POLSKA RAPORT STRATEGICZNY 2009

MINISTERSTWO ROZWOJU REGIONALNEGO. POLSKA RAPORT STRATEGICZNY 2009 NARODOWE STRATEGICZNE RAMY ODNIESIENIA WARSZAWA 2009

2 Opracowano w Departamencie Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego

Spis treści Wprowadzenie... 5 Synteza... 7 A. Sytuacja społeczno-gospodarcza i trendy... 24 1. Charakterystyka sytuacji społeczno-gospodarczej w latach 2004 2008... 24 Wzrost gospodarczy... 24 Finanse publiczne... 25 Gospodarka oparta na wiedzy, społeczeństwo informacyjne i ekologia... 28 Rynek pracy... 30 Wpływ realizacji polityki spójności na rozwój społeczno-gospodarczy Polski w latach 2004-2008... 35 2. Trendy i zmiany zróżnicowań społeczno-gospodarczych oraz przestrzennych w polskich regionach w latach 2004-2008... 36 Wzrost gospodarczy i przedsiębiorczość w regionach... 36 Rynek pracy... 40 Wpływ funduszy unijnych na zmiany sytuacji społeczno-gospodarczej w układzie regionalnym. 47 B. NSRO - osiągnięcia i perspektywy rozwoju... 49 3. Postęp w osiąganiu założonych celów NSRO... 50 Cel strategiczny: Tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej... 50 Cel 1: Poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa... 55 Cel 2: Poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej... 58 Cel 3: Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski... 62 Cel 4: Podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej oraz rozwój sektora usług... 65 Cel 5: Wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej... 68 Cel 6: Wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich... 69 4. Informacje na poziomie krajowym na temat deklarowanych wydatków w ramach programów operacyjnych oraz postęp w wydatkowaniu dla wybranych działań... 70 5. Zrealizowany lub oczekiwany postęp w kierunku realizacji działań podejmowanych w ramach funduszy, określonych w art. 3 Rozporządzenia Ogólnego oraz w kierunku priorytetów wyszczególnionych w Strategicznych Wytycznych Wspólnoty, a w szczególności celów strategii określonych w NSRO... 73 6. Wkład Europejskiego Funduszu Społecznego we wdrażanie wytycznych i rekomendacji zawartych w Europejskiej Strategii Zatrudnienia (zgodnie z art. 2 ust. 1 Rozporządzenia nr 1081/2006)... 75 7. Wkład EFS w realizację odpowiednich celów Krajowego Programu Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna oraz innych wspólnotowych priorytetów i celów w obszarze edukacji i szkoleń 78 Wkład EFS w realizację innych wspólnotowych priorytetów i celów w obszarze edukacji i szkoleń... 80 8. Oczekiwany lub zrealizowany postęp w kierunku osiągnięcia pozostałych priorytetów Krajowego Programu Reform w ramach Agendy Lizbońskiej... 83 C. Problemy i bariery efektywnej implementacji polityki spójności... 91 9. Problemy implementacji polityki spójności UE oraz najważniejsze działania podjęte w celu przezwyciężenia trudności i przyspieszenia wdrażania programów w ramach NSRO 2007-2013... 92 3

Kwestie horyzontalne... 92 Kwestie szczegółowe - implementacyjne... 96 D. Postępy i wyzwania w implementacji ustalonych strategii i priorytetów NSRO... 109 10. Istotne wydarzenia, zmiany, reformy w krajowych i regionalnych politykach mające wpływ na realizację polityki spójności... 109 Kwestie horyzontalne... 109 Szczegółowe kwestie w programach operacyjnych... 120 11. Wpływ programów operacyjnych realizowanych w ramach polityki spójności na implementację działań przewidzianych w Europejskim Planie Odbudowy Gospodarczej... 130 E. Wnioski... 148 Przewidywane trendy społeczno-gospodarcze w kolejnych latach... 148 Rzeczywisty i oczekiwany wpływ polityki spójności na sytuację społeczno-gospodarczą kraju. 149 Trafność realizacji strategii zawartych w NSRO... 151 Zgodność i synergia między realizowanymi priorytetami NSRO... 151 Wpływ działań przewidzianych w ramach NSRO na rozwój regionalny kraju... 152 Zmiany w sposobie programowania i funkcjonowania polityki spójności UE... 154 Załączniki... 157 4

Wprowadzenie Rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności 1, oprócz podstawowych regulacji dotyczących celów i zasad udzielania pomocy państwom członkowskim dla realizacji celów polityki spójności, zawiera także postanowienia dotyczące monitorowania strategicznego, które ma służyć zarówno ocenie realizacji polityki spójności na poziomie Unii Europejskiej i poszczególnych krajów, jak i tworzeniu podstaw do debaty publicznej na temat jej przyszłości. Przedkładany Polska Raport Strategiczny 2009 2 został opracowany w celu realizacji wymogu wynikającego z art. 29 ust. 2 rozporządzenia, które stanowi, że do końca 2009 r. i 2012 r. państwa członkowskie składają sprawozdania zawierające informacje na temat wkładu programów współfinansowanych przez fundusze w realizację celów traktatowych polityki spójności, realizację priorytetów określonych w Strategicznych Wytycznych Wspólnoty dla spójności oraz zintegrowanych wytycznych dla wzrostu i zatrudnienia na lata 2005-2008. Priorytety Wspólnoty określone w tych wytycznych mają odzwierciedlenie w polskich dokumentach strategicznych: Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia (NSRO) oraz Krajowym Programie Reform (KPR). W poniższym raporcie są one traktowane jako dokumenty referencyjne. Struktura raportu strategicznego podporządkowana jest ogólnemu zaleceniu rozporządzenia (art. 29. ust. 3), zgodnie z którym powinien on informować o sytuacji społeczno-gospodarczej i tendencjach rozwoju oraz osiągnięciach i wyzwaniach w realizacji strategii rozwoju, a także zawierać przykłady dobrych praktyk. Kierując się przesłanką maksymalizacji użyteczności raportu dla odbiorców w kraju, zespół autorski koncentrował się na problemach ważnych z punktu widzenia zarządzania rozwojem kraju i regionów, ujętych w priorytetach strategicznych. Raport strategiczny zawiera generalnie dane za lata 2004 2008; w wielu przypadkach przyjęto rok przedakcesyjny 2003 jako rok odniesienia. Zdecydowana większość danych ilustrujących sytuację społeczno-gospodarczą kraju i regionów pochodzi z systemu informacyjnego polskiej statystyki publicznej. Uzyskany postęp w realizacji ważniejszych celów pokazany jest na tle średniej unijnej i państw członkowskich przy wykorzystaniu danych Eurostatu. Szacunki wpływu polityki spójności i interwencji współfinansowanych przy pomocy funduszy europejskich na kształtowanie się podstawowych wskaźników rozwojowych pochodzą z badań niezależnych instytucji opracowanych w ramach systemu ewaluacji polityki spójności. Źródłem informacji finansowych o projektach realizowanych przy wsparciu funduszy unijnych jest przede wszystkim Krajowy System Informatyczny SIMIK. Układ raportu strategicznego jest następujący: - Część A zawiera charakterystykę sytuacji społeczno-gospodarczej kraju i regionów w latach 2004 2008 wraz z oceną trendów w kształtowaniu się zróżnicowań przestrzennych. Szczególna uwaga została poświęcona ocenie kształtowania się czynników przesądzających o kierunku rozwoju Polski - takich jak zmiany w poziomie i kierunkach inwestowania, strukturze produkcji, zasobów pracy i wydajności pracy w przekroju sektorów ekonomicznych (rolnictwo, przemysł, usługi), a także postępie w budowie gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego. - Część B poświęcona jest ocenie realizacji celu strategicznego i celów szczegółowych NSRO oraz ocenie postępu w realizacji Krajowego Programu Reform podporządkowanego celom Strategii Lizbońskiej, z wyodrębnieniem wkładu określonych funduszy europejskich we wdrażanie wytycznych i rekomendacji wspólnotowych. W tym rozdziale zawarte też są informacje finansowe dotyczące postępu w wydatkowaniu środków przypisanych do poszczególnych programów operacyjnych. - W Części C dokonana została inwentaryzacja ważniejszych problemów związanych z implementacją polityki spójności UE w ramach NSRO 2007-2013 (takich jak konsekwencje prawa ochrony środowiska i prawa zamówień publicznych dla procesu realizacji zwłaszcza dużych 1 Zwane dalej rozporządzeniem. 2 Zwany dalej raportem strategicznym. 5

projektów, czy też problem niedoboru kadr w administracji publicznej) oraz działań podjętych w celu przezwyciężenia ich i przyspieszenia wdrażania programów sektorowych i regionalnych. - Część D gromadzi informacje na temat zmian w prawodawstwie polskim oddziaływujących na realizację polityki spójności (takich jak zmiany prawa w zakresie finansów publicznych i pomocy publicznej, nowelizacja wielu ustaw w związku z wdrażaniem funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności); informuje także o sposobie implementacji działań przewidzianych w Europejskim Planie Odbudowy Gospodarczej w realizowanych programach operacyjnych. - W Części E zostały ujęte przewidywania dotyczące kształtowania się sytuacji społecznogospodarczej w Polsce i regionach, wnioski na lata 2010 2013 wynikające z oceny procesu wdrażania polityki spójności w Polsce w latach 2004 2008 (w tym zwłaszcza oceny trafności i skuteczności podejmowanych działań), a także rekomendacje na przyszłość. W aneksie do raportu zamieszczono tablice z danymi statystycznymi prezentującymi ważniejsze kategorie ekonomiczne w latach 2004 2008 dla kraju i regionów na tle UE-27 oraz przykłady dobrych praktyk z zakresu wdrażania polityki spójności. Raport strategiczny jest narzędziem stosowanym po raz pierwszy w historii funkcjonowania polityki spójności. Z uwagi na znaczenie jakie Polska przywiązuje do pomyślnej realizacji NSRO opracowany materiał będzie stanowił podstawę do możliwych zmian w kierunkach implementacji programów operacyjnych, a także umożliwi ocenę pierwszego etapu wdrażania polityki spójności w perspektywie finansowej 2007-2013. Jest to szczególnie istotne z uwagi na zbliżający się czas rozpoczęcia debaty nad kształtem polityki spójności w perspektywie finansowej 2014-2020. 6

