STUDIA EKONOMICZNE PRAWNE i ADMINISTRACYJNE Nr 1/2016 Katarzyna BroŜek FRIEDRICH HAYEK VS. JOHN KEYNES NIEROZSTRZYGNIĘTY SPÓR DWÓCH EKONOMICZNYCH GIGANTÓW Streszczenie Polemika pomiędzy dwoma wielkimi ekonomistami XX wieku trwa od dziesięcioleci i nic nie wskazuje na to by mogło się to szybko zmienić. Poglądy Friedricha Hayeka stoją w dysonansie do poglądów Johna Keynesa (i na odwrót), moŝna więc domniemywać, iŝ nigdy nie dojdzie do konsensusu na tym polu. Pomimo, iŝ od bezpośredniej debaty tych osobistości minie niebawem 100 lat, to i tak spór nt. który z nich miał rację nie został nadal rozstrzygnięty. Prezentowane rozwaŝania równieŝ nie próbowały tego przesądzić. Jedynie dzięki przeprowadzonej analizie porównawczej poglądów tych dwóch ekonomistów, niezdecydowane osoby mogą ugruntować swoje indywidualne, ekonomiczne stanowiska. W związku z tym ostateczna ocena pozostaje po stronie czytelników. Słowa kluczowe: analiza porównawcza, keynesizm, szkoła austriacka. Wprowadzenie Bez wątpienia cała masa opinii, teorii, czy koncepcji róŝni Friedricha Augusta von Hayeka od Johna Maynarda Keynesa. NiepodwaŜalnie łączy ich jednak fakt, iŝ byli jednymi z najwybitniejszych ekonomistów XX wieku. Ich wkładu do nauk ekonomicznych nie trzeba nawet szczególnie argumentować, gdyŝ wydaje się to oczywiste. NaleŜy jednak nieustannie o tym pamiętać i to doceniać. Celem artykułu jest porównanie sylwetek obu ekonomistów oraz w pewnym okrojonym stopniu ich poglądów. Głównie na temat przyczyn i przebiegu kryzysów gospodarczych. Mgr, doktorantka, Katedra Ekonomii, Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu Technologiczno- Humanistycznego w Radomiu.
106 Katarzyna BroŜek W celu usystematyzowania artykuł podzielono na cztery części, połączone w logiczną całość. Pierwsza z nich dotyczy najwaŝniejszych kwestii z Ŝycia oraz twórczości F.A. Hayeka, druga analogicznie Ŝycia i twórczości J.M. Keynesa. Kolejna część to analiza porównawcza sylwetki Hayeka na tle Keynesa. Czwarta i zarazem najwaŝniejsza składowa opracowania stanowi próbę porównania poglądów tych dwóch światowej sławy ekonomistów w zakresie kryzysów gospodarczych. 1. Friedrich August von Hayek prywatnie, zawodowo i naukowo Friedrich August Hayek był przede wszystkim znakomitym austriackim ekonomistą, ale równieŝ cenionym politologiem oraz prawnikiem. Urodził się 8 maja 1899 roku w Wiedniu w arystokratycznej rodzinie o tradycjach akademickich (Bartyzel, 2015). Ekonomista, swoje drugie imię - August dostał po ojcu, który był doktorem w Państwowej SłuŜbie Zdrowia oraz wykładowcą geografii i botaniki na Uniwersytecie Wiedeńskim. Od strony matki był spokrewniony z filozofem Ludwigiem Wittgensteinem. F. Hayek miał dwóch braci. Jeden z nich był profesorem anatomii drugi zaś był profesorem chemii. Jeden z jego dziadków - statystyk, był przyjacielem Eugena von Böhm-Bawerka (Instytut Misesa, 2004). Hayek był dwa razy Ŝonaty. Pierwszą Ŝoną była Helen Berta von Fritsch, zaś drugą Helene Bitterlich. Po wybuchu I wojny światowej 15-letni wówczas Hayek postanowił zaciągnąć się do Armii Austro-Węgier. SłuŜył na froncie włoskim. Po wojnie, w wieku 19 lat rozpoczął naukę na Uniwersytecie Wiedeńskim, który był jednym z trzech najbardziej prestiŝowych ośrodków akademickich na świecie. Studiował aŝ cztery kierunki o całkowicie odmiennym charakterze: ekonomię, psychologię, prawo i politologię 1. Z dwóch ostatnich nauk obronił doktorat. Studiując, Hayek podobnie jak większość jego przyjaciół był zadeklarowanym socjalistą. Swoje poglądy zmienił za sprawą seminariów oraz wykładów Ludwiga von Misesa 2 i Friedricha von Wiesera przedstawicieli szkoły austriackiej 3 (wie- 1 Jednak głównym obszarem zainteresowania Hayeka była ekonomia oraz psychologia. Niemniej jednak wniósł on takŝe niebywały wkład w naukę prawa i kognitywistyki. Ta ostatnia jest dziedziną nauki dotyczącą obserwacji oraz analizy działania zmysłów, mózgu i umysłu (Kamiński, 2004, s. 377-378; Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2015). 2 Na seminaria uczęszczali takŝe m.in.: G. Haberler, F. Machlup, O. Morgenstern, P. Rosenstein-Rodan, R. Strigl, K. Schlesinger, F. Kaufmann, A. Schütz, E. Voegelin, K. Menger i inni mniej popularni (Klein, 2015). 3 Zapewne decydująca przy zmianie poglądów okazała się równieŝ ksiąŝka (Mises, 1922); Hayek wówczas twierdził, iŝ: dla kaŝdego z nas, młodych ludzi, którzy przeczytali tę ksiąŝkę, gdy się ukazała, świat nie był juŝ taki, jak wcześniej (Hayek, 1956, s. 133).
