Konsumpcja i wybór międzyokresowy

Konsumpcja i wybór międzyokresowy Dr Michał Gradzewicz Katedra Ekonomii I KAE Makroekonomia II Wykład 3

Plan wykładu Pomiar dochodu do dyspozycji i konsumpcji Keynesowska funkcja konsumpcji Tematy przygotowujące: Rola oczekiwań w makroekonomii Dyskontowanie - wycena wielkości w czasie Ograniczenie budżetowe Krzywe obojętności Optymalny wybór konsumenta rozkład konsumpcji w czasie Efekty wzrostu: bieżącego i przyszłego dochodu, stopy procentowej Dochód permanentny i cykl życia hipoteza PILCH Efekty ograniczeń kredytowych Ekwiwalencja ricardiańska (Ricardian Equivalence) czy zwiększone wydatki rządowe przekładają się na wzrost zagregowanego popytu w gospodarce? Literatura: Burda, Wypłosz (2013) Makroekonomia. Podręcznik Europejski, rozdziały 7 oraz 8.1-8.2 Nieco trudniejsze, ale ciekawsze ujęcie tematu: David Romer (2011) Makroekonomia dla zaawansowanych, rozdział 7 Analizy empiryczne danych o gospodarstwach domowych: Sytuacja finansowa sektora gospodarstw domowych, NBP

Podział wtórny dochodów Dochód pierwotny 2005q1 2006q1 2007q1 2008q1 2009q1 2010q1 2011q1 2012q1 2013q1 2014q1 2015q1 2016q1 Pomiar dochodu do dyspozycji i konsumpcji Przypomnienie własności cyklicznych: konsumpcja jest mniej zmienna niż PKB, jest silnie procykliczna i ma charakter bieżący Konsumpcja dóbr i usług trwałych (bardziej zmienne, o własnościach bliższych własnościom inwestycji, ale o małym udziale w konsumpcji ogółem Nietrwałych (mniej zmienne) Dochód do dyspozycji Dochód z pracy (+) Dochody z własności (+) Nadwyżka operacyjna brutto (+), dochód z działalności gospodarczej osób fizycznych Świadczenia społeczne (+), emerytury i renty, świadczenia przedemerytalne, zasiłki (chorobowe, macierzyńskie, opiekuńcze), zasiłki dla bezrobotnych, itp. Obciążenia dochodów (-), Podatki od dochodów, składki na ubezpieczenia społeczne 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% konsumpcja dóbr trwałych r/r sa konsumpcja dóbr nietrwałych r/r sa udział konsumpcji dóbr trwałych w spożyciu indywidualnym (prawa oś) 2005q1 2006q1 2007q1 2008q1 2009q1 2010q1 2011q1 2012q1 2013q1 2014q1 2015q1 2016q1 dochody z wtórnego podziału dochody pierwotne: saldo dochodów z własności dochody pierwotne: składki na ubezpieczenia płacone przez pracowników dochody pierwotne: dochody z pracy najemnej dochody pierwotne: nadwyżka operacyjna brutto dochody do dyspozycji 10.0% 5.0% 0.0% -5.0% -10.0% -15.0% -20.0% Źródło: Sytuacja finansowa sektora gospodarstw domowych, IE NBP