Synteza Historycznym wydarzeniem dla Polski była akcesja do Unii Europejskiej, która uczyniła polskie społeczeństwo pełnoprawnym członkiem europejskiej wspólnoty państw wdrażających wspólne idee i zasady integracji. Polska aktywnie uczestniczy w realizacji polityki spójności, która jest główną polityką wspólnotową o silnie zaznaczonym wymiarze terytorialnym i która wywiera coraz bardziej znaczący wpływ na rozwój kraju. Podstawowym wyzwaniem dla Polski i jej regionów jest optymalne wykorzystanie potencjału rozwojowego w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju, zwiększenia konkurencyjności gospodarki oraz spójności społeczno-gospodarczej i przestrzennej, ale także sprostanie wyzwaniom globalnym, takim jak starzenie się społeczeństwa, zmiany klimatyczne, bezpieczeństwo energetyczne, jak też kryzys finansowy i gospodarczy, z jakim obecnie zmaga się gospodarka światowa. Instrumenty polityki spójności stanowią istotny czynnik wspomagający rozwój kraju, w tym tworzenie warunków dla wykorzystania czynników endogenicznych regionów. Wymierne efekty w tym zakresie przyniosły interwencje w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004 2006, przedsięwzięcia pierwszych lat implementacji Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007 2013, a także działania sprzyjające pokonywaniu kryzysu finansowo-gospodarczego ostatnich lat. Obejmowały one sferę realną gospodarki, w tym kształtowanie warunków dla zwiększania aktywności zawodowej i społecznej, rozbudowę szeroko rozumianej infrastruktury, wzmacnianie konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów, jak też wpływ na sferę instytucjonalno-regulacyjną. Napływ środków unijnych był ważnym czynnikiem przyczyniającym się do tego, że polska gospodarka łagodniej niż inne kraje europejskie odczuła skutki kryzysu. Szacuje się bowiem, że Polska jako jedyny kraj UE osiągnie w 2009 r. wzrost gospodarczy, którego tempo wyniesie około 1,5% PKB w skali roku. I. SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA KRAJU I REGIONÓW Sytuacja społeczno-gospodarcza kraju - Wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej w 2004 r. i przyjęciem acquis communautaire Polska stała się podmiotem polityki spójności jednej z ważniejszych polityk UE, która angażuje prawie jedną trzecią jej wspólnego budżetu. Od pięciu lat Polska korzysta ze znaczącego wsparcia finansowego z funduszy strukturalnych na realizację polityki spójności w latach 2004-2006 przeznaczono prawie 17 mld euro 3 oraz ponad 85 mld euro w latach 2007-2013 4. Integracja Polski z Unią Europejską i europejska polityka spójności wobec Polski, w tym napływ środków unijnych, istotnie przyczyniły się do przyspieszenia rozwoju kraju. W latach 2004-2008 średnie roczne tempo wzrostu PKB w Polsce (5,4%) było ponad 2-krotnie wyższe od przeciętnego w UE-27 (2,3%). W rezultacie korzystnie kształtował się proces konwergencji gospodarki polskiej z unijną, widoczny poprzez systematyczne zmniejszanie się dystansu rozwojowego w stosunku do Unii Europejskiej. W 2008 r. wartość PKB Polski w przeliczeniu na mieszkańca stanowiła wg parytetu siły nabywczej 57,6% średniej UE-27, wobec 50,6% w 2004 roku. Mimo to Polska należała nadal do krajów o najniższym w Unii poziomie PKB na mieszkańca; w 2008 r. wyprzedzała jedynie Łotwę, Rumunię i Bułgarię. Głównym czynnikiem wzrostu PKB w Polsce był popyt krajowy, zwłaszcza konsumpcyjny. Istotną rolę odegrał także wzrost nakładów brutto na środki trwałe (o ok. 66% w latach 2004-2008). Ożywieniu aktywności inwestycyjnej sprzyjał silny popyt na rynku krajowym i na rynkach zagranicznych, optymistyczna ocena perspektyw rozwojowych gospodarki po akcesji do Unii Europejskiej i uruchamianie projektów inwestycyjnych przy wykorzystaniu funduszy unijnych, a także przyspieszenie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. - W latach 2004 2008 odnotowano znaczną poprawę sytuacji na rynku pracy, wyrażającą się wzrostem liczby nowych miejsc pracy i wzrostem zatrudnienia oraz pozytywnymi zmianami jego struktury w sektorach ekonomicznych (spadkiem udziału rolnictwa przy wzroście udziału przemysłu i usług). Radykalnie zmniejszyła się stopa bezrobocia ( z 18,9 % w 2004r. do 7,1% w 2008 r. wg Eurostat) i odsetek długotrwale bezrobotnych (poniżej średniej unijnej), nastąpiła poprawa wydajności 3 W tym: 12,8 mld euro fundusze strukturalne i Fundusz Spójności, 4 mld euro krajowe środki publiczne. 4 W tym: 67,3 mld euro fundusze strukturalne i Fundusz Spójności; 11,9 mld euro krajowe środki publiczne; 6,4 mld euro środki prywatne. 7

pracy (o 1,4 pkt proc. do 62,9% średniej UE-27). Wskaźnik zatrudnienia (59,2% w 2008 r.) należał jednak nadal do najniższych w UE (średnio 65,9%). W porównaniu do roku 2004 wskaźnik ten wzrósł o 7,5 pp, co było jednym z lepszych wyników odnotowanych wśród państw UE-27 (większy wzrost wartości 9,8 pp - nastąpił jedynie w Bułgarii) Korzystnym zmianom na rynku pracy sprzyjało coraz lepsze wykształcenie polskiego społeczeństwa, zwłaszcza ludzi młodych. Odsetek osób z wykształceniem minimum średnim w grupie wiekowej 20-24 lata oraz odsetek absolwentów kierunków ścisłych i technicznych oraz humanistycznych i społecznych w grupie wiekowej 20-29 lat należały do najwyższych w Europie (odpowiednio 2 i 5 miejsce w UE w 2008 r.). Gorzej przedstawia się sytuacja pod względem kształcenia osób ze stopniem doktora (15 miejsce w UE), udziału osób z wyższym wykształceniem w grupie wiekowej 25-64 lata (19 miejsce) oraz kształcenia ustawicznego (21 miejsce). - Mimo rosnącego poziomu nakładów na B+R (prawie 30% wzrost w latach 