Neuro-psycho-biologia świadomości w kontekście badań nad uważnością

Neuro-psycho-biologia świadomości w kontekście badań nad uważnością Spis treści Wprowadzenie... 2 Założenia metanaukowe... 3 Struktura mózgu i jego podstawowa aktywność falowa... 4 Specyfika aktywność falowej mózgu podczas różnych stanów świadomości... 6 Multipleksowość wyższych stanów świadomości... 9 Świadomość kształtująca treść doświadczeń, aktywność i strukturę mózgu... 11 Zakończenie... 13 Bibliografia... 15 Abstrakt: Myślenie jest narzędziem pomocnym i użytecznym, jeśli korzysta się z niego w sposób świadomy (myślenie standardowo przebiega w sposób nieracjonalny i nieświadomy, dlatego zazwyczaj wpływa destrukcyjnie na funkcjonowanie człowieka). Świadomość składa się z pojedynczych momentów uwagowych i kształtuje się w najgłębszych warstwach mózgowych (pień mózgu i system limbiczny), które symultanicznie przekazywane są do kory mózgowej (kora nowa). Wyniki neuro-psycho-biologi*cznych badań nad uważnością sugerują, że poziom świadomości zależy od szybkości obustronnej wymiany informacji pomiędzy różnymi strukturami mózgu oraz jakości synchronizacji sensorycznych danych wejściowych (multipleksowość). Wraz ze wzrostem poziomu świadomości następują istotne przemiany w zakresie doświadczenia (świadoma aktywność uwagowa dynamizuje pojawianie się nowych połączeń funkcjonalnych w mózgu i wpływa na jakość połączeń anatomiczne mózgu - neuroplastyczność). W najwyższych stadiach świadomości (wola, koncentracja, doświadczenie jedni, medytacja, przeżycia mistyczne) występuje optymalna synchronizacja sensorycznych danych wejściowych (hiper- i hipo-sychroniczność wiąże się z istotnymi zaburzeniami świadomości występujących podczas stanów wegetatywnych, stanu śpiączki, padaczki, schizofrenii, itd.). O optymalności funkcjonowania ludzkiego umysłu decydują (teoria sieci i grafów): 1) wysoka szybkość przesyłu informacji jak u ekspertów z różnych dziedzin (fale gamma o częstotliwości 40 Hz), 2) kompleksowość propagacji informacji rozumiana jako metastabilność (wysoka wydajność lokalnych i dystalnych procesów przetwarzania równoległego, 3) wrażliwość na małe zmiany (ważna rola jednego neuronu), 4) odporność na przypadkowe błędy i celowe ataki), 5) niskie zapotrzebowanie na energię (niskie koszty połączeń neuronalnych). Słowa kluczowe: świadomość, medytacja, uważność Neuro-psycho-biology of consciousness on the lights of research in mindfulness Abstract: Thinking is a useful tool if it is used consciously. However most thinking is not rational, not conscious and often it becomes destructive (especially on deep sleep, dream sleep and the waking state). The consciousness is updated from deep brain structures to the cortex and consists of 1

successive moments of cognition (a single moment of attention is focused on only one of the five physical senses at a the time). The binding of sensory information in the brain most likely takes place in the prefrontal cortex and is most effective at gamma wave frequencies (40 Hz), where all sensory inputs turn into a very smooth and vivid experience (multiplexing on High Definition TV). Under higher states (the will, concentration, meditation, mystical experiences) the consciousness is more active than in standard and changes the content of personal experiences and shapes the brain activity and structure (neuroplasticity). Keywords: self-awareness, meditation, mindfulness, Wprowadzenie W medycynie świadomość rozumiana jest jako stan fizjologiczny ośrodkowego układu nerwowego, który uwarunkowany jest prawidłową czynnością kory mózgowej i układu siatkowatego. Stan ten oznacza najwyższy stopień przytomności a charakteryzuje się zdolnością podmiotu do zachowania orientacji co do miejsca, czasu i sytuacji. W sensie psychologicznym używany jest w wielu znaczeniach: - stan przytomności, czuwania i odbierania bodźców, - zdolność do zdawania sobie sprawy z własnego zachowania, - zdolność do przeżywania doznań i stanów emocjonalnych, - najwyższy poziom rozwoju psychicznego człowieka umożliwiający odzwierciedlenie rzeczywistości. W filozofii występuje jako pojęcie pierwotne i z reguły jest przeciwstawiane pojęciu ciała i materii. Zagadnienie to wiąże się tutaj z tzw. problemem psychofizycznym (mind-body problem), polegającym na pytaniu o pierwotność, autonomiczność i zależność od siebie tych dwu kategorii. Wyróżnia się tutaj dwa stanowiska: - materialistyczne (świadomość jest pochodną funkcją materii, przyrody, ciała), - dualistyczne (materia, przyroda ciało są pochodną świadomości albo stanowią kategorię niezależną, chociaż skorelowaną ze stroną cielesną). Tematyka świadomości dominuje szczególnie w stosunkowo niedawno powstałej gałęzi nauki tj. kognitywistyce, która związana jest mocno z informatyką. Kognitywiści tworzą roboty oparte o sieci neuronalne, pracują nad rozpoznawaniem głosu i sztuczną inteligencją. 2