2003q1 2003q4 2004q3 2005q2 2006q1 2006q4 2007q3 2008q2 2009q1 2009q4 2010q3 2011q2 2012q1 2012q4 2013q3 2014q2 2015q1 2015q4 2003q1 2003q4 2004q3 2005q2 2006q1 2006q4 2007q3 2008q2 2009q1 2009q4 2010q3 2011q2 2012q1 2012q4 2013q3 2014q2 2015q1 2015q4 Trochę historii Keynesowska funkcja konsumpcji Keynes (1936) autonomiczny poziom konsumpcji (stały niezależny od dochodu) ponad to, gospodarstwa domowe konsumują stałą część bieżącego dochodu Co daje się zatem zapisać jako: C = c 0 + c y (Y T) c 0 - autonomiczny poziom konsumpcji c y - krańcowa skłonność do konsumpcji ( C Y ) Konsekwencje: Konsumpcja podąża za bieżącym dochodem Stopa oszczędzania jest stała Wzrost podatków prowadzi do spadku konsumpcji o c y ( C T = c y) Tymczasem w danych 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% 14% 12% 10% 8% 6% 4% Spożycie prywatne [realne, dynamika r/r] Dochody do dyspozycji brutto [realne, dynamika r/r] Stopa oszczędzania s = S Y T 2% 0% Źródło: Sytuacja finansowa sektora gospodarstw domowych, IE NBP -2% odsezonowane trend

1961-01-01 1962-05-01 1963-09-01 1965-01-01 1966-05-01 1967-09-01 1969-01-01 1970-05-01 1971-09-01 1973-01-01 1974-05-01 1975-09-01 1977-01-01 1978-05-01 1979-09-01 1981-01-01 1982-05-01 1983-09-01 1985-01-01 1986-05-01 1987-09-01 1989-01-01 1990-05-01 1991-09-01 1993-01-01 1994-05-01 1995-09-01 1997-01-01 1998-05-01 1999-09-01 2001-01-01 2002-05-01 2003-09-01 2005-01-01 2006-05-01 2007-09-01 2009-01-01 2010-05-01 2011-09-01 2013-01-01 2014-05-01 2015-09-01 oraz dla US 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0-2.0-4.0-6.0 Real personal consumption expenditures Real Disposable Personal Income Źródło: FRED, St Louis FED

Rola oczekiwań w makroekonomii Evans, Honkapohja (2001): Modern economic theory recognizes that the central difference between economics and natural sciences lies in the forward-looking decisions made by economic agents. Podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, firmy) podejmują swe decyzje myśląc nie tylko o bieżących, ale tez o przyszłych uwarunkowaniach i konsekwencjach bieżących decyzji formułują swoje oczekiwania Dlaczego studiujecie? Czy dlatego, że to daje sporo frajdy, czy też oczekujecie wyższych zarobków w przyszłości? Proces formułowania oczekiwań jest ważny w kontekście decyzji intertemporalnych Rzeczywisty proces formułowania oczekiwań przez podmioty jest wciąż stosunkowo zagadkowy i może być zmienny w czasie, ale jako naukowcy, musimy przyjąć pewne aksjomaty.

Jak formułowane są oczekiwania? Oczekiwania adaptacyjne (np. Friedman, 1968, Factors affecting the level of interest rates, in Savings and residential financing ): Najlepszą prognoza na jutro jest stan dzisiejszy (backward looking expectations) e x t+1 = x t Ten rodzaj opisu procesu formułowania oczekiwań był popularny w latach 50-tych oraz 60-tych ubiegłego stulecia. Obecnie rzadko spotykane, gdyż pozwala na kumulowanie się systematycznych błędów oraz nie uwzględnia jakiejkolwiek informacji o przyszłości, która może być w dyspozycji podmiotów Racjonalne oczekiwania (John F. Muth. (1961). "Rational Expectations and the Theory of Price Movements", Econometrica 29 oraz pierwsze poważne zastosowanie w makroekonomii: Lucas, Robert E. (1972) Expectations and the Neutrality of Money", Journal of Economic Theory, Vol, 4) Formułujemy oczekiwania na przyszłość uwzględniając w sposób racjonalny (efektywnie) pełna informację, posiadaną na dany moment odnośnie historii zjawiska oraz wszystkich (czasami niepełnych) informacji o możliwości wystąpienia pewnych zjawisk w przyszłości, znając naturę powiązań pomiędzy procesami ekonomicznymi (oczekiwania zgodne z określonym modelem ekonomicznym) e x t+1 = E(x t Ω t ) Popularne od lat 70-tych Są spójne z założeniem racjonalnego zachowania podmiotów, ale nie zawsze spójne z dowodami empirycznymi Alternatywa: np. proces uczenia się podmiotów (Evans, Honkapohja, 2001, Learning and expectations in macroeconomics )