Friedrich Hayek vs. John Keynes nierozstrzygnięty spór dwóch ekonomicznych gigantów 107 deńskiej, prakseologicznej) 4. W późniejszym okresie Hayek stał się jednym z kluczowych przedstawicieli tego nurtu ekonomii, oraz przedstawicielem tzw. nowej szkoły wiedeńskiej (Tarnowska, 2001, s. 98). W okresie 1923-24 Hayek pracował jako asystent naukowy na Uniwersytecie Nowojorskim. W latach 1927-31 przeniósł się na Uniwersytet Wiedeński, a następnie do Londynu gdzie wykładał w London School of Economics. W międzyczasie (tj. w latach 1921-1926) pełnił funkcję dyrektora Austriackiego Instytutu Badań nad Koniunkturą. W tamtym okresie Hayek cieszył się duŝą popularnością, jako wiodący teoretyk w zakresie nauk ekonomicznych, niemniej jednak jego modele nie były wówczas zbyt dobrze postrzegane przez coraz większą grupę zwolenników teorii Keynesa. Najbardziej zagorzałym przeciwnikiem F.A. Hayeka był zresztą sam J.M. Keynes. W 1923 roku przebywający w Nowym Jorku Hayek tak pisał do swoich rodziców (Biorąc Hayeka PowaŜnie, 2015): Pogoda: wilgotno i deszczowo, apetyt: znacznie powyŝej środków finansowych, skarpety: zaczynają mieć otwory, talent: rośnie, konto bankowe: 45 dolarów. Po Anschlussie Austrii w 1938 roku Hayek przyjął obywatelstwo brytyjskie, a sześć lat później został powołany na członka Akademii Brytyjskiej. W 1950 roku przeniósł się do USA i przez dwanaście lat wykładał na Uniwersytecie w Chicago 5. W 1962 roku ponownie wrócił do Europy i przez pięć lat wykładał na Uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim, a następnie na Uniwersytecie w Salzburgu. W 1977 roku wrócił na niemiecki Uniwersytet, gdzie pracował aŝ do śmierci. W 1974 roku Hayek otrzymał prestiŝową Nagrodę Nobla 6 za pionierskie prace nad teorią fluktuacji monetarnych i ekonomicznych oraz wnikliwą analizę współzaleŝności zjawisk ekonomicznych, społecznych i instytucjonalnych 7. Z całą pewnością nie było to jednak jedyne wyróŝnienie z których mógł być dumny. Wśród innych wyróŝnień naleŝy chociaŝby wymienić fakt, iŝ był doktorem honoris causa Uniwersytetu w Tokio i Uniwersytetu w Salzburgu, honorowym senatorem Uniwersytetu Wiedeńskiego, a takŝe honorowym członkiem London School of Economics. Ww. osiągnięcia nie wyczerpują wszystkich zdobytych przez Profesora, a jedynie wskazują na pewną ich część. Bez wątpienia Hayek miał poglądy liberalne, moŝna więc przyjąć Ŝe zajmował pośrednie stanowisko pomiędzy konserwatyzmem a socjalizmem. Nade wszystko cenił wolność oraz spontaniczność. Akceptował jedynie konstytucyjny rząd ogra- 4 Szkoła ta powstała na uniwersytecie w Wiedniu w latach 70. XIX w., zaś za jej załoŝycieli obecnie uznaje się przede wszystkim autora teorii uŝyteczności krańcowej Carla Mengera oraz twórcę subiektywnej teorii procentu Eugena von Böhm-Bawerka (Kacperski, 2009). 5 Jednym z jego studentów był M. Friedman. 6 Uzyskanie tej nagrody umocniło jego pozycję jako kluczową postać wśród liberałów (Jasiński, 2012, s. 56). 7 Oprócz Hayeka w 1974 roku nagrodzono teŝ G. Myrdala, który równieŝ wniósł ogromny wkład w teorię ekonomii (Mirecka, 2011, s. 84).
108 Katarzyna BroŜek niczony, oparty na zasadzie rządów prawa. Wg niego główne zło to nie demokracja, tylko rząd nieograniczony i kolektywizm. Proponował więc wprowadzenie ustrojowej koncepcji demarchii 8. Reasumując, Hayek był przeciwnikiem interwencjonizmu państwowego 9 i zagorzałym zwolennikiem liberalnej doktryny gospodarczej. W przeciwieństwie do przewaŝającego wówczas w ekonomii przekonania, Hayek twierdził, iŝ głównym problemem ówczesnej ekonomii nie jest alokacja zasobów, gdyŝ Jest to raczej problem najlepszego przeznaczenia zasobów, znanych kaŝdemu członkowi społeczeństwa na cele, których relatywne znaczenie znają tylko te jednostki. Lub, by ująć to krótko, jest to problem wykorzystania wiedzy nie danej wszystkim w całej zbiorowości (Hayek, 1945). Hayek jako nieliczny do końca pozostał lojalny swoim leseferystycznym poglądom 10. Tak teŝ był traktowany - jako autorytet ekonomii leseferystycznej, szczególnie w odniesieniu do monetarnej teorii cyklów gospodarczych i teorii kapitału (szerzej Godłów-Legiędź, 1992, s. 150-154). Von Hayek rozwinął teorię cyklu koniunkturalnego autorstwa Misesa poprzez połączenie jej z teorią kapitału (von Böhm-Bawerka). UwaŜał, iŝ wyznacznikiem kierunku zmian podaŝy pieniądza powinno być bardziej przeciwdziałanie inflacji, aniŝeli zmniejszenie bezrobocia (Kostro, 2001, s. 48). Hayek nie dawał wiary mierzalnym agregatom ekonomicznym. Twierdził, iŝ odwołują się one często do technik ekonometrycznych, te zaś trwale charakteryzują się regularnością. RównieŜ twierdził, Ŝe nawet jeŝeli występują dobrze potwierdzone statystycznie regularności, to i tak nie nakreślają rzeczywistości gospodarczej, gdyŝ jej nie moŝna określić w kategoriach ilościowych (zob. Jasiński, 2008, s. 54-60). Hayek zajmował się równieŝ z wielkim powodzeniem teorią kryzysów gospodarczych. Zdołał przewidzieć, a następnie ostrzegać przed Wielkim Kryzysem 1929 roku. W tej materii dociekał zakłóceń działań rynku (wyjaśnia Kopycińska, 2008, s. 7-15). Warto zaznaczyć, iŝ Hayek był przeciwnikiem gospodarki planowanej. Sądził, iŝ władza planistyczna nie posiada wystarczających informacji, by podejmować racjonalne decyzje. Zakładał, iŝ harmonijny rozwój powstaje poprzez działanie mechanizmu rynkowego ( spontaniczny porządek wg Hayeka). Wraz z powiększającym się zakresem zainteresowań Hayeka rósł takŝe obszar tematyki podejmowanej w jego licznych publikacjach naukowych. NaleŜy przy tym podkreślić, Ŝe spuścizna ekonomiczna profesora jest złoŝona. Obejmuje ona zagadnienia związane z takimi problemami ekonomicznymi jak: teoria cen, ko- 8 System w którym legislatywa nie wkracza w sferę rządzenia, a jedynie stanowi normy powszechnie obowiązujące (Mirecka, 2011, s. 87). 9 Jako przykład stosowania interwencjonizmu w Polsce moŝna podać projekt COP (Centralny Okręg Przemysłowy) w czasie kryzysu lat 30 (Morawski, 2008, s. 72-77). 10 Leseferyzm pogląd filozoficzno-ekonomiczny stanowiący o wolności jednostki, przede wszystkim w aspekcie społeczno-ekonomicznym.
