MUZYKOTERAPIA DZIECIECA Historia muzykoterapii prawdopodobnie sięga początków ludzkości. Z zapisu biblijnego pochodzącego z ok. 1000 roku przed naszą erą, dowiadujemy się o terapeutycznym wpływie gry Dawida na cytrze, która uwalnia Saula od złych duchów. Muzykoterapia uważana jest obecnie za dziedzinę interdyscyplinarną, która łączący w sobie elementy medycyny, psychologii, pedagogiki muzycznej i estetyki. Jest stosunkowo młodą dziedziną nauki. Pierwsze koncepcje teoretyczne w Europie narodziły się na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Autorzy teorii muzykoterapii czerpią z różnych koncepcji psychologicznych: - z założeń psychoanalitycznych (najczęściej); uważają muzykoterapię za jedną z form psychoterapii, która umożliwia dotarcie do głęboko ukrytych emocji oraz konfliktów poprzez zharmonizowanie procesów napięciowo-odprężeniowych, zgodnie z zasadą iso" (dobranie muzyki podobnej do nastroju psychicznego osoby poddawanej terapii, a następnie modulacje aktywności psychicznej w oparciu o odmienny materiał muzyczny); - z teorii uczenia się (psychoterapii behawioralnej), nastawionej na likwidację zaburzeń, które według tej teorii są wyuczone; muzykoterapia spełnia rolę środka pomocniczego służącego do wytworzenia wzajemnej więzi między pacjentem a terapeutą; - z psychoterapii humanistycznej (opartej na założeniach filozofii egzystencjalnej) - podkreśla się w niej wartość ludzkiej jednostki i jej zdolności, akceptuje się bezpośrednie przeżycia wewnętrzne. Celem muzykoterapii jest trening uwrażliwienia oraz wzbogacenia życia duchowego (w celu intensyfikacji przeżyć muzycznych w czasie słuchania utworów muzycznych - dodatkowo wykorzystuje dzieła sztuki, barwne oświetlenie, projekcję filmów). W ujęciu Katarzyny Lewandowskiej muzykoterapia jest jedną z form oddziaływania psychoterapeutycznego i fizjoterapeutycznego. Według niej oddziaływuje leczniczo nie
tylko na psychikę, ale wpływa również na cały organizm człowieka. Za Wierszyłowskim autorka podaje: z danych eksperymentalnych i z praktyki muzykoterapeutycznej wynika, że muzyka może zmieniać aktywność systemu nerwowego, wywoływać określone zmiany w czynnościach całego organizmu, może zmieniać napięcia mięśni, przyspieszać przemianę materii, zmieniać szybkość krążenia krwi, obniżać próg wrażliwości zmysłów, wpływać na wewnętrzne wydzielanie, na siłę i szybkość pulsu, modyfikować oddychanie itp." ( Lewandowska, 1996, str. 6). Muzyka rozmyślnie wykorzystywana jest w takich kierunkach medycyny jak anestezjologia, neurofizjologia, rehabilitacja medyczna, ginekologia, geriatria itp. W koncepcji Tadeusza Natansona wykorzystanie muzyki w terapii wpływa na całość psychosomatycznego ustroju człowieka" (Natanson, 1992, str. 4) Dokonując syntezy opinii różnych autorów Natanson podaje grupy celów psychoterapeutycznych i pozapsychoterapeutycznych zadań muzykoterapii: 1) wzbudzanie pożądanych emocji (uczuć, stanów afektywnych, nastrojów) oraz sterowania nimi; 2) wzbudzanie gotowości do kontaktu oraz inspirowanie i odpowiednio kierunkowane rozwijanie prawidłowej komunikacji międzyludzkiej; 3) wzbogacanie osobowości pacjenta, głównie poprzez doznania estetyczne, wyrabiania w nim twórczej postawy, pomnażanie zasobu jego doświadczeń emocjonalnych i intelektualnych; 4) wpływanie na stan pobudzenia psychomotorycznego oraz napięcia emocjonalnego i mięśniowego; 5) ogólne korzystne wpływanie na stan samopoczucia psychofizycznego; 6) wzbogacenie oraz wspomaganie metod diagnostycznych; 7) wzbudzanie określonych reakcji fizjologicznych (przede wszystkim wegetatywnych) oraz wpływanie na przemiany biochemiczne zachodzące w ustroju Natanson nazywa muzykę używaną w ramach działań terapeutycznych lekiem (Natanson, 1992). Ze względu na oddziaływanie terapeutyczne wyróżnia się: 1) muzykę uspokajającą: - krótki czas trwania (3 10 min); - niewielki poziom głośności i brak kontrastów dynamicznych; - powolne lub umiarkowane tempo; - przewaga środkowego rejestru dźwięków;