r realna stopa procentowa Wycena konsumpcji (i nie tylko) w czasie Mamy dziś 10 jabłek, ile one będą warte jutro? Jestem skłonny powstrzymać się od konsumpcji dziś (np. pożyczając komuś moje jabłka), ale muszę otrzymać wynagrodzenie za powstrzymanie się od konsumpcji Powiedzmy, że 10 jabłek dziś warte jest dla mnie tyle samo co 11 jabłek jutro 10 (1 + r) = 11 a zatem r = 10% A ile dziś warte jest dla mnie jutrzejsze 10 jabłek x 1 + r = 10, zatem x = 10 Cena międzyokresowa 1 1+r 1+r czyli w tym przypadku 9,09 jabłka = β jest to cena jutrzejszej konsumpcji (lub innego strumienia) wyrażona w jednostkach konsumpcji dzisiejszej (jutrzejszy strumień zdyskontowany na dziś, stąd β nazywana jest czynnikiem dyskontującym) A ile jest dziś warty dla mnie strumień c z pojutrza? Dokładnie 1+r 2 A jeśli od dziś przez następne 100 okresów będę otrzymywał każdorazowo c jabłek, to dziś ten cały strumień będzie dla mnie wart c + PDV Present Discounted Value 100 c 1 + r + c 1 + r 2 + + c 1 + r 100 = i=0 c c 1 + r i = PDV

Robinson Crusoe żyje przez 2 okresy (mając dochód i konsumując w obu) Ograniczenie budżetowe w t: c t + s t = y t Ograniczenie budżetowe w t + 1: c t+1 = y t+1 + 1 + r s t Zatem: s t = c t+1 y t+1 1 + r łącząc: c t + c t+1 y t+1 = y 1 + r t Otrzymujemy międzyokresowe ograniczenie budżetowe (LOB): c t + c t+1 1 + r = y t + y t+1 1 + r = Ω Ω zdyskontowany na okres t majątek, czyli Ω = y t + y t+1 1+r Równanie to mówi, że Robinson dokonuje decyzji o alokacji swojego majątku na konsumpcję dziś i jutro Ograniczenie budżetowe c t+1 (1 + r)ω Linia ograniczenia budżetowego (LOB) y t+1 Pożyczkodawca y t Pożyczkobiorca Nachylenie: (1 + r) Nachylenie OB: (1 + r) Ponieważ z LOB: c t+1 = 1 + r c t + 1 + r Ω Ω c t

Użyteczność i krzywe obojętności Założenia związane z preferencjami: Wyższa konsumpcja jest lepsza niż mniejsza konsumpcja Zróżnicowanie konsumpcji jest lepsze niż jego brak Dzisiejsza i jutrzejsza konsumpcja są dobrami normalnymi (popyt na nie rośnie wraz z dochodem) Funkcja użyteczności: u(c t, c t+1 ) c t+1 Krzywe obojętności: takie kombinacje c t oraz c t+1, dla których u c t, c t+1 = const W danym punkcie styczna do u ma u c t nachylenie MRS ct,c t+1 = βu c t+1 MRS jak chętnie wymieniany konsumpcję dziś na konsumpcje jutro, tak aby pozostać na tej samej krzywej obojętności Nachylenie: MRS ct,c t+1 c t

