 15,8 23,7 1,7 14,7 16,7 21,2 9,2 14,3 8,1 7,2 10,7 7,9 6,6 5,8 Polska eksport import 10,8 1,7 3,2 13,2 13,1 11,3 23,6 24,3 12,5 28,0 9,9 16,7 11,0 14,0 1,0 6,0 Węgry eksport import 2,1 0,2 10,1 20,2 13,7 8,8 13,4 0,7 8,4 6,6 26,4 24,6 16,7 22,8 13,1 12,3 Źródło: Transition Report 2000, s. 157, 173, 197; Transition Report 2001, s. 137, 157, 181.

224 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek Zwracają uwagę duże dynamiki eksportu i importu, jednak przez większość badanego okresu import wzrastał szybciej. Saldo obrotów bieżących z zagranicą było więc na ogół ujemne, ale w latach 1990 1992 kształtowało się na bezpiecznym poziomie we wszystkich krajach. Później wielokrotnie przekraczało uznany za bezpieczny poziom 5% PKB. Prowadziło to do zagrożenia kryzysem walutowym w Czechach w 1997 r., w Polsce w 1999 r., na Węgrzech w 1995 r. Najmniejszy deficyt obrotów bieżących w latach 1990 1999 notowała Polska (średnio 1,2% PKB). W Czechach był on średnio dwa razy większy ( 2,5% PKB), a na Węgrzech trzy razy większy ( 3,7% PKB). 4.7. Pięciokąty stabilizacji makroekonomicznej W oryginalnej wersji poszczególne ramiona pięciokąta tworzą: tempo wzrostu PKB, stopa bezrobocia, stopa inflacji, saldo budżetu państwa, saldo obrotów bieżących z zagranicą. Ze względu na cel analizy, którym jest ocena całego okresu transformacji, a nie poszczególnych lat, pod uwagę wzięte zostaną: zmiana PKB (rok 1989 = 100), średnioroczne tempo zmian dóbr konsumpcyjnych, średnie saldo budżetu centralnego, średnie saldo bilansu obrotów bieżących i średnia stopa bezrobocia. Biorąc pod uwagę zastrzeżenia dotyczące stopy bezrobocia jako miernika charakteryzującego rynek pracy, oszacowany zostanie także pięciokąt zawierający zmianę rozmiarów zatrudnienia (rok 1989 = 100) w miejsce stopy bezrobocia 69. Dane charakteryzujące pierwsze dziesięć lat transformacji zawiera tabela 7. Węgry prezentują się najgorzej w trzech kategoriach: notowały średnio najwyższy deficyt bilansu obrotów bieżących i bilansu budżetu państwa, a także najbardziej spadło tam zatrudnienie. W Polsce natomiast najwyższa była średnia inflacja (co po części wynikało z wyjątkowo niekorzystnych warunków odzi e- dziczonych po gospodarce centralnie zarządzanej) oraz stopa bezrobocia. Czechy zanotowały najgorszy wynik w odniesieniu do zmian PKB. Gospodarka węgierska w żadnym z prezentowanych obszarów nie osiągnęła najlepszych rezultatów. Wyniki gospodarki polskiej były najlepsze pod względem: wzrostu PKB w porównaniu z 1989 r., spadku zatrudnienia w porównaniu z 1989 r. oraz średniego salda obrotów bieżących. W Czechach odnotowano najniższy poziom bezrobocia, najwolniejsze tempo zmian cen dóbr konsumpcyjnych i najniższe saldo budżetu centralnego. W tabeli 8 i na rys. 4 i 5 przedstawiono wyniki obliczeń przy wykorzystaniu metody pięciokąta stabilizacji makroekonomicznej. 69 Punkty najwyższy i najniższy na poszczególnych osiach to: 85 i 130 dla zmiany PKB, 0 i 20 dla stopy bezrobocia, 65 i 100 dla zmiany zatrudnienia, 0 i 1000 dla stopy inflacji (skala logarytmiczna), 16 i 4 dla salda budżetu państwa, 10 i 4 dla salda bilansu obrotów bieżących.