Friedrich Hayek vs. John Keynes nierozstrzygnięty spór dwóch ekonomicznych gigantów 109 niunktury oraz pieniądza. Jego piśmiennictwo dotyczy równieŝ psychologii, metodologii nauk, filozofii politycznej, teorii prawa, oraz polityki ekonomicznej. Jednak opracowania na temat kapitału, pieniądza i cykli koniunkturalnych, powszechnie uwaŝa się za jego najistotniejszy [depozyt ekonomiczny] (Hicks, 1967; Machlup, 1976). Wśród mainstreamowych ekonomistów jest rozpoznawalny głównie ze względu na publikację pod tyt. The Road to Serfdom 11 oraz prace z lat 30-tych i 40-tych ubiegłego wieku dot. problemu wiedzy (Hayek, 1937) 12. Inne waŝne dzieło to Prices and Production, w którym po raz pierwszy zaprezentował słynne później trójkąty Hayeka. Przedstawił przy ich udziale związek między wartością dóbr kapitałowych i ich miejsca w hierarchii czasowej produkcji. Natomiast w innym równie popularnym dziele The Pure Theory of Capital autor wyjaśnia w jaki sposób w gospodarce struktura produkcji uzaleŝniona jest najkrócej ujmując od charakterystyki dóbr kapitałowych. Do bardzo znanych artykułów moŝna zaliczyć The Use of Knowledge in Society ( American Economic Review 1945). Pisał tam o unikalności oraz niepowtarzalności informacyjnej funkcji rynku (Bednarczyk, 2008, s. 21). Przytoczone publikacje stanowią jedynie ułamek ogromnego dorobku Hayeka i świadczą o jego znacznym wkładzie w teorię ekonomiczną. Wiele z jego prac zostało przetłumaczonych na kilka bądź nawet kilkanaście języków świata. Hayek zmarł w 1992 roku w wieku 93 lat we Fryburgu Bryzgowijskim 13, mieście połoŝonym w południowo-zachodniej części Niemiec. 2. śycie prywatne i naukowe Johna Maynarda Keynesa w pigułce John Keynes był z pewnością jednym z najbardziej wybitnych ekonomistów XX wieku, ale i równieŝ znakomitym politykiem, przedsiębiorcą oraz mecenasem sztuki. Urodził się 5 czerwca 1883 roku w Cambridge (Anglia). Ekonomista swoje pierwsze imię dostał zapewne po swoim ojcu - John Neville Keynes, który równieŝ był znanym i szanowanym ekonomistą oraz logikiem. Matką J.M. Keynesa była pisarka Florence Ada Keynes (z domu Brown). Była ona pierwszą studentką w Cambridge oraz pierwszą kobietą w historii pełniącą funkcję burmistrza tego miasta. Keynes był Ŝonaty. Od 1925 roku jego Ŝoną była słynna rosyjska primabalerina Teatru Bolszoj w Moskwie - Lydia Lopokova. Niemniej jednak pojawiło się 11 Hayek przedstawia w niej wspólne korzenie obu totalitaryzmów: komunistycznego oraz nazistowskiego. Dowodzi równieŝ, Ŝe socjalizm w kaŝdej formie prowadzi w końcu do totalitaryzmu (Hayek, 1944). 12 Hayek w pracy The Use of Knowledge in Society argumentuje, Ŝe rynkowy mechanizm cenowy najlepiej słuŝy do dzielenia i synchronizowania lokalnej oraz indywidualnej wiedzy, pozwalając społeczeństwu uzyskiwać zróŝnicowane cele właśnie przez zasady spontanicznego porządku (Hayek, 1945). 13 Ekonomista spoczywa na cmentarzu w Neustift w Wiedniu.