Wybór konsumenta optymalny rozkład konsumpcji w czasie Konsument maksymalizuje użyteczność z konsumpcji w obu okresach, przy swoim ograniczeniu budżetowym Wybiera taką alokację konsumpcji w czasie, która zapewnia, że krzywa obojętności jest styczna do ograniczenia budżetowego, zatem: MRS ct,c t+1 = 1 + r Konsument Keynesowski konsumowałby podobnie jak w punkcie A (czyli to samo co posiada), z kolei konsument racjonalnie optymalizujący zapożyczyłby się w okresie t na poczet przyszłych dochodów (jest bardziej niecierpliwy) i konsumowałby jak w punkcie B (wysoka konsumpcja dziś, kosztem niskiej konsumpcji jutro) c t+1 (1 + r)ω y t+1 c t+1 A y t c t MRS ct,c t+1 = (1 + r) Friedman, M., (1957), A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press B Ω U max c t

Efekty wzrostu bieżącego dochodu Załóżmy, że początkowo optymalną decyzją konsumenta jest konsumować dokładnie w wysokości posiadanych zasobów w każdym okresie (punkt A) c t+1 Co się stanie, jeśli y t wzrośnie do y t? Konsument zawsze może po prostu skonsumować za równowartość swoich dochodów (punkt B, leży na nowej LOB), ale wyborem optymalnym jest inny punkt z nowej LOB (czyli A ), w którym konsumpcja dziś wprawdzie rośnie, ale część dodatkowego dochodu zostanie zaoszczędzona c t+1 y t+1 = c t+1 A A B na poczet wzrostu przyszłej konsumpcji. Nazywane jest to efektem wygładzania konsumpcji konsument rozkłada w czasie popyt konsumpcyjny pochodzący ze wzrostu dochodu y t = c t c t y t c t Implikacje konsumpcja jest procykliczna i mniej zmienna niż dochód (dokładnie jak w danych)

Efekty wzrostu przyszłego dochodu Co się stanie, jeśli y t+1 wzrośnie do y t+1? Następuje wzrost konsumpcji już dziś, ale ponieważ dzisiejsze dochody się nie zmieniły, to konsument zapożycza się na poczet przyszłych dochodów (lub jego oszczędności maleją ) c t+1 Konsumpcja jutro rośnie, ale o mniej niż jutrzejszy wzrost dochodów, bo część przyszłego dochodu została skonsumowana już dziś y t+1 c t+1 y t+1 = c t+1 A B A Znowu występuje efekt wygładzania konsumpcji konsument rozkłada w czasie popyt konsumpcyjny pochodzący ze wzrostu dochodu y t = c t c t c t Oszczędności i pożyczki są swoistym buforem umożliwiającym wygładzanie konsumpcji w czasie

Efekt trwałego (permanentnego) wzrostu dochodu (dziś i jutro) Wzrost dochodu dziś i jutro zwiększa konsumpcję (mniej więcej) o tyle samo dziś i jutro, nie wywołując większych zmian w oszczędnościach/pożyczkach konsumenta c t+1 Hipoteza dochodu permanentnego (PIH Permanent Income Hypothesis Miltona Friedmana) głównym determinantem bieżącej konsumpcji jest dochód permanentny (czyli nasz majątek Ω) Wniosek 1: tymczasowy wzrost dochodu jedynie częściowo przekształca się we wzrost konsumpcji (niska krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu tymczasowego), trwały wzrost dochodu (niemal) w pełni przekłada się na wzrost konsumpcji (wysoka krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu permanentnego) y t+1 = c t+1 y t+1 = c t+1 A y t = c t A y t = c t c t Wniosek 2: dochód permanentny kształtuje konsumpcję, a dochód tymczasowy - oszczędności

Dochód permanentny i cykl życia (Modigliani) Dochód na poziomie indywidulnym nie jest stały w cyklu życia i generalnie rośnie z wiekiem (inaczej po wieku emerytalnym, kiedy dochody spadają i konsumuje się wcześniej zakumulowany majątek) Konsumpcja powinna być dużo gładsza w cyklu życia Implikuje to zapożyczanie się przez młodych (szczególnie w przypadku kredytów hipotecznych na mieszkanie) na poczet przyszłego strumienia dochodów i tłumaczy dlaczego banki się na to zgadzają Podobny efekt występuje na poziomie krajów jeśli oczekiwany jest stabilny wzrost PKB w przyszłości (wejście PL do UE w 2004 r.) to optymalnym dla kraju rozwijającego się jest zapożyczać się na zewnątrz (mając deficyt na rachunku obrotów bieżących), aby później spłacić te długi C Y wiek Franco Modigliani (1918-2003) "The Life Cycle Hypothesis of Saving, the Demand for Wealth and the Supply of Capital", 1966, Social Research 33 (2) Źródło: Lee, Mason (2011), National Transfer Accounts