Tworząc różne modele próbują w sposób eksperymentalny badać, czym jest świadomość ludzka. Założenia metanaukowe Zagadnienie świadomości jest problemem multidyscyplinarnym i dotyka takich gałęzi nauki jak: neurologia (jak świadomość jest powiązana z mózgiem), kognitywistyka (modele komputerowe i sztuczna inteligencja), fizyka (teoria kwantowa) i filozofia ( twardy problem świadomości). W związku z tym pojęcie to może być różnie rozumiane, w zależności od tego, jaką perspektywę teoretyczną przyjmuje dany badacz. Trzeba podkreślić, że wśród badaczy podejmujących tę problematykę dominuje zasadniczo pogląd, że świadomość stanowi epifenomen procesów mózgowych, którego podłożem są założenia teoretyczne scjentyzmu i materializmu (redukcja świadomości do procesów fizykalnych). Teoria ta zakłada twierdzenie, że wystarczającą przyczyną pojawienia się świadomości jest odpowiednio wysoki poziom organizacji procesów mózgowych (emergetyzm). Wielu badaczy twierdzi, że fizykalne i mentalne systemy są nieredukowalne do siebie (choć w praktyce akademickiej wielokrotnie dokonuje się takich redukcji). Jednak jak one się łączą ze sobą, pozostaje ciągle pytaniem otwartym. Mamy wiele danych potwierdzających kompatybilność procesów mentalnych i neuronalnych (jak mózg jest zniszczony, to równocześnie nie ma żadnej aktywności mentalnej), ale fakt ten nie mówi nic na temat przyczynowości: czy procesy neurologiczne stanowią przyczynę aktywności procesów mentalnych, czy procesy mentalne - neurologicznych? Możliwą alternatywą jak sądzą niektórzy badacze jest przyjęcie założeń dualistycznych (świadomość stanowi odmienny od rzeczywistości materialnej fenomen). Jednak w sensie metodologicznym to rozwiązanie wydaje się być niedopuszczalne. Przyjęcie założeń dualistycznych sprawia bowiem, że status i istnienie świadomości stają się niejasne (jeśli postuluje się wydzielenie domeny mentalnej od fizycznej, niemożliwe staje się wyjaśnienie tego, jaka jest ich wzajemna relacja). Z drugiej jednak strony przyjęcie wszystkich założeń materialistycznych wydaje się równie błędne (Romer, Walach, 2011; Walach, Romer, 2011). Zaprzeczając bowiem odmienności zarówno statusu epistemologicznego, jak i ontologicznego świadomości, przeczy się istnieniu 3

zjawiska, które przecież stanowi kluczowy aspekt badań nad świadomością. Główną bowiem tezą wynikającą z założeń ontologicznych i epistemologicznych, które tkwią u podłoża paradygmatu materialistycznego (scjentystycznego) oraz wynikających z nich prawideł metodologicznych jest nieświadomie zakładane twierdzenie współcześnie coraz częściej podważane że zasadniczo świadome procesy uwarunkowane są materialnymi. W związku z nierozwiązywalnością dylematu materializm vs. dualizm wydaje się w badaniach nad świadomością sensownym być przyjęcie niektórych założeń teorii materialistycznej (twierdzeń epistemologicznych) a odrzucenie innych (twierdzeń ontologicznych). Przyjęcie takiej strategii przyczyni się do uporządkowania pojęć dotyczących świadomości oraz wypracowania podatnych na operacjonalizację korelatów neurologicznych świadomości. Warunkiem tego jest wypracowanie dwu istotnych rzeczy (Walach, 2014, 13): 1) ontologii, przynajmniej minimalnie akceptowanej przez środowisko naukowe, która nie będzie kolidowała z założeniami empiryzmu a równocześnie umożliwi dostęp świadomości do rzeczywistości, która znajduje się poza procesami neuropsychologicznymi poprzez doświadczenia wewnętrzne, 2) epistemologii, która umożliwi weryfikację, które z doświadczeń wewnętrznych dostarczają nam realny wgląd w rzeczywistość, a które nie. Struktura mózgu i jego podstawowa aktywność falowa Mózg i jego biliony komórek dzień i noc przez całe życie są aktywne elektrycznie. Kiedy duże grupy neuronów wykazuje podobną aktywność elektryczną (koordynacja, koherencja, synchronizacja) wtedy małe potencjały elektryczne tworzą formę fal mózgowych o różnej amplitudzie (większe lub mniejsze napięcie elektryczne) i częstotliwości (większa lub mniejsza ilość wyładowań podczas sekundy). Wyniki analiz EEG wskazują na to, że amplituda fal mózgowych zależy od ilości neuronów biorących udział w synchronicznych wyładowaniach. Z kolei częstotliwość zależy od szybkości zaangażowanych w synchroniczne wyładowania neuronów. Podstawową zasadą rządząca dynamiką zmian częstotliwości fal mózgowych jest ta, że im bardziej aktywny i pobudzony jest mózg, tym większa jest częstotliwość fal mózgowych (Buzsaki, 2006; Niedermeyer, da Silva, 2004): 4