2004-2007) Polska nadal należy do krajów UE przeznaczających najmniej środków na działalność badawczo-rozwojową w relacji do PKB. Udział nakładów na B+R w PKB Polski kształtował się w latach 2004-2007 na poziomie 0,56-0,57% i był ponad 3-krotnie niższy od średniej unijnej (1,82-1,85% PKB). Zaledwie jedną trzecią tych nakładów stanowią środki przedsiębiorstw, wobec ponad 50% średnio w UE. - Pod względem niektórych wskaźników charakteryzujących rozwój społeczeństwa informacyjnego, Polska osiągnęła już średni poziom unijny (odsetek przedsiębiorstw z dostępem do Internetu i wykorzystujących Internet w kontaktach z administracją publiczną) lub zbliżyła się do tego poziomu (udział wydatków na technologie informacyjne w PKB). Dostęp gospodarstw domowych do Internetu (48%) jest jednak nadal znacznie mniejszy niż przeciętny w UE (60%), a do największych słabości należy niski dostęp do łączy szerokopasmowych. - W okresie 2004-2008 nastąpiły korzystne zmiany w strukturze gospodarki mierzonej udziałami sektorów ekonomicznych w tworzeniu wartości dodanej brutto. Zwiększyło się znaczenie przemysłu i budownictwa (sektor II) oraz sektora usług (sektor III 5 ), przy malejącej roli rolnictwa i rybołówstwa (sektor I). Udział sektora I w wartości dodanej brutto zmniejszył się w analizowanym okresie z 5,1% do 3,7% przy wzroście udziału sektora II z 30,9% do 32% i sektora III z 64% do 64,2%. Zmiany w latach 2004-2008 w strukturze pracujących w Polsce w przekroju sektorów ekonomicznych przedstawiały się następująco: W 2008 r. udział sektora I kształtował się na poziomie 14%, a więc prawie 3-krotnie przewyższającym średnią unijną, przy czym w latach 2004-2008 udział pracujących w tym sektorze zmalał o 4 pkt. proc. Udział sektora II w 2008 r. wynosił 32% (więcej niż średnia unijna) i był to efekt wzrostu tego udziału o 3 pkt. proc. Udział sektora III, który wynosił w 2008 r. 54,1%, był znacząco niższy niż średnia unijna, ale w latach 2004-2008 lekko wzrósł ( o 0,9 pkt. proc.). - W latach 2004-2008 coraz silniej ujawniał się pozytywny wpływ napływu funduszy europejskich na rozwój społeczno-gospodarczy Polski. Według modeli ekonometrycznych tylko w samym 2008 r. poziom PKB liczony w cenach bieżących był wyższy o ok. 30 mld zł dzięki napływowi funduszy do Polski. Wyniki badań ewaluacyjnych wskazują, że dodatkowy wzrost PKB, jaki można przypisać funduszom sięgał do 0,3 pkt. proc. w latach 2004-2006 i przekroczył 0,5 pkt. proc. w latach 2007-2008. W przeliczeniu na mieszkańca wpływ ten był większy i sięgał w niektórych województwach do 0,9 pkt. proc. w latach 2007-2008. Należy podkreślić, że wpływ ten wykazuje tendencję rosnącą. Efektem oddziaływania funduszy było około 15% redukcji dystansu między Polską a UE-27 w latach 2004-2008, mierzonego poziomem PKB na mieszkańca. Odczuwalny był korzystny wpływ polityki spójności na aktywność inwestycyjną i rynek pracy, natomiast niewielkie było jej oddziaływanie na zmiany struktury sektorowej gospodarki. Jednocześnie pogłębione badania ewaluacyjne dotyczące rynku pracy 6 wskazują, że fundusze UE przyczyniają się do zwiększenia udziału zatrudnienia w usługach, zaś zmniejszenia w rolnictwie. Szacuje się, że z tytułu funduszy unijnych w latach 2005-2008 wzrosła liczba pracujących łącznie o około 260 tys., przy czym średnioroczny wzrost ma tendencję rosnącą. 5 Przyjęto następujący podział na sektory ekonomiczne według sekcji PKD 2004: sektor I obejmuje sekcje A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo oraz sekcję B rybactwo; sektor II obejmuje sekcje: C - górnictwo, D - Przetwórstwo przemysłowe, E - wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę oraz F Budownictwo; sektor III grupuje wszystkie pozostałe sekcje PKD 2004. 6 Wpływ interwencji z funduszy strukturalnych UE na zatrudnienie, Warszawa, wrzesień 2007, Badanie organizowane przez KJO, zrealizowane przez konsorcjum firm PAG Uniconsult i Pentor Research International 8

- realizowana w Polsce w latach 2004-2008 polityka spójności UE wpłynęła pozytywnie na zmiany instytucjonalne i systemowe (konwergencji instytucjonalnej) w sferze publicznej. Dzięki napływowi środków strukturalnych do Polski zwiększono sprawność i jakość funkcjonowania administracji. W początkowym okresie dokonało się to w obszarach implementacji programów operacyjnych, jednakże jest już widoczny efekt rozlewania się dobrych praktyk na pozostałe struktury administracji rządowej oraz samorządowej. W wyniku realizacji NPR 2004-2006 oraz następnie NSRO 2007-2013 ukształtowano nową kulturę administracyjną związaną z zarządzaniem środkami publicznymi UE (programowanie strategiczne, wieloletnie zarządzanie strategiczne i finansowe, w tym monitoring, ewaluacja i kontrola) Proces konwergencji zewnętrznej tj. zmniejszania dystansu w poziomie rozwoju gospodarczego w stosunku do średniej unijnej odbywał się także na poziomie województw, jakkolwiek skala zmian była zróżnicowana i wahała się od 0,8 pkt proc. (lubelskie) do 7,6 pkt proc. (mazowieckie) w okresie 2004-2006. Zdecydowanym liderem wzrostu było województwo mazowieckie, które w 2006 r. osiągnęło 84% średniej unijnej; wskaźnik