RAPORT Z EWALUACJI PROJEKTU JA MŁODY OBYWATEL

RAPORT Z EWALUACJI PROJEKTU JA MŁODY OBYWATEL Za okres styczeń 01 maj 01 0 czerwca 01 roku 1

Spis treści I. WSTĘP... II. Cele i rezultaty... III. Plan ewaluacji... Rezultat 1 Wzrost wiedzy o postawach i obowiązkach obywatela a także równouprawnieniu płci... Rezultat Wzrost wiedzy na temat możliwości włączania się obywatela w życie społeczne... Rezultat Wzrost wiedzy na temat pracy nad mini projektem... 1 Rezultat Zwiększenie umiejętności i wiedzy w zakresie edukacji obywatelskiej i równouprawnienia płci... 1 Rezultat Zwiększenie świadomości konieczności włączania się w życie publiczne... 1 Rezultat Wzrost aktywności obywatelskiej... Rezultat Wzrost prestiżu aktywności społecznej... IV. PROJEKT OCZAMI DZIECI... V. WNIOSKI I PODSUMOWANIE... 0 Załącznik 1 Ankieta pretest dla uczestników warsztatu Ja Młody Obywatel... Załącznik Ankieta posttest dla uczestników warsztatu Ja Młody Obywatel... Załącznik Ankieta podsumowujące udział w miniprojekcie... Załącznik Ankieta podsumowująca warsztaty kończące... Załącznik Ankieta podsumowująca projekt Ja Młody Obywatel - NAUCZYCIELE... 0 Załącznik ZESTAWIENIA DANYCH... 1 Załącznik BAZY DANYCH...

I. WSTĘP Projekt Ja Młody Obywatel jest prowadzony przez Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Pomocy Q Zmianom od stycznia 01 do lipca 01 roku. Projekt ten jest współfinansowany przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. Niniejszy raport przedstawia wyniki ewaluacji w okresie od stycznia 01 do maja 01 roku, na terenie powiatu mińskiego, w szkołach podstawowych w Stojadłach, Wielgolesie, Siennicy, Grzebowilku, Hucie Mińskiej, Latowiczu i w Brzózem, w klasach IV-VI. Przedmiotem projektu w pierwszym jego etapie było przeprowadzenie w szkołach -godzinnych warsztatów pt. Ja Młody Obywatel rozwijających podstawowe umiejętności i postawy obywatelskie. Projekt był wyjściem naprzeciw widocznemu problemowi, jakim jest niski poziom wiedzy i zaangażowania w życie społeczności lokalnej adresatów projektu oraz brak zajęć rozbudzających świadomość obywatelską wśród dzieci z terenów powiatu mińskiego. Szkoły objęte projektem leżą w małych miejscowościach i zostały wybrane na podstawie rozmów z dyrektorami oraz wypełnianych przez nich ankiet. W szkołach tych nie ma zajęć pozalekcyjnych z zakresu edukacji obywatelskiej a dyrektorzy widzą silną potrzebę aktywizacji swoich uczniów. Badanie potrzeb pokazało, że żadne z dzieci uczestniczących w projekcie nigdy wcześniej nie brało udziału w pozalekcyjnym projekcie obywatelskim, czyli nie miało możliwości rozwoju postaw obywatelskich. Jeśli nie zostaną przedsięwzięte środki zmierzające do zwiększenia aktywności obywatelskiej na scharakteryzowanych obszarach, problem braku aktywności i co za tym idzie niższego tempa rozwoju tych społeczności lokalnych, będzie narastał. II. Cele i rezultaty Celem głównym projektu był rozwój postaw obywatelskich wśród dzieci ze szkół podstawowych na terenie powiatu mińskiego. Cel ten został w pełni osiągnięty poprzez:

Zwiększenie wiedzy uczniów na temat postaw i obowiązków obywatela, równouprawnienia płci; Podniesienie wiedzy adresatów o możliwościach realizacji projektów obywatelskich; Podniesienie świadomości adresatów o konieczności włączania się w życie publiczne; Zwrócenie uwagi społeczności lokalnych na rolę aktywności obywatelskiej w rozwiązywaniu lokalnych problemów; Popularyzację aktywności obywatelskiej. Powyższe cele były realizowane poprzez: udział uczniów w -godzinnych zajęciach warsztatowych z wykorzystaniem metod aktywnych, które angażują zastany potencjał dzieci i odpowiadają na specyficzne dla tego wieku potrzeby rozwojowe; udział chętnych uczniów w zajęciach pozalekcyjnych, na których realizowali swoje mini projekty obywatelskie na rzecz społeczności lokalnej; udział uczniów, którzy realizowali mini projekty obywatelskie oraz uczniów z samorządów szkolnych w jednodniowych, -godzinnych warsztatach kończących. W projekcie założono realizację poniższych rezultatów: Rezultaty jakościowe: wzrost o % wiedzy uczestników warsztatów o postawach i obowiązkach obywatela oraz o równouprawnieniu płci w tym kontekście (ankiety pre i posttest) 0% wzrost wiedzy uczestników projektu na temat możliwości włączania się obywatela w życie społeczne (ankiety pre i posttest na warsztatach z programu Ja-Młody Obywatel, ankiety ewaluacyjne przeprowadzane po warsztatach dla samorządów uczniowskich, wywiady z nauczycielami i uczestnikami seminarium podsumowującego) wzrost o 0% wiedzy nauczycieli prowadzących miniprojekty i uczniów je realizujących na temat pracy nad miniprojektem (ankiety pre i posttest) zwiększenie o 0% umiejętności i wiedzy nauczycieli w zakresie edukacji obywatelskiej i równouprawnienia płci (ankiety, wywiady, spotkanie ewaluacyjne)

wzrost wiedzy środowisk lokalnych na temat możliwości realizacji projektów obywatelskich, poprzez publikacje dotyczące miniprojektów i projektu, m.in. zamieszczane w lokalnych mediach wskaźnikiem będzie ilość publikacji związanych z projektem zwiększenie o 1% świadomości uczestników seminarium o konieczności włączania się w życie publiczne wskaźnikiem będzie recenzja z seminarium wzrost o 1% roli aktywności obywatelskiej w rozwiązywaniu problemów społeczności lokalnych wskaźnikiem będzie wzrost inicjatyw służących rozwiązywaniu lokalnych problemów wzrost prestiżu aktywności społecznej poprzez wypromowanie miniprojektów uczniów podczas seminarium oraz w publikacji jako przykładów działań godnych naśladowania wskaźnikiem będzie liczba osób poinformowanych o mini projektach liczba odwiedzin na stronie internetowej, liczba uczestników seminarium, liczba odbiorców publikacji W ramach projektu, w tym etapie, miały miejsce następujące działania: Działanie 1 Działania przygotowawcze do projektu; Działanie Szkolenie dla nauczycieli; Działanie Warsztaty dla dzieci; Działanie Zajęcia pozalekcyjne i realizacja mini projektów; Działanie Warsztaty kończące; Działanie Seminarium podsumowujące. III. Plan ewaluacji Poniższy raport stworzony jest na podstawie ewaluacji, której podlegały: Program edukacyjny Ja Młody Obywatel. Narzędziem były stworzone anonimowe ankiety, rozdane dzieciom przed i po zakończonych zajęciach i wypełnione na miejscu. Zostały przygotowane ankiety dla dziewcząt i dla chłopców różniące się tylko i wyłącznie formą zwrotów.