- płynność melodii i rytmu, przewaga rytmów miarowych, kołyszących"; - przejrzysta i lekka faktura; - dosyć znaczny poziom ustrukturalizowania i regularności przebiegu; - obecność nieznacznych punktów kulminacyjnych, pozwalających słuchaczowi na oscylowanie między stanami napięcia i odprężenia; - brak instrumentów o jaskrawej i ostrej barwie oraz unikanie kompozycji wokalnych; - optymalny dla odbiorcy stopień redundacji" utworu; 2) muzykę aktywizującą: - szybkie tempo; - niespokojna metryczność z silnymi akcentami rytmicznymi; - kontrastująca melodyka przeciwstawnych tematów według zasady klasycznej sonaty; - przeciwstawność poszczególnych grup instrumentów; - duże zróżnicowanie melodycznego i rytmicznego przebiegu; - duże zróżnicowanie dynamiki. Muzykoterapia w podejściu psychoterapeutycznym realizowana jest następującymi grupami metod: 1) odreagowująco - wyobrażeniowymi oraz aktywizującymi emocjonalnie; 2) treningowymi; 3) relaksacyjnymi; 4) komunikatywnymi; 5) kreatywnymi; 6) psychodelicznymi, ekstatycznymi, estetyzującymi, kontemplacyjnymi. Muzykoterapię według Lewandowskiej, dzielimy na: - receptywną (słuchanie muzyki, dzielenie się odczuciami itp.); - aktywną (improwizacje instrumentalne, ruchowe, głosowe). Muzykoterapia może być prowadzona indywidualnie jak i w grupie (w sposób dyrektywny lub niedyrektywny - w zespole od 6 do 12 osób). Wybór zależy od diagnozy, objawów, celu terapii i okresu leczenia. Muzykoterapia znajduje wszechstronne zastosowanie w neuropsychiatrii, przede wszystkim w przypadkach opóźnień w rozwoju, u osób z uszkodzeniami mózgu, w autyzmie wczesnodziecięcym, przy zaburzeniach zachowania, w nerwicach u dzieci z defektami fragmentarycznymi. Terapię muzyką stosuje się też zwykle w leczeniu dzieci sparaliżowanych, niewidomych, głuchych i ogólnie w pediatrii dla celów profilaktycznych (Lewandowska, 1996).
Za prekursora polskiej muzykoterapii uważa się lekarza anestezjologii, profesora dr Macieja Kieryła, który jest twórcą Mobilnej Rekreacji Muzycznej (MRM). MRM to uporządkowany układ ćwiczeń rytmicznych, ruchowych, perkusyjnych, oddechowych, wyobrażeniowych i relaksacyjnych stymulowanych muzyką. Układ taki może być stosowany indywidualnie lub grupowo, zarówno w celu terapeutycznym jak i profilaktycznym. Składa się on z 5 etapów (OZURA) : 1. ODREAGOWNIE - klaskanie, tupanie, podskoki, gesty, krzyk. Cel: zmniejszenie napięcia psychicznego; wykonanie kilku prostych, spontanicznych, dynamicznych ruchów oraz swoboda emisja głosowa zmniejszają napięcie mięśniowe, co prowadzi do obniżenia napięcia emocjonalnego. Ćwiczenia te obniżają jęk i agresję. Mogą być prowadzone bez podkładu muzycznego lub na tle szybkiej muzyki. 2. ZRYTMIZOWANIE - klaskanie, wykonywanie rytmicznych ruchów ciałem, maszerowanie. Cel: pogłębienie,,odreagowania, przy równoczesnym, uporządkowaniu i zintegrowaniu grupy przez wytworzenie poczucia wspólnoty. Stosuje się tu proste ćwiczenia, mniej dynamiczne i wolniejsze niż w I etapie, grupa wykonuje je wspólnie. 3. UWRAZLIWIENIE - samodzielna gra na prostych instrumentach lub wyrażanie ruchem, gestem, różnych stanów emocjonalnych ilustrowanych przez muzykę. Cel: pogłębianie percepcji muzyki, uświadamianie dzieciom ich własnych stanów emocjonalnych, uwrażliwienie na dynamikę, tempo, rytym, itp. 4. RELAKSACJA - ćwiczenia oddechowe w pozycji siedzącej lub leżącej Cel: pogłębianie odprężenia fizycznego i psychicznego. Można stosować sugestie słowną spokoju, bezpieczeństwa i ciepła. Często odnosi się tu do przebywania wśród przyrody. 5. AKTYWIZACJA łagodna i dynamiczna. Łagodna spokojne ćwiczenia w pozycji leżącej, przechodzenie do pozycji stojącej przez siad; dynamiczna ćwiczenia w tempie (mini aerobik). Zwracamy uwagę na stopniowe podnoszenie się z pozycji leżącej. Pamiętamy o ćwiczeniach oddechowych. Zakończenie krótka rozmowa na temat odbytych zajęć.