ten dla kolejnych czterech województw: dolnośląskiego, pomorskiego, śląskiego i wielkopolskiego znacznie mieścił się w przedziale od 50 do 60%, natomiast żadne z województw Polski Wschodniej nie przekroczyło 40% średniej UE. - Cechą charakterystyczną polskiej przestrzeni gospodarczej jest silna koncentracja potencjału wytwórczego w kilku najsilniejszych ekonomicznie województwach. Przyjmując za miarę potencjału gospodarczego województw poziom generowanego przez nie PKB, należy zauważyć, że zróżnicowanie w zakresie wielkości potencjału gospodarczego w ostatnich latach utrwaliło się. Udział czterech województw wnoszących największy wkład do tworzenia PKB (mazowieckie, śląskie, wielkopolskie i dolnośląskie) wzrósł z 51,5% w 2004 r. do 52,2% w 2007 roku. Koncentracja potencjału gospodarczego widoczna była także w przekroju sektorów ekonomicznych. Dwa województwa - mazowieckie i wielkopolskie odpowiadały łącznie za tworzenie ponad 33% wartości dodanej brutto powstającej w sektorze rolniczym. Ponad połowa wartości dodanej brutto przemysłu i budownictwa była generowana w grupie uprzednio wymienionych czterech najsilniejszych ekonomicznie województw (śląskie, mazowieckie, wielkopolskie i dolnośląskie). W strukturze tworzenia wartości dodanej brutto sektora usług dominujący udział (blisko 25%) należał do województwa mazowieckiego; kolejne pozycje zajmowały województwa: śląskie, wielkopolskie, małopolskie i dolnośląskie. Trendy i zmiany w zróżnicowaniach społeczno-gospodarczych oraz przestrzennych w polskich regionach w latach 2004-2008 - Zróżnicowanie tempa wzrostu województw przyczyniło się w konsekwencji do dalszego pogłębienia dysproporcji w poziomie ich rozwoju - zarówno między regionami, jak i wewnątrz nich. Grupa pięciu najbogatszych 7 województw: mazowieckie, dolnośląskie, śląskie, wielkopolskie i pomorskie, rozwijała się przeciętnie szybciej niż grupa województw Polski Wschodniej; w konsekwencji dystans dzielący regiony pogłębił się. W 2004 r. PKB per capita w pierwszej grupie stanowił 119,2%, zaś w drugiej 72,9 średniej krajowej, w 2007 r. 120,6% i 71,2%. - Zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego na poziomie jednostek statystycznych NUTS 2 wzrastało w ostatnich latach, jednakże było niższe od przeciętnego w UE-27. Skala zróżnicowania między regionami w zakresie wskaźnika konwergencji (mierzonego relacją PKB per capita) w analizowanym okresie powiększyła się. W 2004 r. relacja między województwem najbogatszym (mazowieckie) a najbiedniejszym (lubelskie) wynosiła 2,20, natomiast w 2007 r. wynosiła już 2,37. Podobne tendencje wyraża także zróżnicowanie mierzone współczynnikiem dyspersji, zarówno na poziomie NUTS 2 (wzrost w okresie 2004 2007 z poziomu 18,7% do 19,9%), jak i NUTS 3 (wzrost odpowiednio z 32,2% do 34,5%). Relatywnie wysokie zróżnicowanie wewnątrz województw potwierdził przegląd terytorialny opracowany przez OECD - występują tu największe spośród krajów OECD i pogłębiające się dysproporcje wewnątrzregionalne, które wynikają w znacznej mierze z rosnących różnic pomiędzy obszarami miejskimi (dużymi miastami) a obszarami wiejskimi i pośrednimi. - W omawianym okresie we wszystkich województwach nastąpił dynamiczny wzrost nakładów inwestycyjnych per capita (choć kontrast pomiędzy Polską wschodnią z najniższymi, a południowocentralną z najwyższymi nakładami nadal jest duży). Podobne zjawisko miało miejsce w sektorze 7 Wyodrębnionych przy użyciu kryterium PKB per capita. 9

przedsiębiorstw. Najwyższy poziom nakładów inwestycyjnych i jednocześnie największy ich wzrost odnotowały województwa łódzkie i pomorskie wzrost o ponad 85% (oba te województwa odnotowały również największy wzrost w przyroście nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw). Najniższy poziom nakładów inwestycyjnych i jednocześnie najmniejszy wzrost o mniej niż 43%, odnotowały województwa świętokrzyskie i podkarpackie. Wzrost nakładów inwestycyjnych następował także dzięki środkom unijnym tak poprzez dofinansowanie przedsięwzięć, jak i współfinansowanie ze środków własnych. Należy podkreślić, że bez środków unijnych wiele przedsięwzięć zwłaszcza samorządowych nie byłoby podjętych. W strukturze nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw największy udział inwestycji w sektorze rolnictwa notowany był w 2007 r. w województwach zachodniopomorskim i opolskim, w przemyśle i budownictwie w województwach opolskim i śląskim, w sektorze usług rynkowych w mazowieckim. - W okresie 2004 2008 wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15 64 lata zwiększył się w kraju o 7,5 pkt. proc. We wszystkich województwach nastąpił jego wzrost.; największy w świętokrzyskim (o 11,5 pkt. proc.), a najmniejszy w lubelskim (o 4,5 pkt. proc.). Najwyższym wskaźnikiem zatrudnienia cechowały się województwa: mazowieckie, podlaskie, łódzkie i małopolskie (powyżej 60%), najniższym (poniżej 56%) zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie i warmińsko-mazurskie. W okresie 2004 2008 stopa bezrobocia w Polsce osób w wieku 15+ zmniejszyła się z poziomu 19% w 2004 r. (najwyższego w UE-27) do poziomu 7,1% - bardzo