1) Fale delta najwolniejsze (poniżej 4 Hz) a występujące w stanach koma lub podczas głębokiego snu, 2) Fale theta wolne (4-7 Hz), chociaż nieco szybsze od fal delta związane z popędami, emocjami, stanami transowymi oraz podczas śnienia, 3) Fale alfa obejmują środkowy zakres częstotliwości (7-15 Hz) a występują podczas stanów podstawowych czuwania (świadoma uwaga). Fale alfa stanowią bramę pomiędzy światem wewnętrznym a zewnętrznym oraz podświadomością a świadomością, 4) Fale beta zdecydowanie szybsze od fal alfa (16 31 Hz) a wskazujące na pobudzenie, mentalną aktywność i koncentrację, 5) Fale gamma najszybsze fale (powyżej 32 Hz), które występują podczas stanów maksymalnej czujności i koncentracji a są szczególnie charakterystyczne dla wyższych stanów świadomości (stany odmienne, medytacja, kontemplacja). Częstotliwość fal mózgowych odzwierciedla poziom stanów świadomości. Fale delta i theta występują podczas stanów nieświadomych, podczas gdy pozostałe podczas stanów świadomych. Częstotliwość fal mózgowych odnosi się też do procesów uwagi. Gdy uwaga kierowana jest na wewnętrzny świat doświadczeń, wtedy przeważają wolne fale theta i alfa. Natomiast wtedy, kiedy uwaga koncentruje się na świecie zewnętrznym uaktywniają się szybkie fale beta i gamma. Częstotliwość fal mózgowych odnosi się wyraźnie do struktury mózgu oraz wskazuje na dojrzałość struktury mózgowej. Głębokie (ewolucyjnie najstarsze a najmniej dojrzałe) struktury mózgu związane są z aktywnością wolnych fal delta i theta, podczas gdy te bardziej zewnętrzne (ewolucyjnie młodsze i bardziej dojrzałe) są powiązane z szybszymi falami alfa, beta i gamma. U niemowląt, u których w pełni rozwinięta jest jedynie najstarsza ewolucyjnie struktura mózgowa (mózg gadów i płazów), dominują głównie wolne fale delta (w tej fazie rozwojowej kluczową rolę odgrywają funkcje instynktowe i przeżyciowe). U najmłodszych dzieci (do około drugiego roku życia) aktywność mózgowa dotyczy zasadniczo prawej półkuli (dominacja prawej hemisfery), podobnie jak miało miejsce u ludzi starożytnych oraz jak to jest we współczesnych kulturach pierwotnych (Goldderg, Roediger, Kucukboyaci, Carlson, 5

Devinsky, Kuzniecky, Halgren, Thesen, 2013). Oznacza to, że podstawową siedzibą świadomości u niemowląt jest prawa półkula, którą znamionuje aktywność wolnych fal delta. W miarę rozwoju osobniczego (zasadniczo do szóstego roku życia) zaczyna dojrzewać układ limbiczny (istotnego znaczenia nabiera aktywność emocjonalna tj. uczucia, przywiązanie, relacyjność, podobnie jak u ssaków) i coraz częściej zaczynają dominować nieco szybsze fale theta (Pignatelli, Beyeler, Leinekuge, 2012). Aktywność z prawej półkuli wraz z rozwojem funkcji językowych - zaczyna się przesuwać stopniowo do lewej półkuli (Goldderg, Roediger, Kucukboyaci, Carlson, Devinsky, Kuzniecky, Halgren, Thesen, 2013). Sugeruje to, że od zasadniczo drugiego roku życia podstawową siedzibą świadomości jest półkula lewa (werbalna komunikacja, abstrakcyjne myślenie, zdolność do perspektywicznego planowania), w której w porównaniu do poprzednich okresów zaczynają dominować szybkie fala (najpierw theta a potem coraz częściej alfa, beta i gamma). W miarę jak u dziecka zaczyna dojrzewać kora nowa, rytm theta zaczyna być coraz częściej zastępowany przez alfa i beta, który już przeważnie dominuje w wieku 6-7 lat (Feshchenko, Reinsel, Veselis, 2001). Jednak ta dominacja dotyczy jedynie tylnej części mózgu, w przedniej części do 11-12 roku życia przeważają nadal fale theta. Pojawianie się fal alfa i beta wskazuje na rozwój myślącego umysłu. Pełnię rozwoju neurologicznego człowiek uzyskuje w wieku 11-12 lat, kiedy to również w przedniej części kory nowej zaczynają dominować fale alfa i beta. Ten etap rozwojowy wiąże się ze zdolnością osoby do radzenia sobie i kontrolowania stanów emocjonalnych. Specyfika aktywność falowej mózgu Wyróżniamy trzy stany świadomości: głęboki sen, marzenia senne i czuwanie, z których dwa pierwsze są nieświadome. W stanie czuwania umysł szybko przeskakuje od jednej myśli do drugiej. Te szybkie zmiany myśli odbijają się na zapisie fal mózgowych (EEG) w postaci nieregularnych wzorców, które gwałtownie się zmieniają. Kiedy aktywność mentalna jest skoncentrowana na jakimś problemie albo zadaniu do wykonania, wtedy dominują fale beta. Wskaźnikiem głębokiego relaksu są fale alfa. Kiedy jednak podczas odpoczynku pojawi się nagły hałas lub rozbłysk światła następuje zwykle następuje przerwanie rytmu fal alfa. Osoba przebywająca w stanie alfa powróci wtedy natychmiast do szybszej i bardziej nerwowej aktywności (fale beta). 6