PILCH (Permanent Income Life Cycle Hypothesis) w danych Dlaczego występują odchylenia od PILCH? Aby wygładzać swoja konsumpcję musimy mieć dostęp do rynków finansowych Słabo rozwinięte rynki finansowe Zjawisko limitowania (ograniczania) kredytu, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i zagregowanym (recesje credit crunch) Źródło: Aleksandra Kolasa, 2012. "Life cycle income and consumption patterns in transition," National Bank of Poland Working Papers 133

Ograniczenie kredytowe Co się dzieje w przypadku, gdy konsument nie ma dostępu do rynku finansowego (nie może się zapożyczać)? Jego LOB jest załamana w punkcie danym przez zasób początkowy (nie są dostępne dla tego konsumenta część możliwych koszyków konsumpcji) c t+1 (1 + r)ω Optymalny wybór bez ograniczenia kredytowego byłby w punkcie A (w którym brałby on kredyt) ale konsument z ograniczeniem kredytowym może uzyskać najwyższą użyteczność w punkcie B, czyli w każdym okresie po prostu skonsumować bieżący dochód y t+1 B A Wniosek bieżący dochód (a nie jedynie permanentny) może silniej determinować wybór konsumpcyjny W praktyce empirycznej faktycznie konsumpcja zależy silniej od bieżącego dochodu, niż dyktowała by to teoria optymalnego wyboru międzyokresowego y t Nachylenie OB: (1 + r) Ω c t

Skutki zmiany realnej stopy procentowej Zmiany r powodują rotację LOB wokół punktu E, czyli zasobów początkowych (y t, y t+1 ) - niezależnie od stopy procentowej możemy po prostu skonsumować zasoby c t+1 E zasób początkowy Pożyczkobiorca Przypomnijmy: c t + c t+1 1+r = Ω, co teraz lepiej zapisać jako: c t+1 = 1 + r c t + 1 + r Ω Wzrost stopy procentowej r powoduje: wystromienie LOB, będące efektem substytucyjnym, oznaczającym spadek ceny jutrzejszej konsumpcji w porównaniu do dzisiejszej, w efekcie czego c t spada a c t+1 rośnie przesunięcie LOB, będące efektem dochodowym, a jego znak: jest dodatni (zwiększa konsumpcje dziś i jutro) dla pożyczkodawców (zatem dla nich na pewno c t+1 rośnie) jest ujemny (zmniejsza konsumpcje dziś i jutro) dla pożyczkobiorców (a zatem dla nich na pewno c t maleje) Następuje zatem redystrybucja dochodów w stronę pożyczkodawców Wniosek: efekty wzrostu stopy procentowej dla konsumpcji są niejednoznaczne c t+1 A A A A c t Pożyczkodawca E zasób początkowy c t