bliskiego średniej unijnej. Do poprawy sytuacji na rynku pracy przyczyniły się środki unijne - dzięki nim wskaźnik zatrudnienia ludności w wieku 15-64 lata w województwach był w 2008 r. wyższy o od 0,2 do 0,7 pkt. proc., a stopa bezrobocia ludności w wieku 15-64 lata była w skali regionalnej niższa o od 0,2 do 1,1 pkt. proc. - Wydajność pracy mierzona PKB na 1 pracującego w PPS kształtowała się w 2008 r. na poziomie 63% średniej unijnej, a w okresie od 2004 do 2008 r. zwiększyła się tylko o 1,4 pkt. proc. (niska wydajność związana jest ze strukturą gospodarki i nadal znacznym udziałem rolnictwa, zwłaszcza w zatrudnieniu). W czołówce polskich regionów pod względem poziomu wydajności pracy znajduje się województwo mazowieckie i pomorskie (odpowiednio ok. 90 i 70% średniej unijnej). W grupie regionów, w których wydajność pracy w 2006 r. nie przekraczała 50% średniej unijnej, znalazło się siedem województw (województwa tzw. Polski wschodniej oraz łódzkie i lubuskie). W województwach Polski wschodniej niepokojący jest trend obniżania się poziomu wydajności pracy w relacji do średniej krajowej. - W latach 2004-2008 większość województw zanotowała pozytywny wpływ funduszy unijnych na poziom ich rozwoju gospodarczego. W 2008 r. dodatkowy wzrost wskaźnika PKB na mieszkańca w stosunku do średniej krajowej wyniósł od 0,1 do 0,9 pkt. proc. (w stosunku do średniej unijnej dodatkowy wzrost wynosił od 0,4 do 1,2 pkt. proc.) Fundusze unijne złagodziły także nieco proces różnicowania regionów. Poziom zróżnicowań międzyregionalnych, mierzony współczynnikiem zmienności PKB na mieszkańca, który wzrósł o około 3 pkt. proc. w okresie 2004-2008, bez udziału środków unijnych byłby wyższy o 0,5 pkt. proc. II. NSRO OSIĄGNIĘCIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU - Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 (NSRO, zwane również Narodową Strategią Spójności) określają strategię rozwoju społeczno-gospodarczego Polski w zakresie wydatkowania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Zawierają analizę sytuacji społeczno-gospodarczej kraju i jego regionów, formułują najważniejsze wyzwania dla kraju w perspektywie kolejnych lat, określają cele zmierzające do osiągnięcia spójności społeczno-gospodarczej i terytorialnej z krajami i regionami Wspólnoty. W NSRO wskazano bezpośrednio obszary i sposoby wykorzystania funduszy unijnych przyznanych Polsce ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności w ramach budżetu Wspólnoty na lata 2007 2013. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia określają jeden cel strategiczny oraz sześć horyzontalnych celów szczegółowych. Celem strategicznym NSRO jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Cel ten jest częściową kontynuacją celu strategicznego założonego w NPR 2004-2006 - celem strategicznym NPR 2004-2006 było rozwijanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zdolnej do długofalowego, harmonijnego rozwoju, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej z Unią Europejską na poziomie regionalnym i krajowym. Ze względu na krótki czas realizacji NPR (Polska uczestniczyła jedynie w 3 ostatnich latach realizacji 10

perspektywy finansowej 2000-2006) oraz istniejące wyzwania rozwojowe podjęto decyzję o kontynuowaniu realizacji założonego w nim celu strategicznego w NSRO. Podobieństwo tych celów jest także wyrazem ciągłości myślenia o strategii rozwoju kraju oraz ścisłego powiązania jej z celami europejskiej polityki spójności, a nade wszystko z celami przyjętej dla Unii Europejskiej Strategii Lizbońskiej. Zgodnie z zapisami, cel strategiczny NSRO osiągany będzie poprzez realizację horyzontalnych celów szczegółowych, którymi są: - Poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa, - Poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej, - Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski, - Podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej oraz rozwój sektora usług, - Wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej, - Wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich. Łączna suma środków zaangażowanych w realizację Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 wyniesie około 85,6 mld euro, z czego 67,3 mld euro będzie pochodziło z budżetu UE, co czyni Polskę największym beneficjentem środków unijnych (19% budżetu na politykę spójności) wśród wszystkich państw członkowskich. Cel strategiczny: Tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej Lata 2006-2008 były okresem dynamicznego rozwoju gospodarczego - średnie roczne tempo wzrostu PKB w tym okresie wynosiło 6%. Na tak wysokie tempo wzrostu wpływ miał przede wszystkim popyt krajowy, zwłaszcza inwestycyjny. NSRO zakłada, że w okresie 2011-2013 średnie roczne tempo wzrostu wyniesie 6,1%. Obecny światowy kryzys powoduje obniżenie dynamiki PKB, jednak stosunkowo wysoka odporność gospodarki polskiej na światowe spowolnienie gospodarcze (wynikająca głównie z relatywnie niskiego udziału eksportu w PKB, znacznych rozmiarów rynku wewnętrznego i silnego popytu konsumpcyjnego) powoduje, że jego skutki nie będą tak dotkliwe jak w