Zajęcia pozalekcyjne dla dzieci. Została stworzona anonimowa ankieta: Arkusz Oceny Pracy w Grupie. Warsztaty kończące. Ankiety z nauczycielami. Warsztaty odbyły się w szkołach podstawowych w Wielgolesie, Stojadłach, Siennicy, Grzebowilku, Hucie Mińskiej, Latowiczu oraz w Brzózem. Wzięło w nich udział uczniów z klas. Każda grupa prowadzona była przez dwóch trenerów Stowarzyszenia Q Zmianom. Spotkanie z grupą trwało godzin lekcyjnych. W zajęciach dodatkowych, podczas których dzieci pod opieką nauczyciela tworzyły mini projekty na rzecz lokalnej społeczności, wzięło udział łącznie 1 uczniów (11 uczennic i 1 uczniów). Zostało zrealizowanych mini projektów. W warsztatach kończących udział wzięło 1 uczniów, którzy wcześniej realizowali mini projekty oraz przedstawicieli samorządu szkolnego. Celem tych warsztatów było zintegrowanie tych grup, twórcza praca nad pomysłami samorządu na przyszłość oraz przygotowanie planów dalszych mini projektów realizowanych w ramach samorządów. Warsztaty wsparły samorząd i wprowadziły do niego nowe osoby uczestników mini projektów. Rezultat 1 Wzrost wiedzy o postawach i obowiązkach obywatela a także równouprawnieniu płci Wzrost o % wiedzy uczestników warsztatów o postawach i obowiązkach obywatela oraz o równouprawnieniu płci w tym kontekście. W celu zmierzenia Rezultatu 1, zaprojektowano opisowe pytania, na które uczniowie odpowiadali dwukrotnie. Po raz pierwszy przed przystąpieniem do warsztatu i po raz drugi po zakończonym warsztacie. Dwa dodatkowe pytania zostały zawarte wyłącznie w postteście. Pretesty i posttesty miały swoje wersje dla dziewczyn oraz dla chłopców, wersje nie różniły się merytorycznie. Wszędzie, gdzie było to możliwe, w ankietach używano form żeńskich i męskich. Takie rozróżnienie jest ważne dla trenerek ze Stowarzyszenie, chodzi o to, aby dla uczniów stało się oczywiste, że powinno się używać różnych form językowych np. obywatel / obywatelka, chciałbym / chciałabym. W czasie warsztatów i zajęć pozalekcyjnych trenerki

również starały się zaznaczać istnienie obu równoprawnych form językowych, zwracając się do uczniów i uczennic. Wszyscy jesteśmy równi to jedna z naczelnych zasad projektu. Każdy z uczniów i każda z uczennic mają takie same prawa i obowiązki, bez względu na płeć. Nauczyciele podczas szkolenia zostali poproszeni, aby w czasie pracy z dziećmi nie przypisywali uczniom i uczennicom stereotypowych ról płciowych. W czasie zajęć starano się zaznaczać istnienie obu równoprawnych form językowych, zwracając się do uczniów i uczennic, obywateli i obywatelek. Przede wszystkim jednak dbano o to, żeby wszyscy mieli te same możliwości działania i realizowania pomysłów, a podział zadań w mini projektach był dostosowany do kompetencji poszczególnych uczestniczek i uczestników grupy, a nie do ich płci. Pytanie Projekt obywatelski to...? W ankiecie przed warsztatami jedynie % uczniów odpowiedziało prawidłowo na to pytanie. W ankiecie wypełnianej przez uczniów po zakończeniu warsztatów, już % z nich udzieliło poprawnej odpowiedzi. Trzeba również zaznaczyć, że wynik ten jest zadowalającym tym bardziej, że dzieci uważały to pytanie za najtrudniejsze, nie zawsze łącząc działania obywateli na rzecz społeczeństwa z projektem obywatelskim, a punkt przyznawano jedynie za udzielenie odpowiedzi bliskiej definicji, jaką uczniowie poznali na warsztatach. Jak ukazuje wykres nr 1, wiedza w zakresie projektów obywatelskich znacznie wzrosła.

Wykres nr 1 Co to jest projekt obywatelski? Pytanie Obywatel / obywatelka ma obowiązek Przed i po przystąpieniu do warsztatów zadano dzieciom pytanie o to, jakie, według nich, ma obowiązki obywatel/obywatelka. Stworzono klucz, według którego oceniane były odpowiedzi. W tym zadaniu można było zdobyć od 0 do punktów. Jedynie 1 % uczniów uzyskało przynajmniej 1 punkt w pre testach, z czego tylko % uzyskało lub punkty odpowiadając wyczerpująco na pytanie. Natomiast w post testach już 0% uczniów potrafiła podać przynajmniej jeden przykład obowiązków obywatela / obywatelki, a aż % odpowiedziało w sposób wyczerpujący podając i więcej prawidłowych przykładów. Bardzo znacząco, bo aż sześciokrotnie, zmalała liczba uczniów, którzy nie potrafili odpowiedzieć na to pytanie lub odpowiedzieli nieprawidłowo (z % na %).

Wykres nr Obywatel / obywatelka ma obowiązek Najczęściej dzieci wskazywały na to, że obywatele / obywatelki mają obowiązek pomagać innym szczególnie osobom starszym, szanować i dbać o swoją ojczyznę, środowisko, przestrzegać prawa, głosować w wyborach po ukończeniu 1 roku życia. Uczniowie często pisali o obowiązkach ze swojej dziecięcej perspektywy, podając jako przykłady obowiązków naukę lub chodzenie do szkoły. Pojawiały się też odpowiedzi, które łączyły się z ćwiczeniami z warsztatów, np. z Listem od Arystotelesa, skąd dzieci dowiadywały się, że obywatel, aby móc cokolwiek zrobić dla innych powinien: wiedzieć, umieć i chcieć. Uczniowie często podawali również jako obowiązek przestrzeganie zasad, co mogło się wiązać dla nich z kontraktem, który powstaje w każdej klasie na początku warsztatów i którego wszyscy uczestnicy zobowiązują się przestrzegać. Trener pokazuje uczniom symbole takie jak dłoń, zegarek, ucho, które naprowadzają uczniów na zasady, które pomogą w dobrej współpracy podczas warsztatów, natomiast już same zasady takiego kontraktu są wymyślane i akceptowane przez uczniów, a wśród nich najczęściej pojawiają się: słuchamy siebie nawzajem, wszyscy jesteśmy równi, podajemy sobie pomocną dłoń, szanujemy swój czas, nie oceniamy innych. Jak widać po odpowiedziach uczniom kontrakt i jego zasady zapadają w pamięć, często też zdarza się, że wychowawcy już po projekcie tworzą w klasie kontrakt z uczniami, aby zasady pomagające żyć i pracować w grupie przełożyć na cały czas, który klasa spędza ze sobą.

