Przewodnik po baśniach. Zastosowanie baśni w pracy pedagogicznej. Baśnie zawsze były pomocne nauczycielom w ich pracy z dziećmi. Część pedagogów wykorzystuje je podczas swoich zajęć. W związku z moim zainteresowaniem tą tematyką chciałam zachęcić nauczycieli do częstszego sięgania po baśnie oraz zapoznać z ich walorami rozwijającymi sferę psychiczną dziecka. Wielu nauczycieli przyznaje, iż wykorzystuje te utwory głównie z powodu ich wartości dydaktycznej oraz moralnej, rozwijania zasobów językowych. Jest to także istotne, ale na uwagę szczególną zasługuje zastosowanie baśni ze względu na jej pozytywny wpływ na emocjonalny rozwój dzieci, a nierzadko działanie terapeutyczne. Bardzo dobrym pomysłem byłoby także zachęcenie rodziców uczniów do czytania i opowiadania swoim dzieciom baśni (co teraz jest niestety coraz rzadsze), uświadomienie im wartości tych utworów i korzyści jakie dzieci mogą z tak wspólnie spędzonego czasu odnieść. Bruno Bettelhaim był przekonany o wielkim znaczeniu opowiadania baśni dla prawidłowego rozwoju dzieci. Twierdził, iż pomagają im w rozwiązywaniu konfliktów wewnętrznych oraz podają przykłady znalezienia rozwiązania dla trudności spotykających dziecko w życiu. Pokazują, że warto stawiać czoło przeszkodom, a odniesie się zwycięstwo. Ukazują problemy w prosty do uchwycenia dla dziecka sposób. Baśnie dają dziecku nadzieję, że nawet gdy znalazło się w bardzo trudnej sytuacji ma szansę odnieść zwycięstwo, poradzić sobie i są ukazywane na to różne sposoby. Baśń traktuje bardzo poważnie egzystencjalne lęki i dylematy dziecka i zawiera bezpośrednie odniesienia do nich: do potrzeby, aby być kochanym i lęku, że się jest uważanym za kogoś pozbawionego wartości; do miłości życia i lęku przed śmiercią ( B.Bettelhaim Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni PIW, Warszawa 1985 r., s.50,51) Ukazuje jak ważna jest prawdziwa więź z drugim człowiekiem (chociażby przez typowe baśniowe zakończenia i żyli odtąd długo i szczęśliwie ). Ciekawym zagadnieniem dotyczącym znaczenia baśni jest to, iż dla każdego słuchającego dziecka istotny w danym okresie może być inny fragment baśni. Dziecko zwróci uwagę na to, co teraz dla niego jest ważne, sprzyjające jego rozwojowi, rozstrzygające jakiś jego obecny dylemat, konflikt. Dlatego rozmowa z dzieckiem o baśni powinna być ostrożna i podążająca za słuchaczem, by niczego nie sugerować, nie interpretować, oczywiście jeśli mamy na względzie terapeutyczne działanie baśni. Każda baśń zawiera wiele poziomów znaczeniowych i to jej wielkie bogactwo. Nieprzypadkowo Lewis Carrol nazwał baśń darem miłości.
