WSTĘP Innowacyjne technologie w coraz większym stopniu decydują o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstw. Stanowią również podstawę nowoczesnych procesów wytwórczych, umożliwiających spełnienie potrzeb społeczeństwa. Świadomość potrzeby rozwoju technologii stała się powszechna, co potwierdzają programy międzynarodowe i krajowe wspierające rozwój technologii, działalność placówek naukowo-badawczych i badawczo-rozwojowych. W sytuacji zwiększającego się zapotrzebowania na innowacyjne technologie i rozwiniętego rynku obrotu technologiami, konieczne wydaje się zastosowanie specyficznych metod i narzędzi umożliwiających efektywną analizę technologii. Celem analizy jest między innymi scharakteryzowanie i zbadanie stosowanych technologii, wyznaczenie ich potencjału oraz określenie kierunku ich rozwoju 1. Analiza technologii umożliwia rozpoznanie mocnych i słabych stron działań technologicznych przedsiębiorstwa, wyznaczanie możliwości podwyższenia przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa przez odpowiednie wykorzystywanie stosowanych technologii, a także wskazywanie dostępnych technologii, które przedsiębiorstwo mogłoby zastosować w celu udoskonalenia swoich produktów i procesów. Biorąc pod uwagę złożoność i przede wszystkim tempo zmian technologicznych na rynku globalnym, należy stwierdzić, że analiza technologii jest trudna. Wymaga posiadania odpowiednich zasobów wiedzy, która jest rozproszona i jednocześnie dotyczy wielu aspektów rozwoju technologicznego. W trakcie analizy technologii przydatne są narzędzia i umiejętności umożliwiające przeprowadzenie merytorycznej oceny technicznych właściwości bieżącego stanu technologii. Niezbędna jest również wiedza o aktualnych trendach jej rozwoju. Koncepcjami, które pozwalają przewidzieć przyszły 1 L. Carlson, Using technology foresight to create business value, Research Technology Management 2004, 47 (5), s. 51; M. Karczewska, Pomiar i porównanie technologii w przedsiębiorstwie, [w:] J. Skonieczny (red.), Kształtowanie zachowań innowacyjnych, przedsiębiorczych i twórczych w edukacji inżyniera, Wydawnictwo Indygo Zahir Media, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2011, s. 130; P. Lowe, Zarządzanie technologią. Możliwości poznawcze i szanse, Śląsk, Katowice, 1999, s. 115; J. Łunarski, Zarządzenie technologiami. Ocena i doskonalenie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2009, s. 33 34.
8 WSTĘP stan technologii, jest między innymi jej ocena technologii, prognozowanie technologiczne i foresight technologiczny. Są one bardzo dobrze opisane w literaturze i zdefiniowane, sformułowana też jest metodyka ich badań. Podejściem integrującym wyżej wymienione narzędzia analizy technologii i jej rozwoju jest Future-oriented Technology Analysis (FTA). W literaturze FTA jest przedstawiona jako parasol, który obejmuje szereg różnorodnych metod analizy technologii z zakresu prognozowania technologicznego, foresightu technologicznego oraz oceny technologii 2. W literaturze krajowej brak jest trafnego, powszechnie przyjętego, polskojęzycznego odpowiednika nazwy tej metodyki, występuje luka terminologiczna w tym zakresie. Autorka na określenie tego podejścia zaproponowała termin prospektywna analiza technologii (PAT) 3. Prospektywna analiza technologii pozwala ocenić obecny ich stan, zidentyfikować czynniki sprzyjające ich rozwojowi, zbadać wpływ technologii na otoczenie i wpływ otoczenia na technologię, a także umożliwia przewidywanie przyszłości rozwoju wdrożonych oraz pojawiających się technologii. Istotną zaletą tej koncepcji jest rozpatrywanie technologii w różnych horyzontach czasowych. Najczęściej brane są pod uwagę następujące perspektywy czasowe: do 5, od 5 do 10 i powyżej 10 lat. Prospektywna analiza technologii może być także podstawą podejmowania decyzji w zakresie wyboru technologii o największym potencjale rozwoju. Mimo tak szerokich możliwości zastosowania koncepcji PAT dogłębny przegląd literatury wskazuje, że do tej pory proces prospektywnej analizy technologii nie został jednoznacznie zdefiniowany. Zauważalny jest w literaturze polskiej i zagranicznej brak przejrzystych wytycznych, które