Efekty MRM ujawniają się natychmiastowo: następuje zmiana nastroju, korekta postawy, pogłębienie oddechu, wzrost lub spadek napięcia mięśniowego lub po trzykrotnym treningu: następuje utrwalenie sprawności psychofizycznej, ułatwienie wykonywanych ćwiczeń rehabilitacyjnych, szersze spojrzenie na wykorzystanie muzyki, redukcja negatywnych objawów psychofizycznych (ustąpienie zmęczenia, poprawa kondycji, nastroju, aktywności życiowej, podwyższenie poczucia wartości), uzyskanie satysfakcji z aktywnego wykorzystania muzyki.(dróżdż, 2009, str.6) Ogromną rolę muzykoterapia spełnia w szpitalach i sanatoriach dziecięcych. W pracy z osobami upośledzonymi umysłowo z zaburzeniami sprzężonymi, z dziećmi z zaburzeniami w zachowaniu wykorzystuje się różne formy i metody muzykoterapii; np. 1) muzykoterapię Carla Orffa, która jest terapią wielosensoryczną. Stosującą środki muzyczne, takie jak: fonetyczno-rytmiczna mowa, swobodny i uporządkowany rytm, ruch, melodia mowy i śpiewu oraz ręczne instrumenty są wykorzystywane tak, aby odpowiadały wszystkim zmysłom. Dzięki tym wielosensorycznym impulsom możliwe jest także stwierdzenie, gdzie ważny organ zmysłowy wypada lub jest uszkodzony. W spontaniczno-kreatywnej współpracy dziecko może i powinno swobodnie formułować swój sposób wyrażania się oraz wykorzystywać to w relacjach społecznych (Klöppel, Vliex, 1995, str. 32). 2) muzykoterapię według Edith Hillman Boxill - muzykę wykorzystuje ona jako narzędzie do pobudzenia, zwiększenia oraz rozszerzenia świadomości skierowanej na poznanie własnej osoby, jak również otaczających osób i przedmiotów. Autorka metody wykreowała trzy główne strategie w relacjach terapeutycznych: odzwierciedlenie (zwierciadło muzyczne), identyfikację oraz piosenkę wzajemnego kontaktu. Według E. Hillman-Boxill: Nadrzędnym celem muzykoterapii jest pomaganie klientowi w aktualizowaniu pełnego potencjału ludzkiego, a nie rozwijanie muzycznych sprawności. Jest to proces leczenia muzyką, aby żyć (Lewandowska, 1996, str. 28 ). Muzykoterapia dzieci wykorzystuje wpływ muzyki oraz jej elementów na rozwój psychomotoryczny dziecka. Przyjmuje ona zazwyczaj formę terapii aktywnej, ze względu na naturalne potrzeby dziecka, jego poziom aktywności, naturalne dążenie do ekspresji poprzez gesty, ruch, mimikę, śpiew. Muzykoterapią można objąć zarówno dzieci zdrowe, jak niepełnosprawne, przy czym w przypadku prowadzenia zajęć z dziećmi niepełnosprawnymi kładzie się nacisk na realizację dodatkowych, specyficznych celów, zgodnych z potrzebami danego dziecka. Znane są przykłady zastosowania muzykoterapii w terapii dzieci
z autyzmem, dziecięcym porażeniem mózgowym, dzieci z ubytkiem słuchu oraz niesłyszących, dzieci niewidomych i niedowidzących, niepełnosprawnych umysłowo, dzieci z nadpobudliwością psychoruchową, z różnego rodzaju zaburzeniami zachowania. Muzyka może pełnić różnorodne funkcje w stosunku do dziecka: funkcja ogólorozwojowa funkcja usprawniająca motorycznie funkcja edukacyjna funkcja estetyczna funkcja adaptacyjna lub readaptacyjna funkcja wychowawcza funkcja rekreacyjno-ludyczna funkcja stymulacyjna funkcja kreacyjna funkcja integracyjna Natomiast cele ogólne muzykoterapii dziecięcej to: wspomaganie indywidualnego rozwoju dziecka mobilizacja do aktywności (poznawczej, ruchowej, emocjonalnej, intelektualnej) wzbogacenie wewnętrznego świata dziecka stymulacja i rozwijanie zmysłów zwiększanie wiary we własne możliwości, poprawa samooceny nauka komunikacji interpersonalnej nauka wyrażania siebie umożliwienie swobodnego wypowiadanie się, ekspresji pobudzenie do ekspresji (uczuć, wokalnej, ruchowej, werbalnej, itd.) odblokowanie i ujawnienie emocji i napięć zaspokajanie naturalnej potrzeby dziecka, jaką jest zabawa rozwijanie zainteresowań muzycznych oraz posiadanego potencjału twórczego dostarcza pozytywnych przeżyć oraz informacji o świecie osiągnięcie uspokojenia i rozluźnienia psychofizycznego