110 Katarzyna BroŜek mnóstwo spekulacji o jego odmiennej orientacji seksualnej i bliskich kontaktach ze szkockim malarzem Duncanem Grantem (Heilbroner, 1986). Keynes od 14-go roku Ŝycia uczęszczał do najbardziej prestiŝowej szkoły średniej w Wielkiej Brytanii Eton. Ponadto miał szczęście, wzbogacać swoją wiedzę pod okiem takich mistrzów jak Alfred Marshall czy Artur Pigau w King s College w Cambridge, gdyŝ studia ekonomiczne odbył właśnie pod kierunkiem tych dwóch wspaniałych ekonomistów. Warto dodać, Ŝe początkowo Keynes studiował na zupełnie innych kierunkach (tj. historię oraz matematykę). JuŜ od młodzieńczych lat był postrzegany jako błyskotliwy i dobrze rokujący na przyszłości ekonomista (Heilbroner, 1993, s. 220-254). Zaraz po ukończeniu studiów Keynes postanowił, spróbować kariery publicznej i tym samym zdobył posadę w Urzędzie Indii, gdzie zajmował się przede wszystkim przepływami finansowymi. Tę funkcję pełnił jednak tylko przez dwa lata. Rok 1911 okazał się dla ekonomisty bardzo owocny, gdyŝ właśnie wtedy został wydawcą Economic Journal. Ostatecznie funkcję tę pełnił przez 33 lata. Warto dodać, iŝ wspomniane ekonomiczne czasopismo było najbardziej wpływowym w Wielkiej Brytanii. Ponadto Keynes mógł być dumny z innych osiągnięć, m.in. otrzymał honorowe tytuły od Uniwersytetu w Edynburgu, Sorbony i Combridge (szerzej Lechinger, 2007, s. 92-101). Poza niezmierną miłością jaką darzył ekonomię, uwielbiał równieŝ sztukę oraz Ŝycie towarzyskie. Często spotykał się z grupą znajomych, do których zaliczali się liczni intelektualiści, literaci, oraz chociaŝby artyści (Bloomsbury Group) 14. Był zagorzałym kolekcjonerem dzieł sztuki, a takŝe znawcą muzyki i literatury. Ponadto był właścicielem teatru 15 i sponsorem baletu. Podczas I wojny światowej Keynes był doradcą rządu brytyjskiego m.in. w zakresie finansowania wydatków wojennych. Ponadto był uczestnikiem Konferencji wersalskiej. Od 1932 roku był prezesem w Towarzystwie Inwestycyjnym oraz w Towarzystwie Asekuracyjnym. Tę funkcję z powodzeniem pełnił przez sześć lat. W okresie II wojny światowej Keynes pełnił funkcję doradcy Ministra Skarbu. Zajmował się między innymi poŝyczkami wojennymi. W 1940 roku został powołany na członka Rady Kanclerza Skarbu oraz Gubernatora Banku Angielskiego, a dwa lata później tj. w 1942 roku za swoje zasługi otrzymał tytuł szlachecki barona Tilton, który uprawniał do zasiadania w Izbie Lordów. W roku 1944 Keynes brał udział w słynnej konferencji w Breton Woods, gdzie jego wypowiedzi zdominowały innych uczestników. Keynes próbował wówczas przeforsować pomysł 14 Do ugrupowania tego naleŝeli m.in.: E.M. Forster i V. Woolf; Łączyły ich m.in. artystyczne zainteresowania oraz błyskotliwa inteligencja. 15 Keynes bardzo angaŝował się w sprawy związane z teatrem i to nie tylko w aspekcie finansowym, ale takŝe i fizycznym. Bowiem pewnego dnia, gdy zachorował bileter sam zajął jego miejsce i sprzedawał z przyjemnością bilety. Świadczy to przede wszystkim o wielkim zamiłowaniu Keynesa do teatru.
Friedrich Hayek vs. John Keynes nierozstrzygnięty spór dwóch ekonomicznych gigantów 111 wprowadzenia międzynarodowej jednostki rozliczeniowej bankor 16. Emisja ta miała słuŝyć odbudowie powojennych zniszczeń jak równieŝ umoŝliwić prowadzenie zrównowaŝonej polityki finansowej na całym świecie. Warto dodać, iŝ wkład Keynesa w powojenny ład w Europie postrzegany jest jako największy pochodzący od osoby bezpośrednio nie związanej z rządami. J.M. Keynes z całą pewnością nie naleŝał do typowych ekonomistów. Charakteryzował się niepowtarzalnością, nieprzewidywalnością oraz przede wszystkim nietuzinkowością. Jego charakter i zachowanie często porównywano do K. Marksa, gdyŝ był trudny w kontaktach międzyludzkich. Zazwyczaj nie zgadzał się z rozmówcami, którzy mieli choć w niewielkim stopniu inne stanowisko niŝ on sam. Keynes nie był teoretykiem, był raczej praktykiem gospodarczym, gdyŝ swoje teorie i koncepcje często wprowadzał później w rzeczywistą sferę gospodarczą. Zakres podejmowanej tematyki przez Keynesa był rozległy i przy tym bardzo róŝnorodny. Zajmował się zagadnieniami makroekonomicznymi. Badał m.in. czynniki wpływające na poziom realnego PKB, poziom zatrudnienia, ogólną podaŝ, popyt globalny, etc. Wśród niektórych dzieł Keynesa warto wymienić pracę pochodzącą z 1919 roku, zatytułowaną The Economic Consequences of the Peace. Keynes wyraził w niej krytykę nałoŝenia na Niemcy wysokich kontrybucji jako zadośćuczynienia za wywołanie I wojny światowej. W innym jego dziele z 1923 roku A Tract on Monetary Reform autor potępiał pomysł Anglii dotyczący ich powrotu do standardów złota. Innymi słowy krytykował wymienialność walut na złoto. Jak się później okazało Keynes miał rację. W 1930 roku ekonomista wydał dwutomową pracę pt. A Treatise on Money. W tym dziele Keynes dokonał połączenia pienięŝnych zagadnień z całością problemów Ŝycia gospodarczego. Była to swoista próba odpowiedzi na pytanie: Co powoduje nierówność gospodarki? Wnioski jakie wysnuł okazały się dla wielu ówczesnych ekonomistów szokujące i kontrowersyjne. OtóŜ twierdził on, iŝ za kryzysy gospodarcze i cykle koniunkturalne odpowiedzialne są oszczędności. Według Keynes a skłonność do oszczędzania ogranicza dynamikę, gdyŝ przedsiębiorstwa nie sprzedadzą wszystkiego co wyprodukują, poniewaŝ ludność część swoich dochodów przeznacza właśnie na oszczędzanie, a tym samym nie wydaje wszystkiego na konsumpcję. Jego teorie kwestionowały zasady liberalnej myśli ekonomicznej i były odpowiedzią na Wielki Kryzys Ekonomiczny w latach 1929-1933. W tym okresie następował spadek PNB, inwestycji oraz notowań giełdowych, zjawiskom tym towarzyszył wzrost bezrobocia. Keynes w celu ustabilizowania gospodarki zaproponował podejście popytowe. Twierdził, Ŝe zły stan gospodarki wynika z nierównowagi pomiędzy oszczędnościami a inwestycjami. Nawet w przypadku podwyŝek wynagrodzeń zakładał, Ŝe ludzie pewną część zarobków odłoŝą (krańcowa skłonność 16 Opartej na pieniądzu bankowym (bank-) oraz złocie (-or). JednakŜe koncepcja ta była głównie krytykowana przez Amerykanów z H.D. Whitem na czele.