Podsumowując wyniki ankiet, w czasie warsztatów nastąpił % wzrost wiedzy uczniów na temat obowiązków obywateli i obywatelek i % wzrost wiedzy, czym jest projekt obywatelski. Na podstawie tych wyników możemy stwierdzić, że rezultat został osiągnięty ze sporą nadwyżką. Rezultat Wzrost wiedzy na temat możliwości włączania się obywatela w życie społeczne 0% wzrost wiedzy uczestników projektu na temat możliwości włączania się obywatela w życie społeczne. Rezultat stanowi ogólne pojęcie i rozwinięcie tego, co szczegółowo zakładał Rezultat 1. Aby kształtować świadomość obywatelską wśród dzieci, pokazywać im możliwości włączania się w życie społeczne, muszą one znać podstawowe pojęcia, takie jak: obywatelstwo, społeczeństwo, prawa i obowiązki obywatela, projekt obywatelski. Wyżej opisane zostały statystyki dowodzące o bardzo dużym wzroście wiedzy w tym zakresie. Aż % uczniów napisało, że z warsztatów dowiedziało się, kim jest dobry obywatel. Niewątpliwie wiedza ta, przekłada się na świadomość obywatelską dzieci, daje im pomysły i wskazuje narzędzia, jakimi mogą się posługiwać przy włączaniu się w życie społeczne. O tym świadczy też fakt, że aż % dzieci przyłączyło się do realizacji mini projektów na rzecz lokalnej społeczności. Realizacja mini projektów odbywała się po godzinach lekcyjnych i była nieobowiązkowa, co tym bardziej wzmacnia sukces, jakim jest zachęcenie tak dużej części uczniów do realizacji projektu na rzecz społeczności uczniowskiej. Pytanie Wymień cechy i zachowania dobrego obywatela. W preteście i postteście zawarte było otwarte pytanie do dzieci: Wymień cechy i zachowania dobrego obywatela. Wiedza na ten temat w czasie warsztatów znacząco wzrosła. Aż % dzieci przed warsztatami nie potrafiła podać ani jednej cechy czy zachowania, które moglibyśmy zaliczyć do cech dobrego obywatela, ale w posttestach już tylko % nie potrafiło udzielić prawidłowej odpowiedzi. W pretestach 1/ dzieci potrafiła wymienić więcej niż takie

cechy czy zachowania (%), w posttestach taką wiedzą ( i więcej przykładów) mogło się już pochwalić prawie / dzieci (%), z czego aż 1% podało i więcej takich cech i zachowań. Najczęściej dzieci wskazywały na cechy takie jak: dobry, uczynny, miły, pomocny, mądry. Z dobrym obywatelem najczęściej dzieciom kojarzyły się zachowania takie jak: pomaganie innym (szczególnie osobom starszym, na co wskazało wiele dzieci), dbanie o środowisko, nie śmiecenie, płacenie podatków, dbanie o kraj, ojczyznę. W tym pytaniu znowu często pojawiały się odpowiedzi, które łączyły się z ćwiczeniem z warsztatów Listem od Arystotelesa obywatel, aby móc cokolwiek zrobić dla innych powinien: wiedzieć, umieć i chcieć. Warto tu przywołać jedną z odpowiedzi ucznia z miejscowości Brzóze, który napisał: dobry obywatel powinien być szczęśliwy, radosny i zawsze uśmiechnięty. Wykres nr Wymień cechy i zachowania dobrego obywatela. Pytania Podaj przykłady działania na rzecz społeczeństwa / Podaj przykłady projektów obywatelskich. W testach pre i post zadaliśmy uczniom pytania dotyczące konkretnych przykładów działań na rzecz społeczeństwa i/lub przykładów projektów obywatelskich. Większość ankiet zawierała 11

jedno z tych pytań, natomiast część zawierała oba pytania (dotyczyło to klas w Wielgolesie). Chcieliśmy w ten sposób sprawdzić, czy uczniowie potrafią wskazać w praktyce czym jest projekt obywatelski i podać przykłady projektów z własnego otoczenia, ale też czy łączą projekty obywatelskie z działaniem na rzecz społeczeństwa. Okazało się, że większość uczniów z Wielgolasu łączyła ze sobą te dwa pytania i odpowiadała na oba bardzo podobnie. Części, która wpisała przykłady tylko przy jednym pytaniu, przyznawaliśmy punkt. Odpowiedzi oraz wyniki ilościowe nie różnią się, jeśli chodzi o grupy, które otrzymały w testach inne pytanie, co pozwala nam sądzić, że dla dzieci projekt obywatelski to coś bardzo bliskiego działaniu na rzecz społeczeństwa. Wyniki są zaskakujące. O ile przed warsztatami jedynie % uczniów podało chociażby jeden przykład, o tyle po warsztatach aż % dzieci podało takie przykłady, z czego aż % potrafiło wymienić przynajmniej dwa. Uczniowie często podawali jako przykłady dość ogólne działania, jak: pomoc innym ludziom, pomoc potrzebującym zwierzętom, sprzątanie świata, ale też często podawali konkretne pomysły, jak zbudowanie karmników dla ptaków, wprowadzenie półki ze zdrową żywnością w szkolnym sklepiku czy zbiórka ubrań i zabawek dla biednych dzieci. Wzrost wiedzy na temat działania na rzecz społeczeństwa nastąpił więc o %! Wykres nr Podaj przykłady działania na rzecz społeczeństwa / Podaj przykłady projektów obywatelskich. 1

Wzrost wiedzy na temat, jak można włączać się w życie społeczne, widać nie tylko po pre i post testach, ale również po ankiecie, którą dzieci otrzymały do wypełnienia po odbyciu warsztatów kończących. W warsztatach tych uczestniczyła część dzieci, które realizowały mini projekty oraz przedstawiciele samorządów szkolnych razem 1 dzieci. Ze zdaniem Po warsztatach mam więcej pomysłów na pracę samorządu szkolnego zgodziło się % dzieci. Po warsztatach kończących razem z uczniami przeprowadzono burzę mózgów, w czasie której mieli wymyśleć jak najwięcej działań obywatelskich, które można będzie przeprowadzić w ich środowisku lokalnym. Uczniowie wykazali się dużą kreatywnością podając działania z zakresu ekologii, dbania o zwierzęta, pomocy potrzebującym, zmiany otoczenia szkoły. Potrafiły również realnie przewidzieć, na jakie przeszkody mogą trafić w czasie realizacji, podać konkretne osoby, które mogłyby pomóc w realizacji oraz przede wszystkim wiedziały, jakie działania wiązałyby się z takim projektem, co byłoby im potrzebne do jego realizacji. To bardzo duży sukces, jeśli chodzi o wzrost wiedzy i świadomości uczniów na temat tego, w jaki sposób jako młodzi obywatele mogą włączać się w życie społeczne swojego otoczenia. Potwierdzeniem tego są również wyniki ankiet wypełnianych przez dzieci po warsztatach kończących. Uczniowie mieli się zgodzić lub nie ze zdaniami dotyczącymi działania i współpracy. Na 1 uczniów uczestniczących w warsztatach wszyscy zgodzili się ze zdaniem Wiem, że warto włączać się w życie społeczne! % procent zgodziło się całkowicie, % uczniów podało odpowiedź Raczej się zgadzam, 1% napisał, że zgadza się, ale częściowo. To bardzo dobry wynik. 1

Wykres nr Wiem, że warto włączać się w życie społeczne. Poprosiliśmy też uczniów, aby zgodzili się lub nie ze zdaniem Po warsztatach mam więcej pomysłów na pracę samorządu szkolnego. Z tym zdaniem zgodziło się aż % uczniów. Taki wynik bardzo nas cieszy, założeniem warsztatów było ułatwić współpracę między uczniami uczestniczącymi w realizacji mini projektów i uczniami z samorządów szkolnych. Wykres nr Po warsztatach mam więcej pomysłów na pracę samorządu szkolnego. Również ankiety wypełniane przez nauczycieli dają nam satysfakcjonujące informacje dotyczące wzrostu wiedzy uczniów, ale również samych nauczycieli, na temat możliwości włączania się w 1

