WYKŁAD IV PRAWO JAKO ZJAWISKO JĘZYKOWE
Mówimy prawem czy mówimy o prawie? 1. Myślenie prawnicze: obiekt tekst prawny i tekst prawniczy 2. Argumentacja/dyskurs prawniczy: MÓWCA PRZEKAZ (tekst - pismo procesowe - AUDYTORIUM mowa sądowa) ARGUMENTACJA JAKO KOMUNIKACJA
1. W argumentacji prawniczej odwołujemy się do: tekstu prawnego języka prawa PRAWO 1/ język, w którym prawo jest wyrażone pozytywizm prawniczy: tekst prawny ma znaczenie obiektywne (wola racjonalnego prawodawcy) > wykładnia prawa to działanie poznawcze, odtwórcze. 2/ system dyskursywny, który jest wyrażany przez język. systemu norm prawnych i struktury prawa.
1. Płaszczyzny dyskursu prawnego i prawniczego: ratio legis ustawodawcy: tekst prawny to performatywny akt mowy dogmatycznoprawny teoretycznoprawny sędziowski problemowy trudne przypadki stosowania prawa hard cases. Dyskurs prawniczy jest konwencjonalny: Reguły odczytywania tekstów prawnych i reguły dyskursu prawniczego ustalane są przez wspólnotę interpretacyjną; są kontekstowe.
Część 1: Analityczna filozofia prawa: 1. Język, mowa a mówienie 2. Zdanie w sensie logicznym: deskryptywne, zgodność zeświatem zewnętrznym 3. Norma: wypowiedź dyrektywalna, brak wartości logicznej. Wypowiedź wyrażająca normę biegnie odświata do mówiącego. 4. Zarówno zdanie i norma to akt mowy odnoszące się w charakterystyczny sposób do świata zewnętrznego. 5. Świadomość ludzka ma charakter intencjonalny. 6. Komunikacja w rzeczywistości społecznej to bardziej konwersacja gestów niż konwersacja symboliczna (George Herbert Mead).
XIX/XX wiek zwrot językowy uznanie samodzielności języka. Postrzegamy świat przez język, używany przez nas język decyduje o formie postrzegania świata> poznanie świata może się dokonywać przez poznawanie języka. Wilhelm von Humboldt: Mówimy, tak jak myślimy i myślimy, tak jak mówimy Ludwig Wittgenstein: Tractatus logico-philosophicus 1921 teza 4.01. Zdanie jest obrazem rzeczywistości. Zdanie jest modelem rzeczywistości, jak ją sobie myślimy. Teza 4.024. rozumiemy zdanie, gdy rozumiemy jego składniki Teza 4.03. Zdanie musi przekazywać nowy sens za pomocą starych wyrażeń.
1. między problematyką strukturalną i komunikacyjną - lingwistyka strukturalna a problematyka prawnicza: zagadnienie budowy normy prawnej, syntaksa języka prawnego, logika norm (nazwy, relacje zakresowe, wnioskowania). Przedmiot badań: język/system językowy jako zamknięta całość, pierwotna wobec kultury i społeczeństwa. - komunikacyjny aspekt prawa > socjolingwistyka: język jako akt komunikacji społecznej, działanie społeczne uwikłane kontekstowo> społeczne rozumienie prawa, błędy prawodawcy, wykładnia. Przedmiot badań: mowa i jej społeczne użycie.
2. między autonomicznością a integracyjnością - punkt wyjścia: twierdzenie Herberta L.A. Harta o wewnętrznym i zewnętrznym aspekcie reguł prawnych pytanie podstawowe: wewnątrz czego znajdujemy się jako prawnicy rozumiejąc reguły i na zewnątrz czego znajdujemy się obserwując regularność ludzkich zachowań?
Możliwości: a/ wewnątrz to wewnętrzny subświat substancjalny wytworzony przez prawo, problem relacji: prawnicy (subświat instytucjonalny afirmujący praktykę, autonomiczny) teoria prawa (inny subświat instytucjonalny posługujący się apriorycznym wzorcem poprawności logicznej, etycznej, socjotechnicznej itp.; stanowisko integracyjne) b/ stanowisko Z. Ziembińskiego: badanie systemu prawa jest dokonywane z zewnątrz, egzegeza prawa jest działaniem wewnątrz
3. między deskrypcjonizmem a rekonstrukcjonizmem deskrypcjonizm: czerpie z filozofii języka potocznego; opis konwencji językowych zastanych w praktyce prawniczej; powierzchniowa struktura języka rekonstrukcjonizm: rekonstrukcja praktyk językowych jako logicznie konstruowanych procedur; wydobycie głębokiej struktury języka.