112 Katarzyna BroŜek do konsumpcji wg Keynesa), a tylko pozostałą część wydadzą. W konsekwencji czego dochodzi do wzrostu dochodów a nie konsumpcji. Kluczowym poglądem Keynesa było zaprzeczenie, iŝ gospodarka posiada zdolności do samoregulacji, a więc do samoistnego osiągnięcia równowagi rynkowej. Pod koniec dwudziestolecia międzywojennego, a dokładnie w 1936 roku Keynes opublikował pracę pt. The General Theory of Employment, Interest and Money, która stała się jego głównym dziełem i zarazem najwaŝniejszym dziełem w historii ekonomii. Zaproponowana w niej teoria zrewolucjonizowała światową ekonomię. Główne tezy pracy w skrócie moŝna określić następująco: w okresach prosperity rządy powinny podnosić podatki oraz obniŝać siłę nabywczą, natomiast w okresie recesji muszą czynić na odwrót, a więc: pobudzać popyt (poprzez zwiększanie wydatków na roboty publiczne oraz pomoc społeczną) i obniŝać stopy procentowe (Seymour-Smith, 2002). W 1940 roku Keynes opublikował kolejne dzieło, zatytułowane How to Pay for the War. Pozycję tę poświęcił na zaprezentowanie odwaŝnego planu finansowania działań wojennych w gospodarce brytyjskiej. Jego propozycja sprowadzała się do tego, aby część dochodów pracowniczych wypłacać w pieniądzu zaś pozostałą część w formie obligacji państwowych, które moŝna by wykupić dopiero po zakończeniu wojny. Tak teŝ się stało. W efekcie decyzji podjętych przez rząd Wielkiej Brytanii nastąpiło zamroŝenie części dochodów konsumentów (obligacje państwowe). Ponadto przytoczona publikacja obok znaczenia praktycznego miała równieŝ znaczenie teoretyczne. Stanowiła ona bowiem rozwinięcie keynesowskiej koncepcji tzw. luki inflacyjnej, która stała się punktem wyjścia do analizy presji inflacyjnej. Teoria Keynesa kształtowała się w latach międzywojennych, tj. w okresie głębokich przemian m.in. strukturalne zmiany w świecie kapitalistycznym. Narzędziem analizy Keynesa była metoda analizy krótkookresowej, w przeciwieństwie do metod analizy długookresowej, stosowanych przez teorię tradycyjną. J.M. Keynes sceptycznie odnosił się do analizy długookresowej, gdyŝ uwaŝał iŝ teoria tradycyjna zbyt koncentruje się na stanie końcowej równowagi, pomijając jednocześnie analizę procesu zmian, czyli procesu osiągania równowagi (Keynes, 1925, s. 80). Keynes nie rozwinął całkowicie teorii cyklu koniunkturalnego w kapitalizmie, niemniej jednak wiele uwagi poświęcił na wyjaśnienie przyczyn cyklicznych zmian produkcji, dochodu narodowego oraz zatrudnienia. Twierdził, iŝ zasadniczą rolę w tym zakresie odgrywają fluktuacje stopy inwestycyjnej. Dokładniej rzecz ujmując na owe fluktuacje wpływ miały: krańcowa wydajność kapitału, stopa procentowa oraz krańcowa skłonność do konsumpcji (Sołdaczuk, 1959, s. 94). W wyniku choroby oraz przemęczenia błyskotliwa kariera naukowa Keynesa została gwałtownie przerwana. W 1937 roku ekonomista doznał udaru serca, jednakŝe wtedy udało mu się przeŝyć, nadal cięŝko pracował i tworzył. Ostatecznie Keynes zmarł w 1946 roku tj. po dziewięciu kolejnych latach bardzo intensywnej
Friedrich Hayek vs. John Keynes nierozstrzygnięty spór dwóch ekonomicznych gigantów 113 pracy. Gdyby przeŝył następne 23 lata, prawdopodobnie byłby laureatem Nagrody Nobla. Po raz pierwszy tę nagrodę przyznano w 1969 roku. 3. Analiza porównawcza Hayek kontra Keynes Pomimo, iŝ rozwaŝania zawarte w artykule mają za zadanie przede wszystkim uwypuklić róŝnice pomiędzy Hayekiem a Keynesem, nietaktem byłoby jednak nie wspomnieć o kilku podobieństwach występujących między tymi ekonomistami. Po pierwsze obydwaj wywodzą się z rodzin inteligenckich o tradycjach akademickich. Po drugie imiona dostali po swoich ojcach. Kolejna cecha, która ich łączy to to, iŝ ukończyli jedne z najbardziej prestiŝowych uniwersytetów na świecie. Ponadto zarówno Hayek, jak i Keynes byli uwaŝani za jednych z największych autorytetów w zakresie ekonomii w XX wieku. Ostatnią wspólną łączącą ich kwestią jest fakt, iŝ kaŝdy z nich miał liczną grupę swoich zagorzałych zwolenników, ale i równieŝ bezwzględnych przeciwników. Na polu prywatnym Hayek z Keynesem bardzo się szanowali i okazywali sobie Ŝyczliwość, moŝna nawet powiedzieć, Ŝe się przyjaźnili. Niemniej jednak w odniesieniu do sfery zawodowej nie byli juŝ dla siebie tak przychylni i często krytykowali swoje poglądy. Świadczą o tym chociaŝby dwa poniŝsze cytaty. Ocena dorobku Hayeka przez Keynesa: był on na pewno jednym z największych myślicieli i najbardziej reprezentatywnym członkiem swojego pokolenia, ale jakkolwiek to moŝe brzmieć paradoksalnie, nie był on ani dogłębnie wykształconym ekonomistą, ani nie był zainteresowany rozwojem ekonomii jako nauki. Koniec końców, nie myślał on wiele o ekonomii jako nauce i miał skłonność do traktowania swoich wybitnych zdolności do teoretycznych uzasadnień jako uprawnionego sposobu nakłaniania opinii publicznej aby popierała politykę, którą on, dzięki swojej intuicji, uwaŝał za poŝądaną w danym momencie. Natomiast Keynes po przeczytaniu ksiąŝki von Hayeka Prices and Production miał powiedzieć: najstraszniejszy melanŝ, jaki kiedykolwiek czytałem (Sorman, 1993, s. 149). JednakŜe ekonomiści nie zawsze ścierali się ze sobą. Czasami publicznie potrafili wzajemnie się docenić. Keynes tak skomentował The Road to Serfdom : Moim zdaniem jest znakomita. Hayek o Keynesie: Jeden z najpotęŝniejszych i najbarwniejszych umysłów jego pokolenia. W tabeli 1 zaprezentowano wybrane elementy z Ŝycia i twórczości F.A. Hayeka oraz J. M. Keynesa.