Dzieci przeżywają wiele nieświadomych napięć wewnętrznych, a baśniowe opowieści pomagają im je przetworzyć wyzwalająco w sferze fantazji. Poza tym (...) baśnie pomagają dziecku wierzyć, że jego niewielkie osiągnięcia mają dużą wagę, choć ono samo może tego jeszcze nie dostrzegać. (tamże, s. 148,149) Baśniowy bohater zawsze otrzymuje potrzebną pomoc, a jego długie wysiłki zostają wynagrodzone. Próby i cierpienia prowadzą do dojrzałości wewnętrznej. Bettelhaim podkreśla, iż (...) baśnie przydadzą wartości doniosłym przeżyciom dziecka, pomogą mu rozumieć siebie, wzmocnią nadzieję, osłabią lęki, a przez to zarówno w danym momencie, jak w perspektywie lat wzbogacą jego życie (tamże, s.283). Dzieci pojmują treść baśni intuicyjnie i przyswajając je lepiej rozumieją własne doświadczenia emocjonalne. Mogą przepracować różne wewnętrzne konflikty, gdyż baśń oprócz działania bezpośredniego, odkrytego dla dziecka, oddziałuje także w sposób ukryty, docierając do podświadomości. W swojej pracy z uczniami z cechami zahamowania emocjonalnego opierałam się szczególnie na tradycyjnych baśniach wierząc w ich leczące działanie. Jednak pomocne mi były także współczesne bajki terapeutyczne i zachęcam również do sięgnięcia po nie, gdy pojawia się konkretny problem w życiu dziecka. Mogą one pomóc obniżać napięcie, radzić sobie z lękiem, motywują do działania i dokonania zmian, dostarczają wzorów osobowych. Mogą także wspierać dziecko w budowaniu zasobów osobistych, działać relaksująco. Bajki terapeutyczne można podzielić na: relaksacyjne, psychoedukacyjne oraz psychoterapeutyczne. Bajki relaksacyjne służą uspokojeniu, odprężeniu się dziecka i posługujemy się wtedy wizualizacją (czyli obrazowaniem wewnętrznym).bajka taka powinna trwać od 3 do 7 minut. Osoba opowiadająca (sama odprężona) mówi cichym, spokojnym głosem, uwzględniając trzy struktury: słuchową (np. szum drzew), wzrokową (np. latające motyle) i czuciową (np. ciepło promieni słonecznych). Dziecko słuchając wyobraża sobie treść bajki. Bajki psychoedukacyjne mają pomóc dziecku znajdującemu się w trudnej dla niego sytuacji, ale mogą działać profilaktycznie. Bohater ma podobny do dziecka problem. W bajce tej są przedstawione emocje w konkretnej sytuacji, więc dziecko uczy się je rozpoznawać i nazywać. Pokazane są także wzory strategii zachowań pomocnych w poradzeniu sobie. W bajce takiej znajdują się metafory, symbole znane dziecku, zachowania jednak są propozycjami, nie powinny być narzucane. Są raczej krótkie, mogą dotyczyć np. lęku dziecka przed ciemnością, bałaganienia, trudności w nauce. Po ich przeczytaniu warto zachęcić uczniów do uzewnętrznienia emocji poprzez narysowanie ilustracji, rozmowę o uczuciach bohaterów. Dzieci mogą, jeśli chcą, opowiedzieć
o swoich doświadczeniach. Najlepiej nie interpretować takiej bajki, a pozwolić na to dzieciom, wtedy opowieść zyska dla nich osobistą wartość. Bajki psychoterapeutyczne mają bardziej rozbudowaną fabułę. Inspiracją do ich tworzenia były baśnie. Uzupełniane są o dodatkowe techniki terapeutyczne, które ułatwiają wystąpienie mechanizmu naśladownictwa i identyfikacji. Mają kompensować potrzeby, dawać wsparcie oraz wzory postępowania, pomóc w budowaniu zasobów osobistych, wskazać sposoby radzenia sobie, obniżać lęk i napięcie. Są to opowiadania fantastyczne zawierające sytuacje wzbudzające lęk. Dziecko ma możliwość przeżycia emocji poprzez odczucia bohatera. Bodźce lękotwórcze połączone są z wywołującymi pozytywną reakcję emocjonalną. Dziecko słuchając uświadamia sobie przyczyny i skutki, bohater bajki zachowuje się racjonalnie i dzięki temu dziecko otrzymuje pozytywne wzory zachowań w trudnej sytuacji. Dziecko dzięki innemu spojrzeniu na sytuację lękotwórczą poznaje nowe wzory myślenia, odczuwania, umie je zwerbalizować, uświadamia je sobie i wiąże ich powstawanie z racjonalną przyczyną, nabywa nowe kompetencje. To wszystko sprzyja generalizacji na podobne sytuacje