życie społeczne. Nauczyciele zapytani po realizacji mini projektów, czy widzą w uczniach jakąś zmianę często odpowiadali, że są bardziej otwarci na dorosłych co bardzo nas cieszy, bo to potencjalni sojusznicy, bez których wsparcia dzieciom o wiele trudniej jest wpływać na otoczenie. W odpowiedziach nauczycieli często pojawiały się również spostrzeżenia dotyczące większej samodzielności uczniów, ich większego zaangażowania w przedsięwzięcia szkolne. Jedna z nauczycielek napisała: Uczniowie, którzy wzięli udział w projekcie są bardziej zżyci z sobą oraz z grupą przedszkolaków dla których przygotowali przedstawienie. Chętnie pomagają dzieciom i nauczycielkom w oddziale przedszkolnym, na świetlicy organizują zabawy, które poznały w czasie zajęć, opiekują się nimi. Czują się bardziej odpowiedzialni. Rezultat Wzrost wiedzy na temat pracy nad mini projektem Wzrost o 0% wiedzy nauczycieli prowadzących mini projekty i uczniów je realizujących na temat pracy nad mini projektem. Podczas warsztatów, nastąpił duży, bo % wzrost wiedzy na temat tego, czym jest projekt obywatelski. Była to jednak wiedza czysto teoretyczna, oparta na informacjach przekazanych przez trenerki Stowarzyszenia w czasie ćwiczeń i zabaw. Jak już wiemy, ponad 0% uczniów po warsztatach uczestniczyło w zajęciach pozalekcyjnych, na których realizowali swoje mini projekty obywatelskie. Empirycznie mogli zobaczyć, jak wygląda praca nad projektem od samego początku, aż po ewaluację całości działań. Uczniowie realizowali te projekty pod opieką swoich nauczycielek, które wcześniej uczestniczyły w szkoleniu zorganizowanym przez Stowarzyszenie Q Zmianom. Szkolenie miało na celu przygotować nauczycielki do prowadzenia zajęć pozalekcyjnych oraz tworzenia mini projektów z dziećmi. Jego celem było zwiększenie umiejętności pracy projektowej (z samorządami szkolnymi oraz w mini projektach) i zdolności stosowania metod aktywnych w edukacji obywatelskiej, a co za tym idzie zapewnienie lepszej komunikacji. Na szkoleniu podjęto także kwestie dalszego finansowania działań samorządów szkolnych (m.in. pisanie projektów, pozyskiwanie środków). Nauczycielki zostały poproszone o uzupełnienie ankiet przed (pretesty) i po (posttesty) szkoleniu, co daje nam obraz wzrostu ich wiedzy na temat pracy nad mini projektem. Poniżej widzimy wyniki odpowiedzi na pytanie: Jakie są etapy metody projektowej?. 1

Wykres ukazuje, iż po szkoleniu 0% osób uczestniczących w pełni prawidłowo podało wszystkie etapy metody projektowej. Odpowiedź jednej osoby była natomiast w 0% prawidłowa. Jeżeli zaś chodzi o pretest, padły dwie odpowiedzi w pełni prawidłowe, cztery prawidłowe w 0%, trzy prawidłowe w 0% oraz jedna całkowicie nieprawidłowa. Widoczny jest więc znaczący wzrost wiedzy o etapach metody projektowej, który znacznie przekracza zakładane 0% wzrostu. Następne pytanie, przed którym postawiliśmy nauczycieli to: Jakie powinny być cele w projekcie?. Procentowy podział poprawności odpowiedzi znajduje się poniżej. 1

Jak widać na wykresie w postteście ponad połowa osób udzieliła odpowiedzi w pełni prawidłowej. Padły również dwie odpowiedzi całkowicie nieprawidłowe oraz po jednej prawidłowej w 0% i 0%. W preteście osoby udzieliły odpowiedzi całkowicie nieprawidłowej. Przed szkoleniem żadna z osób nie udzieliła odpowiedzi pełnej. osoby odpowiedziały natomiast prawidłowo w 0%, w 0% oraz 1 w 0%. Wykres ten ukazuje więc ponownie znaczący wzrost wiedzy nt. metody projektowej. Jeśli chodzi o uczniów, to wydaje się, że ich wiedza również znacząco wzrosła. Z pewnością najbardziej wśród 1 uczniów, którzy zrealizowali swoje mini projekty obywatelskie. Po ich zrealizowaniu, zostali poproszeni o zgodzenie się lub nie ze zdaniem Wiem już, jak realizuje się takie mini projekty. Z tym zdaniem zgodziło się % uczniów, z czego aż % całkowicie, czyli byli zupełnie pewni swojej wiedzy w tym zakresie. Wiedząc, że jedynie % uczniów podało przynajmniej w części prawidłową odpowiedź na pytanie co to jest projekt obywatelski?, możemy sądzić, że wzrost wiedzy na temat czym on jest (wzrost o %) i jak go zrealizować, był o wiele większy niż zakładane 0%. Rezultat zatem i jeśli chodzi o nauczycieli i o uczniów został spełniony z ogromną nadwyżką. 1

Rezultat Zwiększenie umiejętności i wiedzy w zakresie edukacji obywatelskiej i równouprawnienia płci Zwiększenie o 0% umiejętności i wiedzy nauczycieli w zakresie edukacji obywatelskiej i równouprawnienia płci. Wszystkie uczestniczki szkolenia dla nauczycieli zadeklarowały, iż dowiedziały się, co to jest edukacja obywatelska (wszystkie osoby biorące udział w badaniu wybrały odpowiedź Całkowicie się zgadzam w odniesieniu do pytania Dowiedziałam się, co to jest edukacja obywatelska ). Świadczy to o zrealizowaniu rezultatu jakościowego. Ponadto, w pytaniu otwartym dotyczącym znanych metod/sposobów edukacji obywatelskiej pojawiły się nowe odpowiedzi (nie podano ich w preteście), a mianowicie: podejmowanie samodzielnych działań, wolontariat oraz działalność na rzecz społeczności małej i dużej. Świadczy to o zwiększeniu wiedzy na temat edukacji obywatelskiej wśród nauczycieli. Ponadto, w programie zajęć znalazł się temat równouprawnienia płci. Nauczycielki w rozmowach po szkoleniu deklarowały, że wiedzą jak nie dyskryminować uczniów przy przypisywaniu im zadań i ról w projekcie. Pytanie 1 Jakie znasz sposoby/przykłady edukacji obywatelskiej dzieci? 1

Jak widać na wykresie w preteście wiedza nauczycieli o metodzie projektowej była niska (odpowiedź taką podała tylko jedna osoba). Z kolei w postteście o projektach wspomniało już osób jest to więc znaczący wzrost wiedzy połowa osób uczestniczących w szkoleniu podała taki właśnie przykład edukacji obywatelskiej. Może to oznaczać znaczące zainteresowanie tą formą pracy, ale też znaczące poszerzenie wiedzy z zakresu edukacji obywatelskiej. W ankietach po ukończeniu mini projektów większość nauczycielek wskazała, że korzysta nadal z ćwiczeń i zabaw, których nauczyły się dzięki projektowi Ja Młody Obywatel, większość też przyznała, że planuje skorzystać z pracy metodą projektu, co nas ogromnie cieszy, bo możemy liczyć, iż przynajmniej część jeśli nie wszystkie takie projekty będą obywatelskie. Jedna z nauczycielek napisała: Chciałabym w przyszłości pracować metodą projektu, ponieważ jest ona bardzo ciekawą i efektywną metodą pracy z uczniami. Uczniowie zdobywają wiedzę, ale przede wszystkim zyskują cenne umiejętności umożliwiające im aktywne uczestnictwo w życiu społecznym. 1