114 Katarzyna BroŜek Tabela 1. Analiza porównawcza Hayek vs. Keynes KATEGORIE F. A. HAYEK J. M. KEYNES Lata Ŝycia 1899-1992 1883-1946 Narodowość austriacka; brytyjska angielska Alma Mater Uniwersytet Wiedeński King s College, Cambridge; Eton College Szkoła ekonomii Szkoła austriacka Keynesizm Pozycja ideowa Liberalizm Socjalizm Obszar Ekonomia, Politologia, Prawo, Filozofia, Psychologia Ekonomia, Politologia, Prawdopodobieństwo Inne zainteresowania Kognitywistyka Sztuka Interwencjonizm państwowy Krytyk Twórca/Zwolennik Liberalna doktryna gospodarcza Zwolennik Krytyk Nagroda Nobla 1974 Główny kandydat do pierwszej Nagrody Nobla z 1969 r. Główne dzieło Fundamentalne załoŝenia szkół Słynne cytaty z działalności naukowej The Road to Serfdom Szkoła austriacka: - zasady subiektywizmu i indywidualizmu metodologicznego; - zaznaczenie roli niepewności w zjawiskach gospodarczych; - odstąpienie od matematycznego modelowania zjawisk gospodarczych; - uwypuklenie znaczenia wiedzy i informacji dla przebiegu procesów rynkowych. Osobliwym zadaniem ekonomii jest pokazanie ludziom jak mało w istocie wiedzą o tym, co w ich mniemaniu da się zaprojektować ; Nigdy człowiek nie zbłądził tak bardzo, jak brnąc dalej ścieŝką, która kiedyś doprowadziła go do sukcesu (Simon, Bilstein i Luby, 2011, s. 37). Fizyk, który jest tylko fizykiem, moŝe być pierwszej klasy fizykiem i najbardziej wartościowym człowiekiem społeczeństwa. Ale wybitnym ekonomistą nie moŝe być ktoś, kto jest tylko ekonomistą. Ekonomista, który jest tylko ekonomistą, jest nie tylko skończonym nudziarzem lecz jest wręcz niebezpieczny (Serwis cytaty baza, 2015). The General Theory of Employment, Interest and Money Szkoła Keynes a: - bezrobocie to wynik niedostatecznego popytu; - zmiana ilości pieniądza ma wpływ na zatrudnienie; - produkcja określana jest poprzez popyt globalny; - państwo powinno być aktywne na polu fiskalnej oraz monetarnej polityki państwa. Ekonomia to nauka myślenia w kategoriach modeli połączonych ze sztuką wyboru modeli odpowiadających współczesnemu światu ( ) Dobrzy ekonomiści zdarzają się nieczęsto, gdyŝ dar posługiwania się czujną obserwacją do wyboru dobrych modeli ( ) wydaje się niezwykle rzadki. Głosy, które przy takiej koniunkturze mówią nam, Ŝe ścieŝką wyjścia z kryzysu jest restrykcyjne gospodarowanie i powstrzymywanie się, gdy tylko moŝna, od wykorzystywania globalnego potencjału produkcji, to głosy idiotów i szaleńców (Activities, 1982). Unikanie podatków jest jedynym zajęciem intelektualnym, które niesie za sobą jakieś wynagrodzenie (Mitraszewska, 2013). Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Mirecka, 2011, s. 83-84, 87; Jasiński, 2008, s. 56, 58.
Friedrich Hayek vs. John Keynes nierozstrzygnięty spór dwóch ekonomicznych gigantów 115 4. Hayek vs. Keynes zapobiegać czy zwalczać kryzysy gospodarcze? Mogłoby się wydawać, iŝ odpowiedź na powyŝsze pytanie jest oczywista, niemniej jednak nic bardziej mylnego. NaleŜy bowiem mieć świadomość, Ŝe najprawdopodobniej tylko kilkunastu osobom na całym globie udało się przewidzieć ostatni kryzys gospodarczy. Zatem to co niegdyś poróŝniło Hayeka oraz Keynesa, nadal jest tematem nader kontrowersyjnym. PowyŜszy spór posiada ogromne znaczenie, gdyŝ dotyczy nie tylko fundamentów ekonomii teoretycznej, ale i równieŝ praktyki gospodarczej wielu państw świata. Od tej polemiki minęło wiele lat, ale czy jesteśmy bliŝej rozwiązania tego konfliktu o podłoŝu naukowym? Prawdopodobnie nie, gdyŝ nieustannie dzieli ich olbrzymi dystans światopoglądowy! Na początku XX wieku wiedza na temat kryzysów była bardzo ograniczona. Stosunkowo niewiele wiedziano o procesach wywołujących ten stan, jednocześnie posiadano niewielki zasób informacji dot. instrumentów, które moŝna było wykorzystać w przezwycięŝaniu jego skutków. W efekcie w tamtym okresie rozwiązywano problemy kryzysów zgodnie z obowiązującymi teoriami ekonomicznymi 17. Takie podejście byłoby zapewne dalej słuszne, gdyby nie Wielki Kryzys początku lat 30. ubiegłego wieku oraz ówczesna zmiana sytuacji społeczno-politycznej. To właśnie na gruncie tych doświadczeń Keynes opracował przełomową teorię, negującą klasyczny model ekonomii. Keynes poprzez swoją teorię wskazał kierunki prowadzenia polityki gospodarczej, a więc wypełnił brakującą lukę w wiedzy tamtejszych praktyków ekonomii. W odpowiedzi na drastyczny spadek produkcji, jaki miał miejsce podczas Wielkiego Kryzysu, zaproponował uruchomienie dodatkowego popytu. Ten zaś miał umoŝliwić podniesienie poziomu produkcji oraz zwalczyć recesję. W sytuacji, gdy rząd ze względu na ograniczenia finansowe nie mógł wypełnić luki w zagregowanym popycie, Keynes proponował tzw. finansowanie deficytem budŝetowym, który następnie moŝna było zredukować w okresie oŝywienia gospodarczego. Wobec tego podczas kryzysu to nie oszczędzanie było najwaŝniejsze, a wręcz przeciwnie wydawanie pieniędzy stało się priorytetowym załoŝeniem. Teoria Keynesa była bardzo popularna, jej załoŝenia wykorzystywane były w praktyce gospodarczej aŝ do czasów tzw. kryzysów naftowych z lat 70. XX w. Z pewnością odpowiadała ona na potrzeby swoich czasów, niemniej jednak prawa ekonomiczne nie funkcjonują w oderwaniu od rzeczywistości, a skoro ona się zmieniła, to i one równieŝ. W efekcie teoria Keynesa stała się nieadekwatna do współczesnych czasów (Piech, 2014, s. 4-5). 17 OtóŜ w myśl tych teorii, skoro rynek ma naturalną tendencję do powrotu do równowagi, a państwo natomiast jest czynnikiem destabilizującym ten proces, władze powinny powstrzymywać się od interwencji, czekając aŝ rynek sam powróci do poŝądanego stanu (Piech, 2014, s. 3).