życiowe. (M.Molicka Bajkoterapia O lękach dzieci i nowej metodzie terapii Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2002, s.174) Przejdę teraz do analizy znanych baśni pod kątem ich zastosowania w konkretnych problemach dzieci i w odniesieniu do ich potrzeb. Jaś i Małgosia zachęca do osiągania dojrzalszej, wyższej fazy rozwojowej, do współdziałania. Pomaga w radzeniu sobie z lękiem przed porzuceniem. Daje nadzieję, że nawet znajdując się w bardzo złym położeniu można znaleźć rozwiązanie. Ukazuje wartość zaradności, sprytu i cierpliwości w oczekiwaniu na odpowiedni moment, by wykorzystać sytuację dla wydobycia się z opresji. Kopciuszek ukazuje ból rywalizacji między rodzeństwem. Daje nadzieję, że można wyjść zwycięsko z każdego, nawet wydającego się beznadziejnym, położenia. Pokazuje, że zanim dostąpi się szczęścia trzeba podołać poważnym trudnościom, rozróżniać dobro od zła. Dodaje odwagi, by nie dać się pokonać złej woli i okrutnym uczynkom innych. Pozory zewnętrzne nie przesądzają o wewnętrznej wartości człowieka, istotna jest autentyczność i uczciwość. Posiadamy wewnętrzne zasoby (np. z właściwej opieki matki w pierwszych miesiącach życia), które mogą być dla nas pomocą w późniejszych trudnościach. Baśń ta odpowiada na potrzebę dziecka, by być kochanym i docenionym. Pomaga dostrzec wartość w cierpliwości i pracowitości. Królewna Śnieżka także odpowiada na potrzebę doznania miłości, radzenia sobie z trudnościami życia i przeciwnościami. Ukazuje wartość przyjaźni. Ostrzega przed uleganiem pokusom i emocjom, przed zazdrością,
niszczeniem innych. Jest przydatna, gdy dziecko ma trudności z usamodzielnieniem się. Śpiąca Królewna ukazuje, że fazy aktywności i spokoju są tak samo niezbędne dla rozwoju, że potrzebna jest także cierpliwość. Z uśpienia może przebudzić nas pozytywna więź z drugim człowiekiem. Baśń ta zaspokaja potrzebę bycia odnalezionym. Czerwony Kapturek przeciwstawia drogę przyjemności drodze obowiązku, przestrzega przed naiwnością, uczy o wierności zasadom i wyciągania wniosków z własnych błędów. Pokazuje, iż można zostać uratowanym z bardzo ciężkiej opresji. Mówi o potrzebie niezależności. Baśń Trzy piórka przynosi dziecku pociechę i nadzieję, gdyż czuje się ono często jak bohater tej opowieści niemądre. Nazywany przez innych Głuptaskiem chłopiec rozwinął swoje ukryte możliwości i odniósł zwycięstwo. Głuptasek sięgając do swojej nieświadomości, prostych i pierwotnych sił (które każdy może odnaleźć we własnym wnętrzu) wygrywa. Baśń ukazuje, że intelekt nie jest najważniejszy, do dorastania i rozwijania się potrzebne jest coś więcej skarby ukryte w naszej duszy. Mądrość jest czymś więcej, niż inteligencją wywodzi się z ważnych doświadczeń wzbogacających nasze życie, z naszego wnętrza. Baśń ta odnosi się do potrzeby zdobycia uznania, bycia docenionym przez innych. Gęsiarka opowiada o osiąganiu autonomii wewnętrznej, uniezależnieniu się od rodziców, ukazuje znaczenie wierności sobie i wyznawanym przez siebie wartościom. Uświadamia, że złe intencje prowadzą człowieka do własnej zguby. Tomcio Paluszek odpowiada na potrzebę poradzenia sobie z trudnościami życia i przeciwnościami, potrzebę odnalezienia rodziny. Pokazuje wartość zaradności i sprytu. Baśń Brzydkie kaczątko ukazuje, że można odnaleźć swoje miejsce, swoją rodzinę, choć wcześniej było się pogardzanym. Można zdobyć uznanie, chociaż wcześniej znajdowało się w bardzo złym położeniu. Królowa pszczół pokazuje proces zyskiwania integracji wewnętrznej. Młodszy brat, zwany Głuptaskiem odnosi zwycięstwo, gdyż odznacza się wytrwałością i odwołuje się do własnych wewnętrznych zasobów (symbolizowanych przez pomocne zwierzęta). W baśni uwidoczniona jest wartość zasady, by nie zabijać i nie niszczyć, Głuptasek idzie za głosem wewnętrznej dobroci i zyskuje szczęście. Roszpunka odpowiada na potrzebę niezależności. Daje pociechę, iż własne ciało może służyć pomocą w trudnej sytuacji.