Kiedy umysł coraz bardziej wycisza się i uczucia stabilizują się, wtedy następuje jeszcze inna zmiana wzorca fal w zapisie EEG. Jest on bardziej regularny, rytmiczny i wolniejszy (dominacja fal theta). W takim przejściowym stanie hipnagogicznym (pomiędzy jawą a snem), podświadomy i materiał wydobywa się na powierzchnię w postaci fantazji, wyobrażeń i marzeń. We śnie kluczową rolę zdaje się odgrywać system limbiczny, który odpowiada za aktywację procesów śnienia. Na skutek zwiększonej aktywizacji systemu limbicznego istotnie spada zdolność do kontroli nad materiałem nieświadomym, który wydobywa się na powierzchnię w postaci afektywnie zabarwionych marzeń sennych. Aktywność neurologiczna podczas snu przenosi się z lewej półkuli na prawą i człowiek wygląda jakby nie spał, a jest nieświadomy. Interesującym pod względem neurologicznym jest sama faza zapadania się w sen. W tej fazie mózg przechodzi jakby wszystkie fazy ewolucyjne. Najpierw w korze nowej (umysł ludzki) zanika aktywność fal alfa. Następnie fale mózgowe istotnie spowalniają i system limbiczny (mózg ssaków) zapada w sen. W końcu w pniu mózgu (mózg płazów i gadów) zaczynają dominować wolne fale delta, które podtrzymują witalne funkcje. Podczas budzenia się występuje odwrotny proces (od aktywności najstarszych ewolucyjnie struktur mózgu do najnowszych). Z uzyskanych ostatnio rezultatów badawczym można wnosić, że mamy do czynienia z czwartym stanem świadomości, który możemy prowizorycznie nazwać wyższym. Podczas jego aktywacji występuje bowiem dominacja najszybszych ze znanych fal gamma (historycznie pierwsze odkrycie dominacji fal o częstotliwości 40 Hz podczas medytacji Das, Gastault, 1955). Z przeprowadzonych badań nad ludźmi medytującymi wynika, że osoba takie przechodzą przez specyficzne fazy świadomościowe (Berkovich-Ohana, Glicksohn, Goldstein, 2012; Cahn, Polich, 2006; Lutz, Greischar, Rawlings, Ricard, Davidson, 2004). Dokonuje się to zasadniczo wolicjonalnie podczas treningów medytacji. Najpierw w mózgu osoby medytującej (pień mózgu i prawa hemisfera) obserwuje się dominację fale theta (pogłębiony dostęp do podświadomości, stanów emocjonalnych albo treści marzeń sennych por. Baghi, Wenger, 1957). Następnie w korze przedczołowej (Davidson, 1976) zaczynają dominować szybkie fale 7

alfa, które zostają zastąpione przez jeszcze szybsze fale gamma (zwykle o częstotliwości 40 Hz). Należy podkreślić, że aktywności mózgowej, jaka ujawnia się podczas medytacyjnych stanów świadomości, nie dotyczy jednak samej ogólnej częstotliwości i amplitudy fal. Jej specyfika ujawnia się w strukturze i dynamice rozprzestrzenienia się dominacji różnych konfiguracji aktywności mózgowej (np. w jednym obszarze występuje dominacja fal alfa a w innych theta, a jeszcze w innym gamma). Niektóre wyniki badań (Davidson, i in., 2003) wskazują bowiem na to, że podczas procesów medytacji następuje wyłączanie lewej półkuli (spadek częstotliwości fal alfa i theta) a aktywacja prawej, która symultanicznie obejmuje przednie części mózgu. Wygląda to tak, jakby lewa hemisfera przechodziła w stan pasywnej obserwacji, tego co się dzieje w lewej (nieświadomej) części mózgu. Podczas takich stanów jak wykazują liczne badania, zwłaszcza na początku nauki medytacji mogą pojawiać się dramatyczne przeżycia rozpadu poczucia ja (dysolucja ego). Osoba medytująca może zostać owładnięta intensywnymi przeżyciami z przeszłości (z jednej strony złość, agresja, pobudzenie seksualne a z drugiej senność, letarg, depresyjność). Wyniki innych badań dowodzą, że podczas stosowania specyficznych technik wglądowych (uważność) u osób medytujących występuje podwyższona bilateralna synchroniczność w czołowych, ciemieniowych i skroniowych obszarach mózgu (por. Lutz, i in., 2004). Ponadto w zachowaniu ludzi medytujących dostrzegalna zdolność stosowania nabytych umiejętności w nowych i nietrenowanych sytuacjach (trening fizyczny i symulacyjny kształtuje sprawności w znanym i wytrenowanych sytuacjach). Fakty te potwierdzają dodatkowo tezę o specyfice stanów świadomości towarzyszące aktywności osób zaawansowanych w medytacji. O specyfice stanów świadomości świadczą wyniki innych badań, które ujawniają, że procesy występujące podczas medytacji różnią się od wszelkich innych znanych form aktywności mentalnej jak np. relaksacja, marzenia dzienne, hipnoza, działania celowe, trening sportowy, symulacja komputerowa, itd. (Siegel, 2007; Slagter, Davidson, Lutz, 2011). Są one bowiem relatywnie bardziej kompleksowe od innych tzn. wielopoziomowe, zróżnicowane i zintegrowane. W neuroobrazowaniu mózgu osoby będącej w stanie medytacyjnym obserwuje się wyraźnie poszerzony zakres aktywności neuronalnej (synchronizacja pnia mózgu, obszarów limbicznych oraz kory mózgowej; integracja sieci uwagowej, pamięciowej i 8