FILOZOFIA ANALITYCZNA 1. Pojęcie analizy: a/ poszukiwanie racji logicznych; b/ rozkład pojęć na mniejsze części ; poszukiwanie definicji (Sokrates, Platon, Arystoteles, Kartezjusz, 1662 Analiza z Port Royal Arnaulda i Nicole a., Leibniz, Kant). Przedmiot filozofii - idee c/ przekład na język spełniający określone warunki przedmiot filozofii język. Rudolf Carnap: Analiza logiczna pewnego wyrażenia sprowadza się do stworzenia systemu językowego i umieszczenia analizowanego wyrażenia w tym systemie. Filozofia analityczna: analiza, język, logika, obiektywizm > deskrypcjonizm ( miękka analiza, antyformalizm) i rekonstrukcjonizm ( twarda analiza, formalizm).
Metody analizy filozoficznej: eksplikacja (R. Carnap) transformacja pojęcia mniej ścisłego na bardziej ścisłe. Pojęcie eksplikowane to explicandum, natomiast rezultat eksplikacji to explicatum. Explicandum pochodzi z języka potocznego, explicatum musi być przedstawione za pomocą precyzyjnych reguł użycia, mających charakter empiryczny lub logiczny. Warunki, jakie musi spełniać explicatum: podobieństwo do explicandum,ścisłość, użyteczność, prostota. parafraza: cechy analogiczne do eksplikacji, przedmiot złożone wyrażenia językowe > presupozycja: Zdanie p jest presupozycją zdania q, jeśli możliwość przypisania wartości prawdy lub fałszu zdaniom q i q uzależniona jest od tego,że zdanie p jest prawdziwe. argumentacja z przypadków wzorcowych
Wittgenstein II: mowa jako działanie, gra językowa WITTGENSTEIN II DOCIEKANIA FILOZOFICZNE gra językowa podstawą gry językowej jest nazywanie rozróżnienie: język i coś, co jest przed/pozajęzykowe reguły jako środki ekspozycji obiektów przedstawionych w zdaniach deontycznych (reguły językowe; obiekt; język, w którym przedstawiany jest obiekt). Innymi słowy: przedmiot, znaczenie przedmiotu, wypowiedź o przedmiocie. reguły jako takie byłyby więc przedjęzykowe oddzielenie wartości propozycjonalnej wypowiedzi (np. opis zachowań wyczerpujących termin zabija (poziom deskryptywny) i wartości intencjonalnej wypowiedzi (emocje uzasadniające zakaz określonego zachowania (poziom dyrektywalny).
Oddzielamy: a/ czynność mówienia, w której odnosimy się do b/ obiektu przedstawionemu dzięki c/określonemuśrodkowi ekspozycji. znajomość reguły nie oznacza zdolności do przedstawienia jej w formie abstrakcyjnej, ale jest wiedzą o tym, jak tę regułę zastosować do nowych okoliczności, w czym zawiera się wiedza o kontekście jej zastosowań. miejscem reguł są praktyki, w które jesteśmy wprowadzani poprzez ich doświadczanie kierowanie się regułą, komunikowanie czegoś, wydanie rozkazu itd. są to pewne zwyczaje/instytucje.
Wittgenstein odrzuca kartezjańską koncepcję człowieka jako bytu istniejącego substancjalnie. Człowiek to zbiór różnych percepcji, które następują po sobie z niepojętą prędkością i znajdują się w nieustannym stanie płynności.
Część 2: Teoria aktów mowy Punkt wyjścia: pragmatyzm Charlesa Sandersa Peirce a: świat myśli oddziałuje naświat faktów język to konwencjonalnie ustanowione narzędzie poznawcze język to instytucja społeczna: warunek społecznego egzystowania ludzi wiedza i język kształtują się w społecznym dyskursie, prowadzi to do ciągłego poszerzania poznania i tym samym do racjonalizacji ludzkiego działania warunek możliwości poznania = warunek możliwości doskonalenia etycznego
KONCEPCJA KONWENCJONALNYCH CZYNNOŚCI MOWY Mówienie jest działaniem - zdania deskryptywne są prawdziwe albo fałszywe (wartość logiczna) - konstatywy - istnieją też takie zdania, które nie są prawdziwe albo fałszywe > pełnią inne funkcje 1. Performatywy: czasowniki, których zastosowanie w pierwszej osobie strony czynnej trybu oznajmującego jest wykonaniem czynności, która w innych formach gramatycznych ten czasownik opisuje. - brak jednoznacznego kryterium leksykalno - gramatycznego; -konieczność użycia kryterium funkcjonalnego: to czy wypowiedź ma postać konstatywu czy performatywu zależy od konwencji, która znajduje zastosowanie w konkretnych okolicznościach wygłoszenia wypowiedzi.