Rezultat Wzrost wiedzy środowisk lokalnych na temat możliwości realizacji projektów obywatelskich, poprzez publikacje dotyczące mini projektów i projektu, m.in. zamieszczane w lokalnych mediach. Wszystkie aktualności dotyczące projektu i mini projektów realizowanych przez uczniów były zamieszczane na stronie internetowej programu:, które stało się równocześnie forum całego projektu oraz na stronie Stowarzyszenia:. W szkołach partnerskich zawisły plakaty informujące o projekcie, a na stronach szkół znalazły się informacje o projekcie i realizowanych w jego ramach mini projektach. W czasie warsztatów wszystkie dzieci otrzymały ulotki dotyczące projektu oraz ekologiczne długopisy. Ponieważ projekt realizowany był w małych miejscowościach, gdzie szkoły często są jednym z głównych punktów informacyjnych i kulturalnych dla społeczności lokalnej, a też projekt realizowany był w każdej ze szkół we wszystkich klasach IV, V i VI środowiska lokalne szybko dowiadywały się o naszej obecności w ich szkołach. Dlatego kontaktując się z władzami lokalnymi z powiatu mińskiego w sprawie projektu Ja Młody Obywatel, często natrafialiśmy na sytuację, w której informacje o projekcie dotarły już do władz przed nami najczęściej przez nauczycieli i dyrekcje szkół partnerskich. Trzeba również zaznaczyć, że mini projekty realizowane w tej edycji programu w powiecie mińskim, były dość wyjątkowe, jeśli porównać je z projektami realizowanymi w szkołach warszawskich, które realizujemy równolegle i które są współfinansowane przez Biuro Edukacji M. St. Warszawy. Na czym polega różnica? Dzieci uczestniczące w programie w Warszawie nie wychodzą ze swoimi mini projektami poza teren szkoły. Otoczenie szkoły, jak w każdym większym mieście, nie jest dla nich tak przyjazne jak w mniejszych miejscowościach. Różnicę widać było już w ankietach wypełnianych przez dzieci w czasie warsztatów warszawskie dzieci o wiele rzadziej niż ich rówieśnicy z mińskich szkół piszą, że chcieliby zmienić coś w swojej konkretnej szkole boisko, płot, podwórko. Uczniowie ze szkół powiatu mińskiego wyszli ze swoimi pomysłami poza mury szkolne. Takimi przykładami byli uczniowie z Siennicy realizujący projekt Moje i Twoje barwy i Siennica oczami Młodego Obywatela, uczniowie ze Stojadły, którzy wsparli lokalne schronisko dla zwierząt, uczniowie z Latowicza, którzy zwrócili się ze 0

swoimi dwoma projektami do lokalnego Koła Emerytów, uczniowie z Wielgolasu, których odbiorcami projektu byli przyszli uczniowie i ich rodzice, czy w końcu uczniowie z Brzózem, którzy zorganizowali festyn dla całej społeczności lokalnej! Większość nauczycieli w ankietach wypełnianych po realizacji mini projektów pisała, że dzieci po realizacji swojego mini projektu są odważniejsze w stosunku do dorosłych. Wszystkie projekty wymagały dorosłych sojuszników, ale też często odbiorcami działań młodych obywateli byli dorośli mieszkańcy lokalnej społeczności, którzy mogli na własne oczy zobaczyć możliwości realizacji projektów obywatelskich i ich rezultaty. Seminarium podsumowujące było formą uhonorowania młodych obywateli uczestniczących w realizacji mini projektów, ale też rozpropagowania tego, co zrobili w całym powiecie. Wszystkie osoby dorosłe uczestniczące w seminarium otrzymały publikację, w której znalazły się: - informacje o wszystkich mini projektach zrealizowanych przez uczniów, - informacje na temat samego projektu, - informacje o tym, w jaki sposób można zacząć realizować projekt obywatelski w swoim lokalnym środowisku. Podczas seminarium, rezultaty wszystkich mini projektów mogły poznać nie tylko władze lokalne, ale też nauczyciele uczestniczący w projekcie. Każdy z nauczycieli otrzymał dostęp do prezentacji multimedialnych wszystkich innych mini projektów obywatelskich realizowanych w ramach projektu w powiecie mińskim. Sprawozdanie z seminarium zostało wysłane do lokalnych mediów wraz ze zdjęciami. Informacja o projekcie i warsztatach w szkole w Grzebowilku znalazła się również w lokalnym piśmie DRÓŻKA (publikacja stanowi załącznik nr 1 do raportu). Rezultat Zwiększenie świadomości konieczności włączania się w życie publiczne Zwiększenie o 1% świadomości uczestników seminarium o konieczności włączania się w życie publiczne wskaźnikiem będzie recenzja z seminarium Liczba uczestników seminarium prawie 00 osób zaskoczyła wszystkich. Na spotkanie przyjechały wszystkie bez wyjątku grupy projektowe, nieobecnych było zaledwie parę dzieci. 1

Dzieci świetnie przygotowały swoje prezentacje multimedialne, bardzo ważne było dla nich, że mogli podzielić się rezultatami swoich działań, ale też opowiedzieć o trudnościach, na jakie trafili i sposobach radzenia sobie z nimi. Nauczycielki były bardzo zadowolone z możliwości zobaczenia, co w ramach projektu zrealizowali uczniowie z innych szkół. Co równie ważne, mogły nawiązać ze sobą bezpośredni kontakt i wymienić się doświadczeniami oraz pomysłami na działania lokalne z dziećmi! Pod koniec seminarium prezeska Stowarzyszenia Olga Wieczorek-Trzeciak poprowadziła otwartą dyskusję z całą salą. Dyskusje, konsultacje, głosowania to narzędzia dzięki którym Obywatele (ci młodzi i ci starsi) mogą wypowiedzieć się w istotnych kwestiach i wpływać na życie swoje, swoich sąsiadów, a nawet w przyszłości być może także na życie wszystkich Polaków. W związku z tym chcieliśmy zapytać uczestników o kilka kwestii związanych z byciem obywatelem. Wszyscy uczestnicy seminarium zostali na początku spotkania zaopatrzeni w zieloną i czerwoną kartkę do głosowania. Zielona oznaczała tak, czerwona nie. Dyskusja polegała na zadaniu pytania całej sali, po którym następowało głosowanie. Wszyscy mogli zobaczyć, jak rozkładają się głosy. Potem następowała dyskusja, w której każdy mógł zabrać głos. Najczęściej wypowiadali się młodzi obywatele. Pytania, na jakie odpowiadali uczestnicy seminarium z orientacyjnym wynikiem głosowania: 1. Czy warto być dobrym obywatelem? (tak %, nie 1%). Czy warto angażować się społecznie? (tak 0%, nie 0%). Czy na projekty społeczne potrzebne są pieniądze? (tak 0%, nie 0%). Czy warto chodzić na wybory? (tak 0%, nie 0%). Czy jako obywatele mamy wpływ na to co robi władza i w jaki sposób? (tak 0%, nie 0%). Co jeszcze chcieliby zrobić dla swojego otoczenia? (Pytanie otwarte) Dzieci uczestniczyły w dyskusji z początku dość nieśmiało, ale szybko okazało się, że wiele z nich ma nie tylko swoje zdanie, ale też odwagę i argumenty, by je uzasadnić. Bardzo miło zaskoczyły nas odpowiedzi sali na dwa pierwsze pytania, uczniowie wiedzą, że warto i trzeba się angażować w działania na rzecz lokalnej społeczności. Martwi nas ich podejście do świata polityki, brak wiary dużej części z nich (ok. 0%) w to, że warto oddawać swój głos w wyborach i że mamy wpływ na to,