systemu kontroli; hemisferyczna integracja korespondujących obszarów z obu półkul; wzmożona aktywność neuronów lustrzanych). Konfiguracja aktywności fal theta, alfa i gamma oraz specyfika jej rozprzestrzenienia się (dominacja fal alfa i theta w przedniej części mózgu oraz prawej hemisferze; fale gamma występują w różnych częściach mózgu), jaka występuje podczas stanów medytacyjnych, wskazuje na fakt, że umysł osoby medytującej jest w stanie skonfrontować się, dokonać wglądu oraz ewentualnie zintegrować (fale alfa w przedniej części mózgu) nierozwiązane problemy i konflikty emocjonalne (fale theta w prawej hemisferze). W tej konfiguracji nie do przecenienia jest dominująca obecność fal alfa nad theta, jaka występuje w przednich częściach mózgu. Ta dominacja, która przeważnie występuje podczas głębokiej medytacji, umożliwia kontrolę nad dostępem podmiotu do podświadomości. W przeciwnym razie groziłoby człowiekowi zatracenie się w podświadomości (kiedy fale theta dominują nad alfa, człowiek staje się nieświadomy). Multipleksowość wyższych stanów świadomości Głównym celem działania ludzkiego mózgu jest jak wykazują niektóre badania (Siegel, 2007, 2010) - nieustanne dążenie do największej kompleksowości poprzez intensyfikację procesów dyferencjacji (maksymalne różnicowanie stanów) i integracji (dążenie do włączenia maksymalnie zindywidualizowanych stanów do temporalnej całości). Właśnie ta nieustanna dynamika różnicowanie-integracja decyduje o optymalnym funkcjonowaniu systemu (mózgu, rozumu, człowieka, rodziny, społeczności, itd.). Ponieważ jednak zasoby uwagowe człowieka są ograniczone, dlatego osoba może być świadoma tylko jednego przedmiotu w tym samym czasie. Pojedynczy moment uwagowy jest skoncentrowany tylko na jednym z pięciu wymiarów sensualnych przedmiotu. Doświadczenie ciągłego strumienia świadomości jest produkowane przez szybkie serie odbioru impresji zmysłowych oraz zdarzeń mentalnych (Chakravarthia, VanRullen, 2012; VanRullen, 2013), które pojawiają się, by zaraz potem zniknąć (przewijają się jak poszczególne klatki filmowe, które postrzegamy jak ruchomą scenę, chociaż stanowią sekwencję zmieniających się klatek z szybkością 24 Hz). W przypadku niektórych stanów ludzkiej świadomości proces ten jest ekstremalnie szybki i osiąga wartość 40 Hz (de Almeida, 9

Idiart, Lisman, 2009; Miconi, VanRullen, 2010). Z powodu swej szybkości (pojawiają się i znikają z zasobów uwagi) mogą być niezauważone przez podmiot. Zauważenie obiektu zależy więc głównie od zdolności do szybkiego łączenia pojedynczych obrazów pochodzących od jednego z pięciu zmysłów w jedno całościowe doświadczenie (VanRullen, 2008). Są dane wskazujące na to, że do łączenie różnych obrazów w jedno doświadczenie wystarcza szybkość na poziomie 8 Hz (poniżej 8 Hz człowiek staje się śpiący lub nieświadomy). Jednak do doświadczanie wyższych stanów świadomości (wola, koncentracja, przeżycia mistyczne, doświadczenie jedni, poczucie ja) potrzebna jest zdecydowania wyższa szybkość skanowania tj. 40 Hz (Lutz, Greischar, Rawlings, Ricard, Davidson, 2004). Przy czym równocześnie ewolucyjnie najstarsza część mózgu musi przenieść swoją aktywność z lewej do prawej półkuli oraz operować na niskich częstotliwościach (prawdopodobnie nawet poniżej 8 Hz). Obiekty pojawiające się w świadomości mają pewną charakterystyczną aurę emocjonalną (pozytywne, negatywne lub neutralne), której nie można mylić z pełną afektywną reakcją (kompleksowy stan fizjokognitywny: lęk, radość, gniew). Ze względu na swą emocjonalną barwę mogą stanowić kluczową przyczynę pojawiania się łańcucha negatywnych reakcji mentalnych (zawierających pełne emocje) i behawioralnych uniemożliwiających rozpoznawanie obiektów oraz łączenie ich w jedno doświadczenie. Ponieważ jak wskazuje wiele badań nad uważnością człowiek doświadczający wyższych stanów świadomości jest zrelaksowany oraz nisko reaktywny nie występują u niego takie negatywne procesy. Osoba doświadczająca wyższych stanów świadomości ma dostęp do mieszczących się w półkuli prawej - pokładów podświadomych (wyłączenie lewej hemisfery). Głównymi przeszkodami w tym zakresie mogą być: pobudzenie i senność (Hasenkamp, Wilson- Mendenhall, Duncan, Barsalou, 2012). Pierwsza przeszkoda wynika z nieświadomego poddawaniu się ciągom myślowym (negatywnym np. osądzanie się, porównywanie, ruminacje oraz pozytywnym np. afektacja, euforia). Druga związana jest ze spadkiem koncentracji (ospałość, lenistwo). Zadaniem medytującego jest utrzymanie stanu relaksacji, w którym umysł jest spokojny (dominacja fal theta), ale jednocześnie zachowanie czujności uwagi oraz koncentracji na świecie wewnętrznym (dominacja fal alfa). 10