pozwoliłyby na w pełni prawidłowe i skuteczne zastosowanie tego podejścia. Nie została także opracowana procedura postępowania badawczego tak jak ma to miejsce w przypadku prognozowania, foresightu, czy też oceny technologii. Brak jest również konceptualizacji i operacjonalizacji metodyki badawczej. Nie zostały także określone zasady doboru i współdziałania metod badawczych na potrzeby prospektywnej analizy technologii. W związku z tym niezbędne wydaje się opracowanie referencyjnej metodyki PAT. Głównym celem naukowym monografii jest opracowanie referencyjnej metodyki prospektywnej analizy technologii, umożliwiającej dostarczenie wiedzy na temat: cech charakterystycznych technologii, fazy cyklu życia, w której się ona znajduje, obecnych 2 C. Cagnin i in. (red.), Future-Oriented Technology Analysis. Strategic Intelligence for an Innovative, Economy Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg 2008, s. 26; Technology Futures Analysis Methods Working Group, Technology futures analysis: Toward integration of the field and new methods, Technological Forecasting and Social Change 2004, 71, s. 288, 290. 3 K. Halicka, Prospektywna analiza technologii, [w:] R. Knosala (red.), Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji, Polskie Towarzystwo Zarządzania Produkcją, Opole 2015, s. 87.
PROSPEKTYWNA ANALIZA TECHNOLOGII METODOLOGIA I PROCEDURY BADAWCZE 9 i potencjalnych zastosowań danej technologii oraz niezębnych do rozwoju analizowanych technologii zasobów, a także wpływu technologii na otoczenie. Metodyka powinna składać się z opisu etapów, działań i czynności służących przejrzystemu przedstawieniu kierunków rozwojowych analizowanych technologii. Powinna także obejmować zbiór metod, które mogą być zastosowane w poszczególnych etapach procesu PAT i które pozwolą zarysować przyszłość technologii. Realizacja celu głównego monografii wiązała się z osiągnięciem celów cząstkowych o charakterze poznawczym, metodologicznym oraz aplikacyjnym. Cele cząstkowe pracy to: (1) przeprowadzenie krytycznej analizy dorobku naukowego z zakresu analizy technologii; (2) dokonanie przeglądu wraz z charakterystyką metod stosowanych do analizy technologii; (3) przeprowadzenie przeglądu wraz z charakterystyką koncepcji pozwalających na przewidywanie rozwoju technologii; (4) wyłonienie i ocena metod o potencjale stosowania w PAT; (5) identyfikacja etapów prospektywnej analizy technologii (PAT); (6) przyporządkowanie poszczególnym etapom klasy metod PAT; (7) przedstawianie zastosowania prospektywnej analizy technologii na przykładzie wybranych technologii; (8) zaprezentowanie ścieżek rozwoju wybranej technologii (marszruty rozwoju technologii nawierzchni drogowych). Monografia składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, podsumowania oraz aneksu. W rozdziale pierwszym zaprezentowano obecny stan wiedzy na temat analizy technologii, przytoczono szereg dostępnych w literaturze definicji technologii, podano także komponenty technologii. Opisano również wybrane klasyfikacje technologii i istotę ich analizy. Przedstawiono mapę podobszarów badawczych związanych z analizą technologii oraz omówiono wybrane metody analizy technologii. W rozdziale drugim zaprezentowano usystematyzowany stan wiedzy na temat koncepcji przewidywania rozwoju technologii. Omówiono prognozowanie technologiczne jako jedną z pierwszych metod stosowanych na potrzeby analizy technologii. Przedyskutowano dostępne w literaturze definicje, przedstawiono przebieg procesu prognostycznego, a także zidentyfikowano pewne ograniczenia prognozowania. Następnie opisano foresight technologiczny, podano różnice między foresightem a prognozowaniem, omówiono też fazy przebiegu procesu badawczego i wskazano słabości foresightu technologicznego. Dalej przedstawiono ocenę technologii i jej rodzaje, a także przebieg procesu oceny technologii. W końcowej części rozdziału zaprezentowano genezę prospektywnej analizy technologii jako podejścia integrującego prognozowanie technologiczne, foresight technologiczny i ocenę technologii. Istotnym elementem tego rozdziału jest porównanie różnych koncepcji przewidywania rozwoju technologii.