- warunki fortunności performatywów jako działań; J.L.Austin (A.1) Musi istnieć uznana procedura konwencjonalna, posiadająca pewien konwencjonalny skutek; procedura ta musi obejmować wypowiadanie pewnych słów przez pewne osoby w pewnych okolicznościach, przy czym: (A.2) poszczególne osoby i okoliczności w danym przypadku muszą być odpowiednie dla powołania konkretnej procedury, jaka została powołana. (B.1) Wszyscy uczestnicy muszą przeprowadzać daną procedurę zarówno poprawnie, jak też (B.2) w zupełności. (Г.1) Kiedy, co zdarza się często, dana procedura jest przeznaczona do użytku dla osób, mających pewne myśli i uczucia lub do wszczynania, jako następstwa, pewnego postępowania jakiegoś uczestnika, wtedy osoba uczestnicząca, a więc powodująca daną procedurę, musi faktycznie mieć owe myśli i żywić te uczucia, a intencją uczestników musi być postępowanie w dany sposób, a ponadto (Г.2) rzeczywiście muszą w następstwie postępować w ten sposób.
Niespełnienie reguł A i B powoduje, że dana czynność w ogóle nie jest skutecznie wykonana, nie dokonuje się. W obu przypadkach Г czynność jest spełniona, ale jest nadużyciem procedury jeżeli jesteśmy np. nieszczerzy. - akt mowy to intencjonalne odniesienie umysłu doświata/rzeczywistości
- akt mowy łączy trzy aspekty: 1/ aspekt lokucyjny: mówienie czegoś 2/ aspekt komunikacyjny: illokucyjny sens wypowiedzi językowych. Co się robi mówiąc, nadaje znaczenie wypowiedzi; cel zrozumienie wypowiedzi przez adresata. 3/ perlokucyjny. John Rogers Searle Umysł, język, społeczeństwo. Filozofia i rzeczywistość. 1998.
Typy sensu illokucyjnego: - asertyw przekonanie odbiorcy o prawdziwości zdania (stwierdzenia, opisy, klasyfikacje, itp.), kryterium udanego aktu mowy: prawda/fałsz - dyrektyw spowodowanie, by odbiorca zachował się w sposób odpowiadający zawartości dyrektywu (polecenia, rozkazy, groźby). Warunek szczerości: pragnienie. - komisyw podjęte przez nadawcę zobowiązanie wykonania czegoś (umowy, obietnice, gwarancje, zobowiązania). Warunek szczerości: zamiar. - ekspresyw wyrażenie warunku szczerości aktu mowy (przeprosiny, podziękowania, powitania, kondolencje). - deklaratyw spowodowanie zmiany w świecie poprzez przedstawienie go tak, jakby zmiana już się dokonała.
Język jest efektem społecznego działania ludzi należy badać kontekst/sytuację ich wygłoszenia (ma to wpływ na prawdziwość/fałszywość) konsensualny charakter prawdy i rzeczywistości poznanie jest nierozerwalnie związane z językiem J.L. Austin: Wiedzieć, czym jest jakaś rzecz, to w poważnej mierze znać jej nazwę, jej właściwą nazwę.
John Rogers Searle, Czynności mowy: 1. Rozumieć zdanie to znać jego znaczenie. 2. Znaczenie zdania wyznaczają reguły, a reguły te określają zarówno warunki wypowiadania zdania, jak też za co to zdanie uchodzi. mówienie jest czynnością konwencjonalną reguły językowe konstytuują statycznie rozumianą sferę znaczeń wypowiedzi, ale też związki miedzy poszczególnymi czynnościami mowy
dokonanie czynności mowy jest jak ruch w grze wyznacza pewien zasób odpowiednich ruchów partnera trzeba badać zdolność mówiącego do uczestniczenia w rozmowie i tworzenia złożonych ciągów czynności mowy (takich jak: argumentowanie, dyskutowanie, kupowanie, sprzedawanie itp.) Kompetencja językowa jest zdolnością do brania udziału w szczególnej sferze działań społecznych, jaką jest tworzenie i rozumienie wypowiedzi. Znaczenie nie jest czysto konwencjonalne; jest też związane z intencją.
Konstrukcja rzeczywistości społecznej ontologia prawa J. R. Searle a Prawo jest elementem rzeczywistości społecznej rzeczywistość społeczna istnieje obiektywnie nauki ścisłe dostarczają wiarygodnej wiedzy na temat rzeczywistości empirycznej ( surowych faktów przyrodniczych) nauki empiryczne nie dostarczają wiedzy na temat faktów społecznych aby wyjaśnić istnienie faktów społecznych konieczne są trzy pojęcia: 1/ intencjonalność;(może mieć charakter kolektywny) 2/ nadawanie funkcji (forma odnoszenia się do obiektów zewnętrznych) - przedmioty mają określone funkcje, bo ludzie im je nadają (fakt ontologicznie subiektywny); nałożenie funkcji przez użytkownika lub wytwórcę - przedmiot pełni taką funkcję niezależnie od fizycznych właściwości, bo ludzie uznają, że posiada określony status, który traktowany jest jako wskazujący związane z nim sposoby zachowań (status ma charakter samoreferencjalny); 3/ reguły konstytutywne.