jakie decyzje są podejmowane we władzach. Na szczęście nie przekłada się to na chęć do działania i wiarę w to, że można włączać się w życie publiczne nie tylko raz na parę lat w czasie wyborów, ale codziennie przez działanie. Mini projekty uczniów i wyniki naszej ewaluacji są tego świetnym potwierdzeniem. Rezultat Wzrost aktywności obywatelskiej Wzrost o 1% roli aktywności obywatelskiej w rozwiązywaniu problemów społeczności lokalnych. Warsztaty zdecydowanie i na dużą skalę wzbudziły chęć działania uczniów na rzecz społeczności lokalnej. Ponad 0% uczniów zaangażowało się w realizację mini projektów, co jest bardzo dobrym wynikiem, możemy mówić o dużym sukcesie warsztatów. Dzieci bardzo dobrze poradziły sobie z własną odpowiedzią na lokalne problemy. Pytanie Co chciałabyś/chciałbyś zrobić dla swojego otoczenia?. W odpowiedziach na pytanie Co chciałbyś / chciałabyś zrobić dla swojego otoczenia?, które zadaliśmy w pre i post testach widać bardzo wyraźnie wzrost aktywności obywatelskiej wśród dzieci. O ile przed warsztatami prawie połowa dzieci nie wpisała nic w odpowiedzi, o tyle po warsztatach % wpisało przynajmniej jedną rzecz, którą chciałoby zrobić dla swojego otoczenia. To ogromny wzrost chęci działania na rzecz środowiska lokalnego. Dwie i więcej przykładów przed warsztatami podało zaledwie % dzieci, po warsztatach było ich już 0%, z czego aż trzykrotnie wzrosła liczba dzieci, które podały przynajmniej trzy przykłady (z 1% na %). To bardzo dobry wynik, który potwierdza, że warsztaty uświadomiły dzieciom, co mogą zrobić dla otoczenia i przede wszystkim zwiększyły bardzo znacząco ich chęć działania na jego rzecz.

Wykres nr Co chciałabyś/chciałbyś zrobić dla swojego otoczenia?. Uczniowie czasem podawali w odpowiedziach ogólne idee, które łączyły się z pomocą innym ludziom (starszym, młodszym, biednym, bezdomnym) i dbaniem o innych, ale również z pomocą zwierzętom. Dzieci często pisały też o bardzo konkretnych sprawach dotyczących ich lokalnego środowiska odnowieniu boiska szkolnego, placu zabaw, płotu wokół szkoły. Zaskakujące, że dzieci bardzo często łączyły swoje działanie z ekologią i ochroną środowiska segregacją śmieci, sadzeniem drzew, posprzątaniem pobliskiego lasu, poproszeniem innych aby nie śmiecili. W odpowiedziach widać, że uczniowie postrzegają swoje otoczenie jako zanieczyszczone (i chcą to zmienić!) o wiele częściej niż ich rówieśnicy z warszawskich podstawówek, co widzimy na podstawie ankiet z projektu Ja Młody Obywatel prowadzonych na terenie Warszawy. Co może również zdziwić, dzieci wielokrotnie pisały w tym miejscu o wprowadzeniu owoców do szkoły (np. jako dodatku do obiadu) lub zrobieniu zielonej półki w sklepiku szkolnym (co wiąże się z przykładem mini projektu obywatelskiego zrealizowanego przez uczniów w jednej ze szkół, który podajemy na warsztatach). W odpowiedziach pojawiały się też

dość często pomysły zorganizowania zbiórek pieniędzy bądź rzeczy dla biednych lub dla dzieci z domu dziecka. W ankiecie post test zadaniem dzieci było zgodzić się lub się nie zgodzić z podanym twierdzeniem: Chcę być dobrym obywatelem oraz Myślę, że w przyszłości zrobię coś dla mojego otoczenia. Okazało się, że 1% dzieci uważa, że w przyszłości zrobi coś dla swojego otoczenia, a aż % dzieci potwierdziło, że chce być dobrym obywatelem. Jest to niewiarygodnie satysfakcjonujący wynik, który pozwala przewidywać kształtowanie się postaw proobywatelskich u dzieci. Dzięki udziałowi w warsztatach oraz realizacji mini projektów w uczniach wzrosło zaangażowanie do wspólnego działania na rzecz szkoły, dzieci mogły się przekonać, że mogą jako grupa rozwiązywać problemy społeczności lokalnej również te, z którymi nie radzą sobie dorośli. Taka świadomość sprawczości jest bardzo ważna w edukacji dzieci bez niej nie staną się aktywnymi obywatelami. Po warsztatach kończących, w których uczestniczyły dzieci realizujące mini projekty i dzieci z samorządów, dzieci dostały do wypełnienia ankiety. Ze zdaniem Wiem, że warto włączać się w życie społeczne zgodziły się wszystkie dzieci. Całkowicie zgodziło się % dzieci, odpowiedź raczej się zgadzam wpisało % uczestników projektu. Z deklaracją Chcę zrobić coś dla innych również zgodziły się wszystkie dzieci ( Całkowicie się zgadzam zaznaczyło %, Raczej się zgadzam 1%). To wyniki być może najważniejsze w całym projekcie, mówią nam o tym, że młodzi obywatele nie tylko wiedzą jak, ale również chcą działać na rzecz innych, upiększać i ulepszać swoje otoczenie. Również nauczyciele zauważyli zmianę w uczniach, którzy realizowali mini projekty. W ankietach wypełnianych w parę miesięcy po realizacji mini projektów nauczyciele pisali o większej otwartości wśród uczniów w stosunku do dorosłych, o większej samodzielności i kreatywności, o chęci włączania się w działania na terenie szkoły, o braniu odpowiedzialności za młodszych kolegów i koleżanki poznanych w czasie realizacji projektu. Dzieci uwierzyły, że mogą coś zdziałać na podstawie własnych pomysłów, że potrafią coś zrealizować według harmonogramu, że mogą liczyć na pomoc dorosłych. To największy i najważniejszy kapitał zebrany w czasie tego projektu.

Rezultat Wzrost prestiżu aktywności społecznej Wzrost prestiżu aktywności społecznej poprzez wypromowanie mini projektów uczniów podczas seminarium oraz w publikacji jako przykładów działań godnych naśladowania wskaźnikiem będzie liczba osób poinformowanych o mini projektach. czerwca 01 roku, w Szkole Podstawowej w Siennicy odbyło się seminarium podsumowujące projekt. W seminarium uczestniczyły 1 osoby. Obecne były wszystkie grupy projektowe, dla których spotkanie było swego rodzaju świętem. Każda z grup mogła pokazać innym, co wymyśliła i jak to zrealizowała. To był przykład dobrych praktyk, które mogą się przydać we wszystkich szkołach. Na seminarium nie zabrakło oczywiście wszystkich nauczycielek, które pomagały dzieciom w realizacji projektów oraz przedstawicieli dyrekcji niektórych szkół partnerskich. W czasie przerwy, przy poczęstunku, nauczyciele, uczniowie i uczennice mogli swobodnie wymienić się doświadczeniami. W czasie spotkania został rozstrzygnięty konkurs o oszczędzaniu energii, przy którym Stowarzyszenie współpracowało z firmą RWE. Przedstawiciel firmy, pan Adam Jagiełło, rozdał dyplomy i Eko-nagrody wszystkim laureatom. Na spotkaniu obecne były również przedstawicielki władz samorządowych pani Dorota Ozimek z Wydziału Oświaty i Promocji Starostwa Powiatowego i Ewelina Kurowska z Urzędu Gminny w Siennicy. Otrzymały one, tak jak wszyscy dorośli obecni na spotkaniu publikację podsumowującą projekt. W publikacji znalazły się oprócz informacji dotyczących programu i obecnej edycji, opisy wszystkich mini projektów zrealizowanych w mińskich podstawówkach, zasady pracy metodą projektu, wskazówki dla nauczycieli. Mamy nadzieję, że ta publikacja będzie wsparciem dla nauczycieli w pracy z uczniami. Została ona bowiem pomyślana jako coś w rodzaju połączenia dobrych praktyk z przewodnikiem jak krok po kroku działać wraz z uczniami. Podczas seminarium nauczyciele byli zachwyceni działaniami innych grup i cieszyli się z możliwości zapoznania się z pomysłami innych dzieci jako z przykładami, które sami mogą wykorzystać w pracy z uczniami. Każdy młody obywatel dostał na seminarium plecak w kolorze Stowarzyszenia Q Zmianom czyli pomarańczowym z niespodzianką w środku, każda grupa projektowa dostała również dyplom. Chcieliśmy, aby każde dziecko uczestniczące w projekcie było dumne i czuło się docenione. Chcieliśmy pokazać uczestnikom, ale i ich kolegom i koleżankom, którzy nie zdecydowali się na