116 Katarzyna BroŜek Hayek wraz ze szkołą austriacką stanowczo krytykował rozwiązanie zaproponowane przez Keynesa. UwaŜał iŝ dzięki temu politycy uzyskali przyzwolenie na zwiększanie wydatków, tym samym nie musieli szukać oszczędności. Hayek na bazie teorii Misesa stworzył model przeciwstawny do poglądów Keynesa, tzw. model Misesa-Hayeka. Wynika z niego, Ŝe sfera pienięŝna oraz realna gospodarka są ze sobą ściśle powiązane. W efekcie pieniądz nie jest neutralny. Hayek uwaŝał, iŝ to właśnie czynniki pienięŝne mają decydujący wpływ na cykl koniunkturalny. Hayek razem z innymi przedstawicielami szkoły austriackiej przyjmowali takŝe tezę o nieracjonalności oczekiwań. Swoją uwagę skupili równieŝ na róŝnicach między popytem a podaŝą dóbr konsumpcyjnych oraz inwestycyjnych wywołanych poprzez zakłócenia pienięŝne, skutkujących powstawaniem przymusowych oszczędności, a dalej recesji (Piech, 2014, s. 6). W przytoczonej teorii moŝna doszukać się kilku bardzo ciekawych zaleŝności: a) najkorzystniej jest zapobiegać recesji jeszcze w trakcie boomu gospodarczego; b) im dłuŝej trwa stymulowanie gospodarki, tym dłuŝej będzie utrzymywać się załamanie gospodarcze; c) podczas kryzysu rządzący powinni pozwolić jednostkom gospodarczym upadać, aby w konsekwencji gospodarka jak najszybciej oczyściła się z nieefektywnych przedsiębiorstw; d) im większe występowały rozbieŝności pomiędzy rynkowymi a naturalnymi stopami procentowymi, tym bardziej odczuwalny będzie późniejszy kryzys; e) moŝna dokonać wyboru pomiędzy niŝszym obecnym poziomem bezrobocia bądź teŝ jego niŝszym poziomem w dalszej przyszłości; f) w okresie kryzysu gospodarczego pobudzanie gospodarki za pomocą kredytów konsumpcyjnych, moŝe spowodować pogłębianie nierównowagi stóp procentowych i wywołać jeszcze większe problemy gospodarcze; g) gospodarka poradzi sobie z kryzysem wtedy, gdy przedsiębiorcy będą w stanie podejmować działania dotyczące kierunków inwestycyjnych. Reasumując nie moŝna ostatecznie przesądzić, który z tych wybitnych ekonomistów miał rację, wydaje się jednak, Ŝe w jakiejś części kaŝdy z nich. Pomimo prób połączenia tych dwóch teorii, nigdy to się nie udało. Znamienne zapewne są słowa M. Rizza, który powiedział: Wielka debata [w ekonomii] to wciąŝ Keynes kontra Hayek. Wszystko inne jest tylko dodatkiem do niej. Podsumowanie Hayek był znanym adwersarzem keynesizmu. Nawet w okresie największej świetności tej doktryny, lojalnie bronił tradycji liberalizmu gospodarczego. Uwa- Ŝał, iŝ koordynacja działalności podmiotów ekonomicznych przez rynek jest zdecydowanie lepsza, aniŝeli dokonywana przez plan. Według niego w warunkach niedostatecznej informacji, rynek uruchamia nieskomplikowany oraz szybki mechanizm dostosowawczy w postaci zmian cen. Polityka keynesowska podtrzymu-
Friedrich Hayek vs. John Keynes nierozstrzygnięty spór dwóch ekonomicznych gigantów 117 jąca popyt zniekształca ceny oraz przyczynia się do osłabienia koordynacji gospodarczej, czego konsekwencją będzie inflacja. W przeciwieństwie Keynes uwaŝał, iŝ system rynkowy ma tendencję do funkcjonowania poniŝej moŝliwości wynikających z ilości posiadanych zasobów i dlatego naleŝy zwiększyć popyt całkowity środkami fiskalnymi oraz monetarnymi. W tym zakresie rola państwa jest priorytetowa. Twórczość Hayeka zadziwia wszechstronnością ujmowania problemów ekonomicznych. Niemniej z całym przekonaniem moŝna stwierdzić, iŝ równieŝ twórcza praca Keynesa wywarła ogromny wpływ na rozwój zachodniej nauki ekonomicznej. W konsekwencji spowodowało to rozległą falę dyskusji. Z jednej strony krytykowano wiele załoŝeń i tez teorii tradycyjnej, a z drugiej strony samego Keynesa. Niemniej jednak warto zaznaczyć, iŝ nawet najwięksi przeciwnicy Keynesa wykorzystywali jego terminologię oraz metodę analizy. Hayek oraz Keynes bez względu na swoje rozległe zasługi nieśli za sobą często powody do kontrowersji. Bowiem nic przełomowego nie powstaje bez zainteresowania pozytywnego bądź negatywnego ogółu społecznego. JednakŜe jedno jest pewne zarówno Hayek jak i Keynes mieli duŝo racji. Niemniej jednak rozstrzygnięcie, który z nich ostatecznie przechylił szalę zwycięstwa na swoją stronę pozostaje w suwerennej opinii odbiorców tegoŝ wywodu. Bibliografia 1. Activities 1931-9. (1982). World Crises and Policies In Britain and America, [w:] The Collected Writings of John Maynard Keynes, t. 21. London: Palgrave Macmillan. 2. Bartyzel, J. (2015). Teksty wybrane Friedrich August von Hayek, artykuł dostępny na stronie internetowej Organizacji Monarchistów Polskich: http://haggard.w.interia.pl/hayek.html. 3. Bednarczyk, J.L. (2008). Bezrobocie i inflacja jako cele polityki gospodarczej w teorii monetarystycznej, [w:] J. Bednarczyk (red.), Współczesna polityka gospodarcza. Wybrane zagadnienia. Radom: Wydawnictwo Politechnika Radomska, s. 21. 4. Biorąc Hayeka PowaŜnie, (2015). Artykuł dostępny na stronie internetowej http://translate.googleusercontent.com [dostęp 05.04.15]. 5. Godłów-Legiędź, J. (1992). Doktryna społeczno-ekonomiczna Friedricha von Hayeka. Ekonomia XX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 6. Hayek, F.A. (1937). Economics and Knowledge, Economica N.S. 4: 33-54. Reprinted in Hayek. 7. Hayek, F.A. (1944). The Road to Serfdom. Chicago: University of Chicago Press. 8. Hayek, F.A. (1945). The Use of Knowledge in Society, American Economic Review 35.