Wyniki współczesnych neurobiologicznych badań sugerują, że gdy w wielu różnych obszarach mózgu następuje przepływ energii (elektrycznej i chemicznej) oraz związanej z nimi informacji (funkcjonalny korelat energii), dopiero wtedy (i tylko wtedy) generowane są korelaty świadomości (por. Munzert i in., 2009; Slagter, Davidson, Lutz, 2011). Zmiany te muszą być też wystarczająco szybkie tzn. osiągać częstotliwość na poziomie 40 Hz (de Almeida, Idiart, Lisman, 2009; Lutz, Greischar, Rawlings, Ricard, Davidson, 2004; Miconi, VanRullen, 2010). Oznacza to, że świadomość zgodnie z najnowszymi badaniami neurologicznymi - należy traktować jako samo-organizujący się system, w którym o pojawieniu się nowego stanu (albo jego wzmocnieniu czy osłabieniu) decyduje aktywacja całego systemu (zgodnie z teorią systemów Bertalanfiego). Wynik działania takiego systemu zależy więc od wszystkich elementów oraz oparty jest o rachunek prawdopodobieństwa (myślenie przyczynowo-skutkowe czy liniowa logika klasycznej fizyki są nieadekwatne). W takim systemie, nawet mała zmiana na peryferiach systemu może zgodnie z podstawowymi założeniami matematyki chaosu - wywołać istotne perturbacje w całym systemie. Wyniki niektórych badań sugerują ponadto, że o istotnych zmianach na peryferiach systemu decyduje stan całego systemu (Miconi, VanRullen, 2010), który nie sposób ocenić przy pomocy technik klasycznej fizyki. Okazuje się więc, że świadomość - jako neurologiczny korelat funkcjonowania mózgu - stanowi samonapędzający się i zamknięty układ, którego efektywność możemy jedynie obserwować a nie możemy go trafnie ocenić (przewidywanie oparte jest o rachunek prawdopodobieństwa). Świadomość kształtująca treść doświadczeń, aktywność i strukturę mózgu Kiedy człowiek czuje się nieszczęśliwy (tzn. doświadcza negatywnych myśli, wyobrażeń i emocji) stara się zmienić negatywny zabarwienie swoich doznań. Zwykle jednak mu się nie udaje. Dlaczego? Głównie dlatego, że stosuje nieodpowiednie strategie działań. Do takich błędnych strategii należy stosowanie różnych mechanizmów obronnych (np. wyparcie, nadmierna samokontrola, tłumienie, acting-out, fiksacja, inwersja, kompensacja, konwersja, przeniesienie, regresja, sublimacja, reakcje upozorowane, itd.), których jak wynika z badań nad uważnością (Feldman, Dunn, Stemke, Bell, Greeson, 2014) podstawowym rysem jest 11

ocenianie się i negatywne osądzanie (ruminowanie). Kiedy np. intensywnie stara się przestać negatywnie myśleć o sobie albo szybko zasnąć (ponieważ jest późno a musi wcześnie wstać), wtedy następują reakcja odwrotna od oczekiwanej: jeszcze intensywniej pojawiają się negatywne myśli albo jest ich paradoksalnie o wiele więcej. Wyniki wielu badań nad ludźmi medytującymi ujawniają, że człowiek może istotnie wpływać na formę i kształt pojawiających się w obszarze jego uwagi myśli, wyobrażeń oraz uczuć. Jednak nie dokonuje się to bezpośrednio, ale pośrednio i nie poprzez aktywne działania np. blokowanie złych myśli i stosowanie mechanizmów obronnych), ale bierne tj. obserwację i docenianie pojawiających się myśli (im więcej zauważy złych myśli, tym jest lepiej) oraz pozwalaniu, aby w sposób naturalny same odchodziły. W efekcie prowadzi to do traktowania złych myśli jako tylko myśli, a nie jako obiektywnej prawdy o rzeczywistości ( Jestem beznadziejny, Znowu się wygłupiłem, Zawsze taki będę ). Jak wykazuje bowiem wiele badań, takie podchodzenie do negatywnych myśli usprawnia podmiot do dystansowanie się od oceniających ruminacji, polepszając w ten sposób satysfakcję z życia, podnosząc poziom ogólnego dobrostanu i usprawniając interpersonalne funkcjonowanie (Radoń, 2014). Człowiek wpływając pośrednio i biernie na formę i kształt myśli, wyobrażeń oraz uczuć również może jak się okazuje - wpłynąć na samą aktywność i strukturę mózgu (neuroplastyczność mózgu). Wyniki badań nad uważnością sugerują coraz mocniej odmienne - diametralnie inne niż zakładane w scjentystycznym paradygmacie naukowym - rozwiązanie: to świadomość warunkuje funkcjonowanie mózgu tj. niematerialny umysł kształtuje materialny mózg (Hasenkamp, 2014; Ott, i in., 2011). Dowodem tego są następujące fakty dotyczące osób systematycznie medytujących (Lutz, Dunne, Davidson, 2007): 1) zaawansowani w praktyce medytacji różnią się istotnie pod względem struktury mózgu oraz wzorców procesów elektrycznych w stosunku do nowicjuszy oraz stosujących relaksację albo różne techniki rehabilitacji, 2) zaawansowani w praktyce medytacji produkują nowe jakości umysłowe w zakresie cechy (świadomość ciała, relaksacja, kontrola emocji, itd.) i stanu (trwałe zmiany neuronalne), które nie istnieją bez utrzymywania mentalnego treningu, 3) zaawansowani w praktyce medytacji mogą dowolnie i bezbłędnie reprodukować specyficzne zdolności w doświadczeniu, takie jakie występują podczas praktyki medytacyjnej, 12