realizację mini projektów, że warto być dobrym obywatelem, że takie działania mogą i powinny być bardzo doceniane i traktowane poważnie. I to z pewnością się w czasie seminarium udało! IV. PROJEKT OCZAMI DZIECI Dzieci poproszone w ankiecie o zdanie, którym mogłyby podsumować projekt Ja Młody Obywatel pisały najczęściej, że projekt bardzo im się podobał, że było fajnie, super, miło, ciekawie, że chciałyby uczestniczyć w nim raz jeszcze. Oto parę podsumowujących zdań uczniów uczestniczących w mini projektach: Było fajnie, bo wszyscy razem współpracowali Lepiej być nie mogło! Chętnie jeszcze raz wzięłabym udział w innym kolejnym mini projekcie Miło spędziłem czas, dobrze się bawiłem Projekt był bardzo ciekawy, interesujący, myślę, że trochę się nauczyłam Bardzo podobała mi się współpraca i dobrze się bawiłam Projekt był bardzo przyjemny i chcę, żeby było takich projektów więcej Bardzo pomogłem społeczeństwu i wiele się nauczyłem Wspaniale mi się pracowało w grupie i chciałbym to powtórzyć Wszystko mi się podobało. Jeśli chodzi o sugestie / uwagi, którymi uczniowie chcieli się z nami podzielić, to najczęściej dotyczyły one tego, że jest zbyt mało takich zajęć i że chciałyby częściej uczestniczyć w takich działaniach. Te odpowiedzi bardzo nas cieszą i są potwierdzeniem dużej satysfakcji dzieci z realizacji swoich mini projektów obywatelskich. Jest dla nas bardzo ważne, aby dzieci podczas uczestniczenia w najczęściej pierwszym w swoim życiu projekcie obywatelskim, miały poczucie satysfakcji i sukcesu swoich działań. Z ankiet jednoznacznie wynika, że tak właśnie jest, dzieci chciałyby wręcz więcej. Dzieci, które zrealizowały mini projekty, w ogromnej większości dobrze oceniają pracę swoją, jak i pracę grupy, wzrost swojej wiedzy, ale co może najważniejsze jak wynika

z danych, wszystkie dzieci chcą włączać się w życie społeczne, wiedzą jak znaleźć pomysły na działania społeczne, i potrafiłyby taki projekt przeprowadzić ponownie, co potwierdza również opisana wcześniej, burza mózgów na temat możliwych działań przeprowadzona z uczniami w czasie warsztatów kończących. Projekt Ja Młody Obywatel dostarczył wielu młodym obywatelom okazji do pierwszych, dobrych doświadczeń współdziałania na rzecz społeczeństwa. Nabytą wiedzę i umiejętności będą oni mogli wykorzystać do kontynuowania obywatelskiej misji oraz w codziennym funkcjonowaniu w szkole. Rozbudowany program ewaluacji projektu oraz własne obserwacje trenerek dotyczące każdej z klas uczestniczących w projekcie, pozwoliły nam rzetelnie zbadać wszystkie założone rezultaty. Jesteśmy bardzo zadowoleni z wyników jakie uzyskaliśmy w pierwszym etapie programu. Już w tym momencie widać, że projekt na tym etapie uzyskał rezultaty, których trwałość wzmocniona została poprzez nawiązanie współpracy z wychowawcami i przekazanie im narzędzi do dalszej pracy z klasą. Dodatkowo podczas ewaluacji zaplanowano zebrać informację, na temat tego, które elementy programu edukacyjnego Ja Młody Obywatel podobały się dzieciom. Tabela 1 pokazuje uzyskane wyniki. Nie jest dla nas zaskoczeniem, że największe zainteresowanie koncentruje się wokół zabaw. Aż 1% uczniów przyznało, że zabawy im się podobały. Cieszy nas to, ponieważ programy edukacyjne Stowarzyszenia są tworzone wg zasad aktywnego uczestnictwa i nawet zabawy proponowane przez nas pełnią rolę edukacyjną i integracyjną, a ponadto mogą być chwilą odpoczynku lub też pobudzają dzieci do aktywności i pobudzają je do kreatywności. Dzieciom najmniej podobał się List od Arystotelesa, jedynie % dzieci zaznaczyło tę część jako jedną z tych, które podobały im się najbardziej w czasie warsztatów. Być może wynika to z samego czytania tekstu, które to może kojarzyć się dzieciom z czymś mało interesującym i czasem też trudnym. Jednak wiele dzieci w odpowiedziach na pytania otwarte w postteście dotyczące cech obywatela/obywatelki czy tego, jakie ma obywatel/obywatelka obowiązki, wpisywały to, co List od Arystotelesa miał im przekazać że obywatel, aby coś zrobić,

musi: wiedzieć, umieć i chcieć, co oznacza, że wiele z nich nie tylko zrozumiało, ale i zapamiętało wymowę listu. Zabawy Praca w grupie Listy od Arystotelesa Rysowanie Odgrywanie scenek Atmosfera 1% % % % % % Tabela 1. Na podstawie ankiet posttest Zaskakującym dla nas jest stosunkowo niski odsetek dzieci, które przyznały, że podobała im się atmosfera na zajęciach. Nie pokrywa się to z wynikiem otrzymanym z pytania o to, czy Chciałbyś/chciałabyś uczestniczyć w zajęciach jeszcze raz? (ankieta posttest) % odpowiedziało, że tak. Prowadząc zajęcia i utrzymując stały kontakt z dziećmi w szkole dostajemy od nich informacje zwrotne, z których wynika, że dzieci bardzo lubią zajęcia organizowane przez Stowarzyszenie. Wydaje nam się, że powyższa statystyka, może być efektem niejasności określenia atmosfera zawartego w ankiecie posttest. Domniemywać można, że pojęcie to, może mieć dla dzieci inne znaczenie niż oczekiwano. Różnice w tym, co dzieciom się podobało na warsztatach, a z czym miały problem, widać też czasem w podziale na klasy. Niektóre z klas świetnie radziły sobie z odgrywaniem scenek i wtedy większość uczniów oceniło ten element warsztatów bardzo wysoko, ale były klasy, gdzie dzieci nie potrafiły przełamać wstydu przed resztą klasy i dobrze się bawić przy scenkach oraz przy nich współpracować. Każda klasa ma mocniejsze i słabsze strony jako grupa, dlatego staramy się, żeby elementy warsztatów były na tyle zróżnicowane, by nie tylko każde dziecko, ale również każda klasa jako grupa mogła znaleźć coś dla siebie w czym będzie dobrze się czuła i z czego skorzysta najbardziej.