- funkcje statusowe to rodzaj funkcji, których realizacja jest możliwa dzięki uznawaniu przedmiotów/obiektów za wypełniające dane funkcje - funkcje statusowe nadawane są przez język/ w języku - określone obiekty uzyskują dodatkowy, konwencjonalny status (ogólne uznanie) > fakty instytucjonalne, rola reguł konstytutywnych - z nadania funkcji statusowej danemu obiektowi wynikają konsekwencje o charakterze normatywnym - reguły konstytutywne tworzą fakty instytucjonalne Koncepcja czynności konwencjonalnych (polska teoria prawa: L. Nowak, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, M. Zieliński: reguły konstrukcyjne (jak prawidłowo dokonać danej czynności) i reguły konsekwencyjne (skutki tych czynności) - wielopiętrowość funkcji statusowych i odpowiadających im reguł konstytutywnych, ich wzajemne nakładanie się
to, że pewne znaki lub dźwięki są testamentem, darowizną, życzeniem, przysięgą, zobowiązaniem zależy od reguł syntaktycznych, semantycznych, pragmatycznych języka konstytutywność reguł definiujących określone przedmioty, osoby, zdarzenia jako nowego rodzaju fakty ma charakter ontologiczny, a nie semantyczny rzeczywistość społeczna to wielopiętrowa sieć reguł językowych i wzajemnie nakładających się instytucji społecznych na instytucjonalnym poziomie rzeczywistości społecznej mamy do czynienia z uprawnieniami i obowiązkami, które wynikają ze zdarzeń z przeszłości i nadal trwają, pomimo tego,że same zd.arzenia były tylko momentem i przeminęły
fakty instytucjonalne istnieją, o ile uważamy je za istniejące o funkcjach statusowych pewnych faktów decydują reguły określonego rodzaju akceptowane przez członków danej grupy wskaźniki statusu (ordery, pagony, togi, mundury, tablice, znaki, zaświadczenia, wpisy, paragony, faktury itp.) Świat społeczny jako ogół faktów, a nie rzeczy obowiązywanie, treść, konsekwencje reguł określających funkcje statusowe poszczególnych zdarzeń są rozstrzygane przez reguły wyższego stopnia różne poziomy instytucjonalizacji reguł
obowiązek postępowania w określony sposób, określony daną regułą prawną, stanowi normatywną konsekwencję pewnych faktów, które z uwagi na uznawane reguły wyższego rzędu są faktami prawotwórczymi (mają funkcję statusową faktów prawotwórczych). po akcie normowania (zaistnieniu faktu prawotwórczego) mamy obowiązywanie danej normy to znaczy uznawanie je wydania jako określonego rodzaju racji postępowania
język prawny konstruuje pewien możliwy świat rozumiany jako świat prawny język prawny konstytuuje byty (określone podmioty) i fakty (zawarcie/wypowiedzenie umowy, wydanie wyroku/decyzji administracyjnej, zawarcie małżeństwa), które są jednocześnie częścią realnegoświata
Możliwe zastrzeżenia: 1. wolne terminy Y (fakty instytucjonalne, dla których nie istnieją żadne fakty surowe: pieniądze na koncie bankowym, wierzytelności, prawo własności intelektualnej, dobra osobiste). Funkcja statusowa jest nadawana przede wszystkim zdarzeniom i aktom, a nie przedmiotom. 2. Instytucjonalność a konwencjonalność: Fakty instytucjonalne w istotnym stopniu nie mają charakteru konwencjonalnego (istnieją określone reguły konstytutywne). Możliwe natomiast są różne sposoby weryfikacji wymaganych umiejętności element konwencji.
Searle a nielingwistyczna koncepcja normy prawnej Kazimierz Opałek: 1/ akt normowania (funkcja statusowa nadawana czynnościom, ustanowienie normy obowiązującej);powoduje obowiązek zachowania się w sposób określony przez wypowiedź normatywną= obowiązywanie normy 2/ wypowiedź normatywna; 3/ norma jako wytwór aktu normowania, która trwa pomimo jednorazowości aktu normowania. Sławomira Wronkowska: Przepisy nowelizujące, przepisy końcowe nie maja charakteru normatywnego, tylko performatywny. Czy uznane za niekonstytucyjne przepisy tego typu odżywają?