118 Katarzyna BroŜek 9. Hayek, F.A. (1956).,,In Honour of Professor Mises. In Hayek, (1992), The Fortunes of Liberalism. Edited by Peter G. Klein, vol. 4 of The Collected Works of F.A. Hayek. Chicago, University of Chicago Press, and London Routledge, s. 129-136. 10. Heilbroner, R.L. (1986). The Man who made us All Keynesians, The New York Times, 11 maja 1986. 11. Heilbroner, R.L. (1993). Wielcy ekonomiści: czasy Ŝycie idee. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. 12. Hicks, J. (1967). Critical Essays in Monetary Theory. Oxford: Clarendon Press. 13. Instytut Misesa, (2004). Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, http://mises.pl/blog/2004/01/02/hayek/, [dostęp 05.04.15]. 14. Jasiński, L.J. (2008). Nobel z ekonomii. Poglądy laureatów w zarysie. Warszawa: Wydawnictwo Key Text. 15. Jasiński, L.J. (2012). Nobel z ekonomii 1969-2011. Przegląd laureatów w zarysie. Warszawa: Wydawnictwo Key Text. 16. Kacperski, J. (2009). Szkoła austriacka wobec socjalizmu, interwencjonizmu i współczesnych problemach wolnego rynku. Warszawa: Wydawnictwo Prohibita. 17. Kamiński, W. (2004). Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii 1969-2000. Moje impresje i fascynacje, Warszawa: Warszawska WyŜsza Szkoła Ekonomiczna. 18. Keynes, J.M. (1925). Tract on Monetary Reform. London: Macmillan. 19. Klein, P. (2015). Friedrich August von Hayek, Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa, www.mises.org, [dostęp 10.12.15]. 20. Kopycińska, D. (2008). Hayek i Friedman o ekonomicznej roli państw, [w:] D. Kopycińska (red.), Polityka ekonomiczna państwa we współczesnych systemach gospodarczych. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, s. 7-15. 21. Kostro, K. (2001). Hayek kontra socjalizm. Debata socjalistyczna a rozwój teorii społeczno-ekonomicznych Friedricha von Hayesa. Warszawa: DIG. 22. Lechinger, R. (2007). 12 ikon ekonomii: od Smitha do Stiglitza. Warszawa: Wydawnictwo Studio Emka. 23. Machlup, F. (1976). Hayek s Contributions to Economics. In idem., ed., Essays on Hayek. Hillsdale, Mich.: Hillsdale College Press. 24. Mirecka, A. (2011). Friedrich August von Hayek, [w:] J. Misala (red.), Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii 1969-2009, wyd. I. Radom: Copyright by Politechnika Radomska. 25. Mises, L. (1922). DieGemeinwirtschaft: Untersuchungen uber den Sozialismus. Jena: Gustav Fischer Verlag. 26. Mitraszewska, A. (2013). Jak trwoga to do apostoła, Gazeta Wyborcza, 12-13 października 2013. 27. Morawski, W. (2008). Centralny Okręg Przemysłowy, [w:] "Mówią Wieki", 2008 r., nr 3.
Friedrich Hayek vs. John Keynes nierozstrzygnięty spór dwóch ekonomicznych gigantów 119 28. Piech, K. (2014). Hayek kontra Keynes zapobiegać kryzysom czy je zwalczać? Warszawa: Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa. 29. Serwis cytaty baza, (2015). http://cytatybaza.pl/autorzy/friedrich-august-vonhayek.html, [dostęp 05.04.15]. 30. Seymour-Smith, M. (2002). 100 Największych KsiąŜek Świata. Warszawa: Wydawnictwo Świat KsiąŜki. 31. Simon, H., Bilstein, F., Luby, F. (2011). ZwycięŜanie na trudnym rynku. Warszawa: Wydawnictwo MT Biznes. 32. Sołdaczuk, J. (1959). Teoria Ekonomiczna J.M. Keynesa. Próba krytyki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 33. Sorman, G. (1993). Prawdziwi myśliciele naszych czasów. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik. 34. Stanford Encyclopedia of Philosophy, (2015). Dostępna pod adresem internetowym http://plato.stanford.edu/entries/cognitive-science/, [dostęp 03.04.15]. 35. Tarnowska, B. red. (2001). PWN Leksykon Nagrody Nobla. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Summary The discussion between the two great economists of the twentieth century has continued for years and nothing indicates that it might be soon over. The view of Friedrich Hayek are in contradiction to the ideas of John Keynes (and vice versa), so it can be suspected that the consensus in this area will never be reached. Although one hundred years will soon have passed since the direct debate of these two scientists, the argument about which of them was right has not been settled. The present article didn t aim to solve this problem, either. Only owing to the comparative analysis of the views of these economists, the people who are still undecided can determine their individual economic viewpoints. Thus a final decision is left for the readers to be made.