Czterech muzykantów z Bremy pokazuje wartość współpracy, odpowiada na potrzebę polegania na innych. Sześciu zawsze sobie radę da wskazuje jak ważne jest otaczanie się właściwymi osobami i jak istotna dla osiągnięcia sukcesu jest współpraca. Baśń Braciszek i siostrzyczka ukazuje prawdę, że aby osiągnąć tożsamość osobową trzeba przejść różne trudności, cierpienia, podjąć ryzyko. Obrazuje jak istotne jest kontrolowanie własnych popędów i troska o tych, których kochamy. Chcąc wykorzystywać baśniowe opowieści podczas zajęć warto zwrócić uwagę na sposób ich przedstawiania. Słuchającym powinno być wygodnie. Gdy są to małe dzieci, którym opowiadają rodzice istotna jest bliskość fizyczna. Warto stworzyć miły nastrój w pomieszczeniu. Można zaakcentować w jakiś sposób, że teraz rozpoczyna się baśniowy, specjalny czas, by ułatwić zanurzenie się w atmosferze baśni. Sposób opowiadania lub czytania powinien być lektorski (co jakiś czas dobrze nawiązywać kontakt wzrokowy ze słuchającymi), głos spokojny, nie należy zbyt akcentować momentów grozy, ani spieszyć się. Po zakończeniu opowiadania dobrze jest utrzymać specjalną atmosferę przez chwilę i pobyć w milczeniu... a następnie zaproponować ekspresję artystyczną dotyczącą uczuć dziecka, skojarzeń, najważniejszych wydarzeń, obrazów z baśni. Dzieci mogą rysować, malować, lepić z plasteliny, odegrać dramę. Ważne jest wysłuchanie wrażeń i refleksji dzieci po odbiorze baśni. Dzieci mogą także tworzyć własne zakończenie dla baśni (lub bajki terapeutycznej) lub wymyślać swoje bajkowe opowieści. Bettelhaim odradza wykorzystywanie ilustracji podczas słuchania baśni, twierdzi, że dziecko powinno mieć pozostawioną swobodę snucia własnych wyobrażeń wizualnych. Jest to znacznie lepsze dla niego, niż narzucanie wyobrażeń ilustratora. Mówi także o wyższości opowiadania baśni nad ich czytaniem. Opowiadając można bardziej uwzględniać reakcję dziecka. Bettelhaim odradza także opowiadanie baśni z intencjami dydaktycznymi. Celem opowiadania ma być wspólne doświadczenie: dzielenie emocji, które wzbudza baśń, choć źródło emocji bywa zupełnie różne u dziecka i u osoby dorosłej. (B.Bettelhaim Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni PIW, Warszawa 1985 r., s.282) Obecnie jest wiele różnych wersji znanych baśni. Ja jednak zachęcam do sięgania po te tradycyjne. Uwspółcześnione baśnie są często pozbawione ważnych treści, skrócone, nie mają w sobie tego uroku cudowności i nie są w stanie dotrzeć do dziecka w tak głęboki, rozwijający go sposób.
Książki dla osób zainteresowanych tematyką artykułu: Bruno Bettelhaim Cudowne i pożyteczne O znaczeniach i wartościach baśni, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985 Maria Molicka Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2002 Irena Borecka Biblioterapia w szkole Doris Brett Opowiadania dla twojego dziecka Gerlinde Ortner Bajki na dobry sen Maria Molicka Bajki terapeutyczne Anna Kozłowska Zaczarowane bajki, które leczą J.Canfield, I.Dunlap, P.Hansen, M.V.Hansen Balsam dla duszy dziecka Opracowała: Magdalena Tkaczyk