10 WSTĘP W rozdziale trzecim przedstawiano wyniki identyfikacji oraz klasyfikacji metod prospektywnej analizy technologii. Katalog metod o potencjale stosowania w PAT zbudowano na podstawie przeglądu literatury oraz obserwacji bezpośredniej. Opisano rezultaty eksperckiej oceny tych metod, zaprezentowano wyniki autorskiej klasyfikacji metod prospektywnej analizy technologii i przedstawiono dominujące funkcje realizowane przez metody z danej klasy. Istotnym elementem tego rozdziału było zaprezentowanie, w formie tabelarycznej, stopnia przydatności metod do realizacji poszczególnych funkcji PAT. W czwartym rozdziale omówiono referencyjną metodykę prospektywnej analizy technologii. Przedstawiono fazy jej realizacji, przebieg procesu i dobór metod badawczych do poszczególnych faz. Zaprezentowano macierz potencjału zastosowania metod z danej klasy w wybranej fazie PAT. Wskazano także metody o szczególnym potencjale zastosowania. Istotnym elementem tego rozdziału jest przedstawienie schematu metodyki prospektywnej analizy technologii. W rozdziale piątym opisano zastosowanie metodyki PAT dla wybranych technologii. Została ona zastosowana do zidentyfikowania i przedstawienia rozwoju technologii nawierzchni drogowych w Polsce o największym potencjale. Przedstawiono tu cały proces prospektywnej analizy technologii nawierzchni drogowych w kraju. Podano schematy operacjonalizacji dla każdej z faz procesu PAT. Zaprezentowano portfolio każdej z analizowanych technologii, a także drogę rozwoju wybranej technologii. Sformułowano również wnioski oraz rekomendacje z przeprowadzonych analiz. Wartościowym elementem niniejszej monografii jest przegląd metod o potencjale zastosowania ich w PAT (umieszczony w załączniku 1). Syntetycznie scharakteryzowano 90 metod użytecznych w prospektywnej analizie technologii, podano ich najważniejsze cechy, a także zakres stosowania. Na podkreślenie zasługuje również opracowanie (umieszczone w załączniku 8) kart analizowanych technologii z podstawowymi informacjami na ich temat. Badania przeprowadzone i przedstawione w niniejszej monografii lokują się w następujących, zdefiniowanych przez Komitet Inżynierii Produkcji Polskiej Akademii Nauk 4, obszarach prac naukowo-badawczych w dyscyplinie inżynieria produkcji: zarządzanie wiedzą produkcyjną (obszar VII), zarządzanie innowacjami (obszar III) oraz prognozowanie technologiczne (element obszaru VIII). Osiągnięcie postawionego w monografii celu naukowego, jakim jest opracowanie referencyjnej metodyki prospektywnej 4 Komitet Inżynierii Produkcji Polskiej Akademii Nauk, Istota inżynierii produkcji. Warszawa 2012, s. 6 8, [online], dostęp zdalny: www.kip.pan.pl/images/stories/zdjecia/wydawnictwa/ekspertyza.pdf, [data wejścia: 19.02.2016].
PROSPEKTYWNA ANALIZA TECHNOLOGII METODOLOGIA I PROCEDURY BADAWCZE 11 analizy technologii, będzie stanowiło istotny wkład w rozwój metodologii badań z zakresu zarządzania wiedzą produkcyjną i projektowania i rozwoju innowacyjnych technologii. Wyniki badań przeprowadzonych w monografii mogą być wykorzystywane na etapie przygotowania produkcji, a także organizacji procesów produkcyjnych obszarów stanowiących podstawę inżynierii produkcji. Mogą być też przydatne: projektantom technologii, użytkownikom, producentom analizowanych technologii, ale także producentom stosującym analizowane technologie.