V. WNIOSKI I PODSUMOWANIE W oparciu o powyższe dane należy stwierdzić, iż cele, które postawiono przed realizacją projektu w szkołach zostały osiągnięte. Działania te można uznać za pomyślnie zrealizowane. Konkludując, zrealizowany projekt pozwolił na osiągnięcie założonych rezultatów. Działania w projekcie zostały prawidłowo zaplanowane oraz przeprowadzone. Widzimy, że realizowane przez nas zadania przynoszą mierzalne rezultaty, jesteśmy w stanie, na podstawie ankiet, potwierdzić nie tylko bardzo duży wzrost wiedzy i świadomości młodych obywateli, ale również wykazać ich satysfakcję z uczestnictwa w warsztatach oraz z realizacji swoich własnych mini projektów obywatelskich. Trzeba też zauważyć, że uczniowie wykazali się dużą kreatywnością w wymyślaniu projektów i sposobach ich realizacji, ale najbardziej zaskakujące jest jak potrafili odpowiedzieć swoimi projektami na problemy czy braki w swoim najbliższym otoczeniu. Uczniowie wspomagali swoich młodszych kolegów i koleżanki, ale również seniorów, bezdomne psy, ale też zagrożone zimą ptaki. W niemal wszystkich projektach dzieci wyszły poza swoją grupę i zrobiły coś dla innych. Współpracowali ze sobą uczniowie z różnych klas, co w szkołach wiejskich, gdzie dzieci często dojeżdżają z okolic do szkoły i nie mają szansy na spędzanie ze sobą czasu po szkole, jest tym ważniejsze. Oferta edukacji obywatelskiej jest na polskim rynku edukacji pozaszkolnej coraz szersza, ale jednak trzeba zauważyć, że jest ona zazwyczaj skierowana do uczniów starszych (gimnazjum i liceum) oraz że jest prowadzona na terenie większych miast. Dzieci z wiejskich szkół podstawowych praktycznie nie mają na taką edukację szans. Projekt Ja Młody Obywatel w powiecie mińskim udowodnił jednak, że z jednej strony jest ogromne zapotrzebowanie na taką edukację w rejonach wiejskich, a z drugiej, że uczniowie potrafią sobie świetnie poradzić z zaplanowaniem jak i realizacją mini projektów obywatelskich na rzecz społeczności lokalnej, że dobrze wyczuwają problemy i braki w najbliższym otoczeniu oraz potrafią zadziałać tak, aby to zmienić. Wnioski z porównania ewaluacji cząstkowych w powiecie mińskim i Warszawie 0

Projekt Ja Młody Obywatel był równolegle prowadzony w warszawskich szkołach podstawowych. Analogiczny raport z ewaluacji edycji warszawskiej (dotyczący 1 uczniów z trzech szkół podstawowych na terenie Warszawy), który powstawał równolegle z tym, wskazuje nam na pewne różnice jeśli chodzi o uczniów z wiejskich szkół podstawowych w powiecie mińskim i uczniów z warszawskich podstawówek. Scenariusz warsztatów, ankiety, zasady uczestnictwa w realizowaniu projektów nieznacznie się różnią w obu edycjach projektu, ale podstawowe założenia projektu są takie same, co pozwala nam na sformułowanie pewnych wniosków. Po pierwsze, wiedza i świadomość na tematy związane z obywatelstwem, społeczeństwem, obowiązkami wobec otoczenia, na początku, przed przeprowadzeniem projektu Stowarzyszenia, u uczniów z Warszawy jest nieco większa niż u ich rówieśników ze szkół wiejskich. Różnica w wiedzy oscyluje wokół paru, parunastu procent. To, co nas cieszy, to fakt, że jeśli chodzi o post testy, czyli wiedzę uczniów już po warsztatach, wiedza i świadomość dotycząca tematu projektu, wyrównuje się i jest na takim samym (a nawet z lekką różnicą na korzyść dzieci z powiatu mińskiego), jak wynika z samego raportu wysokim, poziomie. Bardziej jednak zastanawiający był dla nas drugi wniosek, który pojawił się w trakcie opracowywania odpowiedzi uczniów warszawskich oraz ich rówieśników z powiatu mińskiego na pytanie: Co chciałbyś / chciałabyś zrobić dla swojego otoczenia. Uczniowie z wiejskich szkół powiatu mińskiego odpowiadali bardzo często konkretnymi pomysłami dotyczącymi ich otoczenia lub pomocy innym. Gdy podawali ogólne idee, dotyczyły one działania na zewnątrz czyli pomocy, zmian, które dotyczyły nie ich najbliższego otoczenia, czyli klasy, rodziny, ale szkoły, wsi, osób w gorszej sytuacji niż oni (osób biednych, starszych, dzieci z domów dziecka). Uczniowie warszawscy również podawali w odpowiedziach ogólne idee, które łączyły się z pomocą innym ludziom, zwierzętom, zmianą otoczenia (chociaż tutaj zamiast konkretnych działań, jak w przypadku ich rówieśników z powiatu mińskiego częściej pojawiały się ogólne stwierdzenia dotyczące zmiany otoczenia na bardziej przyjazne, czystsze, cichsze). Dzieci z powiatu mińskiego częściej potrafiły wskazać co konkretnie chciałyby zmienić w swoim otoczeniu (np. odnowić czy 1

wysuszyć boisko, posprzątać las), podczas gdy mali warszawiacy mieli problem, żeby wskazać konkretne miejsce ze swojego otoczenia, które można by np. wysprzątać. To, co było dla nas największym zaskoczeniem, to fakt, że w odpowiedziach warszawskich uczniów bardzo często przewija się również chęć zmiany relacji, w których dzieciom brakuje szacunku do drugiej osoby, liczenia się ze zdaniem innych, tego, tego aby słuchać się nawzajem. Takich odpowiedzi, które dotyczyłyby zmiany relacji, u dzieci z powiatu mińskiego nie było praktycznie w ogóle. Warto zauważyć, że zasady, których wprowadzenia do otoczenia chciałyby warszawskie dzieci, przyjmujemy w kontrakcie na początku warsztatów i są to zasady, których dzieci zgadzają się przestrzegać na początku opornie, ale po jakimś czasie często wzajemnie się upominają, kiedy ktoś łamie którąś z nich. Na podstawie tej próby, 1 uczniów z Warszawy i uczniów ze szkół wiejskich powiatu mińskiego, możemy zaznaczyć istnienie pewnego problemu dzieci z warszawskich podstawówek mają nieznaczenie większą wiedzę na tematy dotyczące obywatelstwa, społeczeństwa, odpowiedzialności, ale ponieważ mają problemy w relacjach ze sobą nawzajem i osobami z najbliższego otoczenia, nie są w stanie wyjść z tą wiedzą na zewnątrz, nie potrafią tak jak ich rówieśnicy z wiejskich podstawówek dostrzec możliwości konkretnego działania na rzecz otoczenia. Ich chęć zmiany otoczenia zatrzymuje się na najbliższym kręgu osób tutaj mają problemy, których nie są w stanie rozwiązać sami, a co za tym idzie, dopóki ktoś im nie pomoże rozwiązać tych problemów, nie będą w stanie być aktywnymi, odpowiedzialnymi za innych współobywateli i swoje lokalne środowisko wieś, miasto, szkołę, osiedle obywatelami. Załączniki: Załącznik 1. Ankieta pretest Załącznik. Ankieta posttest Załącznik. Karta Oceny Udziału Ucznia w mini projekcie Załącznik. Arkusz z warsztatów końcowych Załącznik. Ankieta dla nauczycieli Załącznik. Zestawienia danych Załącznik. Surowe bazy danych