innych krajach Europy Zachodniej. W latach 2011-2013 impulsem wzrostowym dla polskiej gospodarki będą inwestycje stymulowane przez napływające środki unijne oraz rosnący popyt zagraniczny, będący wynikiem powrotu gospodarki europejskiej na ścieżkę wzrostu gospodarczego. Mając na uwadze powyższe, zakładany w NSRO cel będzie trudny, jednak możliwy do osiągnięcia. Cel 1: Poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa Sprawna i efektywna administracja publiczna jest warunkiem koniecznym dla prawidłowego rozwoju państwa. Realizacja polityki spójności w Polsce w swoisty sposób wiąże ją z kondycją administracji publicznej. Z jednej strony wysoki potencjał administracji gwarantuje sprawną realizację polityki spójności UE, z drugiej zaś polityka ta wpływa w sposób bezpośredni i pośredni na stan i sposób funkcjonowania administracji poprzez poprawę jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowę mechanizmów partnerstwa. Wyniki ewaluacji w obszarze wsparcia dla instytucji realizujących NSRO jednoznacznie wskazują na bardzo pozytywne efekty polityki spójności. Instytucje te są lepiej wyposażone oraz działają skuteczniej i efektywniej niż inne obszary administracji. Zdaniem ewaluatorów badających realizację Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna udało się przygotować wysoko wykwalifikowaną kadrę zdolną do skutecznych i efektywnych działań w ramach NSRO. Podobnie ocenili efekty polityki spójności ewaluatorzy systemu wdrażania polityki spójności w Polsce z Komisji Europejskiej. Kondycja i poziom zmian jakie zaszły w instytucjach administracji publicznej realizujących NSRO, określane są przez nich jako satysfakcjonujące. Należy jednak uwzględnić uwagę badaczy, skierowaną na wciąż aktualną potrzebę poprawy jakości funkcjonowania tych instytucji. 11

Badania dotyczące całej administracji publicznej pokazują, wprawdzie dość wolną, ale systematyczną poprawę jakości funkcjonowania administracji. Wskaźnik syntetyczny realizacji zasady good governance, opracowany w roku 2008 w ramach badania wykonanego na zlecenie MRR, charakteryzuje się w latach 2003-2007 praktycznie stałym trendem wzrostowym oznaczającym systematyczną poprawę jakości rządzenia w Polsce. Duże znaczenie dla poprawy tego wskaźnika mają działania realizowane w ramach implementacji polityki spójności kształtujące nową kulturę zarządzania środkami publicznymi (planowanie strategiczne, wieloletnie finansowanie, decentralizacja itp.) Istotną kwestią w zakresie poprawy jakości funkcjonowania instytucji publicznych jest wzmacnianie mechanizmów partnerstwa między administracją publiczną a sektorem trzecim. Problematyka ta będzie przedmiotem dalszych badań ewaluacyjnych służących zacieśnianiu tych relacji. Cel 2: Poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej Napływ funduszy unijnych przyczynił się do radykalnego spadku stopy bezrobocia i istotnego wzrostu liczby miejsc pracy (wg szacunków o około 260 tys. w latach 2005-2008) m.in. dzięki działaniom w zakresie podnoszenia kwalifikacji pracowników i wielu innym inicjatywom na rynku pracy. W wyniku realizacji 1 400 projektów ponad 257 mln euro zostało przekazane na wsparcie adaptacyjności pracowników w polskich firmach. Około 510 tys. zatrudnionych zostało objętych szkoleniami w ramach EFS, 66% z tych osób było zatrudnionych w małych i średnich przedsiębiorstwach. W sumie 180 tys. przedsiębiorstw zostało objętych wsparciem, w tym MSP stanowiły aż 94%. Niemal wszyscy przedsiębiorcy, którzy otrzymali dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej (94%) twierdzili, że założenie firmy bez dofinansowania z EFS nie byłoby dla nich możliwe. Spośród ponad 701 tys. osób bezrobotnych 8, którym zaoferowano wsparcie w ramach EFS, 42% znalazło pracę, a kolejne 16% zdecydowało się rozpocząć działalność gospodarczą na własny rachunek. Badania ewaluacyjne z wykorzystaniem grup kontrolnych 9 wskazują jednocześnie na bardzo wysoką skuteczność EFS w zakresie aktywizacji na rynku pracy osób bezrobotnych, szczególnie poprzez uruchamianie i prowadzenie własnej działalności gospodarczej. Cel 3: Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski Realizacja Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 oraz Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 przyczynia się w istotny sposób do poprawy sytuacji w zakresie infrastruktury transportowej oraz ochrony środowiska, zarówno na poziomie krajowym jak i regionalnym. Fundusze przeznaczone na infrastrukturę oddziaływują dwutorowo na poziom rozwoju społecznegospodarczego: zwiększają możliwości wytwórcze gospodarki poprawiając efektywność wykorzystania czynników produkcji oraz tworzą dodatkowy popyt w gospodarce. Obserwuje się stopniową poprawę stanu infrastruktury drogowej. W okresie 2006-2008 długość dróg publicznych o twardej nawierzchni zwiększyła się o ponad 5 tys. km - z 255,5 tys. km do 261,2 tys. km (wzrost udziału w całości dróg publicznych z 66,8% do 68,1%). Na koniec 2008 r. łączna długość autostrad w Polsce była o 102,5 km wyższa niż w końcu 2006 r. (wzrost z 662,7 km do 765,2 km (tj. o 15,5%). W końcu analizowanego okresu długość autostrad stanowiła 43,6% (wobec 37,8% w końcu 2006 r.) wartości wskaźnika zakładanego w NSRO 2007-2013 na 2013 r. (1754 km). Natomiast w okresie 2004-2008 długość autostrad wzrosła o 360 km (z 405 km w końcu 2003 r.). W 7 województwach brak było dróg tego rodzaju (lubelskie, lubuskie, mazowieckie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie), co niekorzystnie oddziaływało na ich dostępność transportową względem reszty kraju. Łączna długość dróg ekspresowych, była w końcu 2008 r. o 154,4 km (tj. o blisko 52%) wyższa niż w końcu 2006 r. (wzrost z 297,2 do 451,6 km), Długość tego typu dróg stanowiła w końcu 2008 r. zaledwie 17,7% wartości docelowej na rok 2013. 