Jak zmienia się problem jeśli wprowadzimy do rozważań rząd zbierający podatki? Wprowadźmy do rozważań w prosty sposób rząd, który: zbiera podatki ryczałtowe (T t oraz T t+1 ), konsumuje w obu okresach (G t oraz G t+1 ), może się zadłużać po stopie r G Oznacza to, że ograniczenie budżetowe rządu ma postać: G t + G t+1 = T 1 + r t + T t+1 G 1 + r G a zatem rząd emituje obligacje w okresie t w wysokości G t T t (jeśli ta wielkość jest dodatnia, w przeciwnym wypadku rząd oszczędza), które potem musi spłacić po stopie r G Ograniczenie budżetowe konsumenta, który musi zapłacić podatki dziś i jutro ma postać: jeśli oznaczymy Ω = y t + y t+1 T 1+r t + T t+1 1+r c t + c t+1 1 + r = (y t T t ) + y t+1 T t+1 1 + r < Ω = y t + y t+1 1+r. zatem istnienie rządu ( zbierającego podatki) obniża majątek konsumenta, przesuwając LOB w lewo Jeśli konsument internalizuje (zna i uwzględnia w swoich decyzjach) ograniczenie budżetowe rządu (co w tym przypadku oznacza, że wpisuje je w swoje ograniczenie budżetowe), to łatwo można pokazać, że: c t + c t+1 1 + r = y t G t + y t+1 G t+1 + r r G 1 + r 1 + r (G t T t )

Ekwiwalencja ricardiańska (Ricardian Equivalence) Jeśli r = r G, to równanie to się trochę upraszcza: Co to oznacza: c t + c t+1 1 + r = (y t G t ) + y t+1 G t+1 1 + r z ograniczenia budżetowego konsumenta znikają podatki konsument jest biedniejszy o rozmiar rządu, czyli o G t + G t+1 1+r Wnioski: moment zbierania podatków nie ma znaczenia dla decyzji konsumenta (czy bieżące wydatki rządowe sfinansujemy bieżącymi podatkami, czy wzrostem długu, tzn. przyszłymi podatkami), a na alokację GD ma wpływ jedynie zdyskontowana wielkość rządu (która efektywnie pomniejsza majątek GD). Jest to sedno tzw. twierdzenia o ekwiwalencji ricardiańskiej: jeśli dzisiejsze i przyszłe wydatki rządowe są stałe, to zmiana dzisiejszych podatków, której towarzyszy taka sama, ale o przeciwnym znaku zmiana przyszłych, zdyskontowanych na dziś podatków, nie wpływa na konsumpcję i stopy procentowe w równowadze Wnioski: wzrost deficytu rządu dziś (bez zapowiedzi spadków wydatków jutro) oznacza, że jutro będą wyższe podatki, co powoduje spadek majątku Ω, oraz spadek konsumpcji dziś i jutro zatem ekwiwalencja ricardiańska obniża efektywność polityki fiskalnej (bo jeśli rząd wydaje więcej, to gospodarstwa domowe oszczędzają na poczet przyszłych podatków pokrywających te wydatki) mnożnik wydatków rządowych (przypomnijcie sobie wyprowadzenie modelu IS LM) otrzymywany przy założeniu keynesowskiej funkcji konsumpcji, nie uwzględniającej efektu ricardiańskiego jest wyższy, niż w przypadku teorii PILCH (optymalizacji konsumpcji w czasie) krańcowa skłonność do konsumpcji może zmieniać się wraz ze zmianą polityki

Czy ekwiwalencja ricardiańska zachodzi w praktyce? Nie w pełni, np.: dług publiczny wpływa na stopy procentowe (przykład wielu państw europejskich po kryzysie w 2008/2009) stymulacja fiskalna zazwyczaj działa (choć jej efekty bywają ograniczone) Dlaczego nie do końca działa? istnieją różnice w kosztach pożyczek rządu i sektora prywatnego (r oraz r G ) ludzie umierają a rządy i ich długi nie (deficyty mogą zostać sfinansowane przez przyszłe pokolenia) istnieją ograniczenia w dostępie do rynków finansowych konsumencie nie zawsze bazują w swoich decyzjach na przyszłości (nie zawsze lub nie w pełni są forward-looking) sposób nakładania podatków bywa różny i często jest zakłócający (distortionary taxation) dla podmiotów prywatnych (co wpływa na ich decyzje i alokacje w gospodarce zmienia się produkt) UK Źródło: Burda, Wypłosz (2011), Makroekonomia