4) zaawansowani w praktyce medytacji potrafią o wiele trafniej opisywać subiektywne doświadczenia niż początkujący a te opisy pomagają naukowcom identyfikować, definiować oraz interpretować zjawiska medytacji. Zakończenie Zaprezentowane wyniki badań ujawniają, że świadomość można podzielić na dwa typy: standardowa (na którą składa sią się 3 fazy tj. głębokiego snu, marzeń sennych i czuwania) i wyższa (wola, koncentracja, odmienne stany świadomości, przeżycia mistyczne, doświadczenie jedni). W pierwszym typie wystarczająca jest częstotliwość aktywności mózgowej na poziomie 4-7 Hz (fale theta), która umożliwia człowiekowi rozpoznawanie obiektów, czyli łączenia danych pochodzących z różnych zmysłów w jedno doświadczenie. W drugim typie potrzebne są bardzo wysokie częstotliwości aktywności mózgowej tj. ok. 40 Hz. Wprawdzie do życia wystarcza funkcjonowanie na pierwszym poziomie, ale doświadczanie pełni życia możliwe staje się dopiero na tym wyższym poziomie (większa satysfakcja z życia, wyższy poziom ogólnego dobrostanu, lepsze interpersonalne funkcjonowanie, większe poczucie sprawstwa, podatność na doświadczenia mistyczne, itd.). Drugim istotnym wnioskiem, jawiącym się z zaprezentowanych badań jest fakt, że można efektywnie oraz stosunkowo łatwo (od 10 do 30 minut dziennie) zmieniać treść swoich doświadczeń, wpływając pośrednio na aktywność i strukturę mózgu (receptywna bierność). Zaangażowane podczas treningu medytacyjnego neurologiczne połączenia są rozwijane (synchronizacja), podlegają różnym procesom adaptacyjnym oraz wywołują trwałe efekty (neuroplastyczność mózgu). Oznacza to, że umysł oraz świadomość wywiera przyczynowy wpływ na kształtowanie się fizycznych struktur mózgu. Potwierdza to pośrednio tezy dualistów (nie tylko epistemologiczne, ale i ontologiczne), iż to świadomość kształtuje mózg (zarówno w sensie funkcjonalnym, jak i strukturalnym) a nie, że jest odwrotnie (zdecydowanie mniej jest dowodów potwierdzających tezę, że mózg kształtuje świadomość). Ujawniony dowody na oddziaływanie procesów świadomości na treść doświadczeń, funkcjonowanie i strukturę mózgu każe podchodzić z dużą ostrożnością do interpretacji wyprowadzanych z niektórych badań, które milcząco przyjmują założenia ontologiczne materializmu i scjentyzmu (tezy epistemologiczne materializmu są ze wszech miar akceptowalne). Oczywiście ujawnione fakty wpływu świadomości na treść doświadczeń, 13

funkcjonowanie i strukturę mózgu w żadnym stopniu nie podważają tezy, że świadomość stanowi epifenomen aktywności mózgowej, ponieważ oczywistym jest, że wiele elementów aktywności różnych obszarów mózgu oddziałuje na świadomość. Patrząc syntetycznie, należy stwierdzić, że wyniki badań nie wskazują na jednostronność wpływu diady mózg-umysł, ale na kompatybilność procesów mentalnych i neuronalnych (zależność korelacyjną pomiędzy mózgiem a świadomością por. Walach, 2014). Oznacza to, że z jednej strony aktywność procesów mózgowych wpływa na świadomość a z drugiej, że świadomość wpływa na procesy mózgowe. W związku z uzyskanymi rezultatami trzeba postulować potrzebę ostrożności w wyciąganiu wniosków w kontekście badań dotyczących świadomości uzyskiwanych na poziomie neurologicznym. Postulowana ostrożność powinna polegać na konieczności uświadomienia sobie przez badacza własnych założeń teoretycznych (materializm epistemologiczny lub ontologiczny, dualizm epistemologiczny lub ontologiczny) oraz informowania o tych założeniach potencjalnych odbiorów. Praktyka taka w konsekwencji wprowadzi więcej porządku w precyzację pojęć dotyczących ludzkiej świadomości oraz zapobiegnie mieszaniu treści z porządku epistemologicznego z ontologicznym (np. Ponieważ świadomość stanowi epifenomen aktywności mózgu, to znaczy, że funkcjonowanie i struktura mózgu kształtuje wszystko, co człowiek doświadcza a to stanowi potwierdzenie tez ateizmu oraz alternatywnie: Ponieważ mamy dowody, że świadomość wpływa na aktywność mózgu, tzn. że byty duchowe wpływają na świat materialny, co stanowi potwierdzenie tez teizmu ). Uzyskane dane empiryczne dowodzą ponadto, że nie mamy odpowiednich narzędzi badawczych (i prawdopodobnie nigdy nie będziemy mieli), aby zgłębić rozumienie świadomości. Z jednej strony wynika to z tego, że procesy mózgowe towarzyszące świadomości muszą w sposób ekstremalnie szybki (duże ryzyko błędów) uporządkować i połączyć niezliczoną liczbę danych pochodzących z różnych zmysłów (przefiltrowanych wstępnie w różnych obszarów mózgu) w spójną strukturę doświadczeniową (multipleksowość procesów świadomych) a z drugiej strony, to porządkowanie i łączenie rządzi się nie prawami fizyki klasycznej, ale prawami fizyki kwantowej i matematyki chaosu (probabilistyczny charakter świadomości). Oznacza to w konsekwencji, że zasadniczo każdy wniosek wyciągany z obserwacji aktywności mózgu jest uproszczony. 14