Cele realizowane podczas zajęć muzykoterapii uzależnione są potrzeb dzieci, które biorą udział w zajęciach. Mogą być realizowane podczas zajęć indywidualnych lub grupowych, w których wykorzystuje się m.in. następujące formy: ćwiczenia i zabawy ruchowe - aktywizują ruchowo i emocjonalnie; zaspokajają potrzeby ruchu oraz zabawy, wpływają na harmonijny rozwój dziecka, ćwiczą umiejętności orientacji przestrzennej, organizacji, estetyki ruchów a także umiejętność świadomego podporządkowania ruchów muzyce grę na instrumentach daje możliwość ekspresyjnego wypowiedzenia się, rozwijają wrażliwość muzyczną śpiew piosenek pobudza wyobraźnię i zainteresowania, ćwiczy koncentrację uwagi, wzbogaca zasób słów jak i pojęć, aktywizuje procesy myślowe i poznawcze, integruje grupę ćwiczenia słuchowe - uwrażliwiają na muzykę, uruchamiają fantazję, rozwijają koncentrację uwagi, pamięć muzyczną i pozamuzyczną, rozwijają słuch, wyrabiają umiejętność świadomego odbierania i selekcjonowania dźwięków.(szulc, 2005) W muzykoterapii może być wykorzystany każdy rodzaj muzyki, a nie, jak uważano kiedyś, tylko poważnej. Wspaniałym wstępem do muzykoterapii jest muzyka perkusyjna Traktować ją można jako pierwszy etap zainteresowania muzyką, dlatego spotkanie to powinno być w odczuciu dziecka atrakcyjne i zachęcające do dalszych działań. Muzykoterapia zawiera układy ćwiczeń ruchowych, rytmicznych, oddechowych, wyobrażeniowych i relaksacyjnych. Seans dla dzieci trwa około 30 minut i dzieli się na fazy ściśle wiążące się z sobą. Stosujemy różne formy muzykoterapii : bierne : polegające na odtwarzaniu uprzednio specjalnie przygotowanej muzyki dla uzyskania uspokojenia, odwrócenia uwagi i zorganizowanie czasu wolnego; aktywne: np. czynne muzykowanie na prostych instrumentach perkusyjnych Zajęcia zabawowo- rytmiczne przy aktywnym współudziale dzieci, tj. ruchowe tworzenie muzyki (wykorzystanie metody Rudolfa Labana), malowanie muzyki, rytmiczne tworzenie muzyki. W muzykoterapii można wykorzystać pojawiające się ostatnio kasety z muzyką relaksacyjną, na którą składają się różnego rodzaju dźwięki
spreparowane elektronicznie, odgłosy przyrody, tekst słowny zawierający wskazówki dotyczące odprężenia różnych mięśni ciała, a także fragmenty utworów znanych kompozytorów. Nagrania tego typu mają oddziaływanie zdrowotne, wyzwalające samoregulację organizmu. (Potaczek, 1998) Bogactwo gatunków i form muzyki sprawia, że odpowiada ona na wiele zróżnicowanych potrzeb. Może być doskonałym elementem wzbogacającym zajęcia dydaktyczne lub stanowić pomysł na odrębny cykl spotkań, również z rodzicami. Odpowiedzialny pedagog prowadzący tego typu zajęcia musi dobierać odpowiedni rodzaj muzyki, zadbać o właściwe zasady wprowadzania elementów muzycznych lub tanecznych w grupie. Najważniejszą regułą, o której nie można zapomnieć, projektując i realizując zajęcia z muzyką, jest nieocenianie i niewartościowanie sposobu wykonania danej zabawy przez dzieci. W zajęciach muzykoterapeutycznych nie wolno nam oceniać stopnia umuzykalnienia dziecka, jego wyczucia rytmu czy umiejętności tanecznych. W przypadku tych zajęć nie tyle liczy się bowiem efekt, ile sam proces i chęć malucha do wzięcia udziału w zabawie. Tylko wówczas zajęcia muzykoterapeutyczne będą stymulować rozwój dziecka, jeśli będą w pełni dobrowolne i traktowane jako przyjemność. (Czaja Antoszek, 2011) mgr Małgorzata Jędrzejczak-Prorok