Odwołując się do podstawowych tez fizyki kwantowej (badania neurologiczne w dużym stopniu są podobne do badań prowadzonych na poziomie molekularny), trzeba dodać, że postulowana ostrożność ma dotyczyć nie tylko świadomości przyjmowania przez badacza założeń teoretycznych na etapie wyciągania wniosków z badań, ale samego procesu konstruowania strategii badawczej oraz jej przeprowadzania. Wiadomo bowiem nie od dzisiaj, że sama aktywność badacza może istotnie zniekształcać albo - przy odpowiedniej korekcie poprawiać trafność uzyskiwanych wyników. Przyjmując taką strategię w obserwacjach naukowych nad świadomością wyklucza się ryzyko niedostrzegania (niedoceniania) wpływu aktywności procesów świadomościowych (myśli, wyobrażenia, uczucia) na funkcjonowanie (aktywność elektryczna i hormonalna) i kształtowanie się struktury mózgu (neuroplastyczność mózgu). Bibliografia Almeida, de L., Idiart, M., Lisman, J. E. (2009). A second function of gamma frequency oscillations: An E%-max Winner-Take-All Mechanism selects which cells fire. Journal of Neuroscience, 29, 7497 7503. Berkovich-Ohana, A., Glicksohn, J., Goldstein, A. (2012). Mindfulness-induced changes in gamma band activity - implications for the default mode network, self-reference and attention. Clinical Neurophysiology, 123(4), 700-710. Buzsaki, G (2006). Rhythms of the brain. Oxford University Press. Cahn, B. R., Polich, J. (2006). Meditation states and traits: EEG, ERP, and neuroimaging studies. Psychological Bulletin, 132(2), 180-211. Chakravarthia, R., VanRullen, R. (2012). Conscious updating is a rhythmic process. Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 109(26), 10599-10604. Davidson, R. J. (1976). The physiology of meditation and other states of consciousness. Perspectives in Biology and Medicine, 19: s. 345-380. Davidson, R. J. I in. (2003). Alterations in brain and immune function produced by mindfulness meditation. Psychosomatic Medicine 65, 564 570 Feldman, G., Dunn, E., Stemke, C., Bell, K., Greeson, J. (2014). Mindfulness and rumination as predictors of persistence with a distress tolerance task. Personality and Individual Differences, 56, 154-158. Feshchenko, V. A., Reinsel, R. A., Veselis, R. A. (2001). Multiplicity of the alfa Rhythm in Normal Humans. Journal of Clinical Neurophysiology, 18 (4), 331 44. Goldderg, E., Roediger, D., Kucukboyaci, N. E., Carlson, C., Devinsky, O., Kuzniecky, R., Halgren, E., Thesen, T. (2013). Hemispheric asymmetries of cortical volume in the human brain. Cortex, 49, 200-210. Hasenkamp, W., Wilson-Mendenhall, C. D., Duncan, E., Barsalou, L. W. (2012). Mind wandering and attention during focused meditation: a fine-grained temporal analysis of fluctuating cognitive states. Neuroimage, 59, 750 760. Keren, A. S., Yuval-Greenberg, S., Deouell, L. Y. (2010). Saccadic spike potentials in gamma-band EEG: Characterization, detection and suppression. NeuroImage, 49 (3): 2248 63 15

Lutz, A., Dunne, J. D., Davidson, R. J. (2007). Meditation and the Neuroscience of Consciousness. [W:] P. D. Zelazo, M. Moscovitch, E. Thompson (Red.). Cambridge Handbook of Consciousness. Cambridge: Cambridge University Press, s. 497 550. Lutz, A., Greischar, L. L., Rawlings, N. B., Ricard, M., Davidson, R. J. (2004). Long-term meditators self-induce high-amplitude gamma synchrony during mental practice. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 101(46), 16369 16373. Miconi, T., VanRullen, R. (2010). The gamma slideshow: object-based perceptual cycles in a model of the visual cortex. Frontiers in Human Neuroscience, 4(205), 1-11. Munzert, J., Lorey, B., Zentgraf, K. (2009). Cognitive motor processes: The role of motor imagery in the study of motor representations. Brain Research Reviews, 60, 306-326. Niedermeyer, E., da Silva, F. L. (2004). Electroencephalography: Basic Principles, Clinical Applications, and Related Fields. Lippincot Williams and Wilkins. Ott, U., Hölzel, B. K., Vaitl, D. (2011). Brain structure and Meditation. How Spiritual Practice Shapes the Brain. Studies in Neuroscience, Consciousness and Spirituality 1, 119 128. Pignatelli, M., Beyeler, A., Leinekuge, X. (2012). Neural circuits underlying the generation of theta oscillations. Journal of Physiology-Paris, 106 (3-4), 81-92. Radoń, S. (2014). Kwestionariusz Ruminacji-Refleksyjności (polska adaptacja The Rumination-Reflection Questionnaire). Psychoterapia, 2 (169), 61-72. Römer, H., Walach, H. (2011). Complementarity of phenomenal and physiological observables: A primer on generalised quantum theory and its scope for neuroscience and consciousness studies. W: Walach H., Schmidt, S., Jonas, W. B. Neuroscience, consciousness and spirituality (s. 97 107). New York: Springer. Siegel, D. (2007). Mindfulness training and neural integration: differentiation of distinct streams of awareness and the cultivation of well-being. SCAN, 2(4), 259-263 Siegel, D. (2010). Mindsight: The New Science of Personal Transformation. New York, NY: Bantam Books. Slagter, H. A., Davidson, R. J., Lutz, A. (2011). Mental Training as a Tool in the Neuroscientific Study of Brain and Cognitive Plasticity. Frontiers in Human Neuroscience 5(17), 187 202. Walach, H. (2014). Towards an Epistemology of Inner Experience. W: S. Schmidt, H. Walach (Red.). Meditation- Neuroscientific Approaches and Philosophical Implications. Studies in Neuroscience, Consciousness, and Spirituality (s. 7-22). Cham, Switzerland: Springer. Walach, H., Römer, W. (2011). Generalized entanglement A nonreductive option for a phenomenologically dualist and ontologically monist view of consciousness. W: H. Walach, S. Schmidt, W. B. Jonas (Red.) Neuroscience, consciousness and spirituality (81 95). New York: Springer. VanRullen, R. (2009). Binding hardwired vs. on-demand feature conjunctions. Visual Cognition, 17(1-2), 103-119. VanRullen, R. (2013). Visual attention: a rhythmic process? Current Biology, 23(24), 1110-1112. 16