8 Dane dotyczące wyłącznie SPO RZL. Sprawozdanie monitorujące 30.06.2009 9 Badanie beneficjentów ostatecznych SPO RZL. Raport końcowy. Maj 2008 r. Badanie przeprowadzone przez firmę Opinia ABR na zlecenie MRR 12

Pomimo że modernizacja i naprawa infrastruktury kolejowej realizowane są m.in. przy wykorzystaniu środków UE, stan tej infrastruktury ulega z powodu niewystarczających środków kierowanych na jej naprawy - systematycznemu pogarszaniu. W 2008 r. długość linii kolejowych dostosowanych do prędkości 160 km/h i wyższych stanowiła 1493 km, tj. 5% długości torów (wobec 1303 km tj. 4,7% w 2006 r.) Pomimo trudności, do połowy 2009 r. dzięki realizacji projektów współfinansowanych ze środków UE wybudowano i zmodernizowano łącznie 5081 km dróg (w tym 263 km autostrad) i 392 km dróg ekspresowych, 636 km linii kolejowych, zakupiono 93 pojazdy szynowe (dodatkowo zmodernizowano 160 tego typu pojazdy). Należy podkreślić, że w najbliższych latach nastąpi istotne przyspieszenie inwestycji transportowych, co znajduje potwierdzenie w licznych projektach objętych już zawartymi umowami o dofinansowanie. Stan środowiska naturalnego oddziałuje istotnie na poziom życia mieszkańców oraz kształtowanie atrakcyjności inwestycyjnej i turystycznej kraju i jego regionów. W okresie transformacji osiągnięto wyraźny postęp w realizacji większości celów dotyczących środowiska naturalnego. W 2008 r. w Polsce funkcjonowały 4244 oczyszczalnie ścieków (w tym 1154 oczyszczalnie ścieków przemysłowych oraz 3090 oczyszczalni ścieków komunalnych) wobec 4254 oczyszczalni ścieków ogółem w 2006 r. (w tym 1255 przemysłowych i 2999 komunalnych). Dzięki realizacji projektów współfinansowanych ze środków UE na koniec 2008 r. wybudowano lub zmodernizowano 138 oczyszczalni ścieków oraz wybudowano prawie 5 tys. km sieci kanalizacyjnej. Odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków wynosił w 2008 r. 63,1% (wobec 61,4% w 2006 r.), przy czym w 2008 r. korzystało z nich 86,9% ludności miast i 25,7% ludności wsi. Syntetycznym wskaźnikiem wpływu działalności człowieka (w tym przede wszystkim gospodarki) na środowisko jest emisja gazów cieplarnianych (wyrażona jako ekwiwalent dwutlenku węgla) odnoszona do roku bazowego 1988 r. W 2007 r. wartość tego wskaźnika wynosiła 70,8 (wobec 70,9% w 2006 r.) wobec założonego w ramach NSRO poziomu 89% w 2013 r. Obserwowany w ostatnich latach wzrost wartości tego wskaźnika jest wynikiem rosnącej aktywności gospodarki, jednak należy podkreślić, że jego poziom pozostaje znacząco niższy od emisji odnotowanych w 1988 r. Nadal niewielkie pozostaje wykorzystanie odnawialnych źródeł energii elektrycznej udział OŹE w wytworzonej energii elektrycznej wynosił w 2008 r. 4,2% (wobec 2,9% w 2006 r.), i pozostawał znacznie niższy od poziomu przyjętego jako docelowy w 2013 r. w NSRO (7,5-8,5%). Ocena interwencji polityki spójności w obszarze infrastruktury społecznej wskazuje na niewystarczający wpływ funduszy unijnych na zmiany poziomu dostępu i jakości tej infrastruktury, zarówno w przypadku ogółu województw, jak i obszarów miejskich i wiejskich. Może to być spowodowane m.in. stosunkowo małą skalą interwencji unijnych w obszarze infrastruktury społecznej (wydatki na projekty w tym obszarze stanowiły około 7% alokacji z okresu 2004-2006), charakterem inwestycji (większość stanowiły niewielkie projekty o lokalnym zasięgu oddziaływania, odpowiadające na bieżące potrzeby), czy też krótkim czasem od zakończenia realizacji projektów. Warto jednak zwrócić uwagę na szereg projektów dotyczących obiektów kultury, które częstokroć mają symboliczne znaczenie dla regionu i wpływają na wzmocnienie funkcji rozwojowych tych obszarów. Równocześnie należy zaznaczyć, że inwestycje w infrastrukturę społeczną w niektórych przypadkach, szczególnie na poziomie społeczności lokalnych (gmin, wiosek), generują impuls rozwojowy, w tym: wzrost aktywności liderów lokalnych, mobilizację i integrację społeczności, inicjatywy związane z dodatkowym wykorzystywaniem stworzonej infrastruktury, itp. Cel 4: Podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej oraz rozwój sektora usług Dotychczasowa realizacja NSRO w zakresie Celu 4 przebiegała w sposób zróżnicowany. Biorąc pod uwagę postęp w stosunku do roku bazowego (2005), można wyróżnić następujące grupy wskaźników: - realizacja przebiega pomyślnie, a utrzymanie tempa poprawy zbliżonego do dotychczasowego lub nieznacznie wyższego zagwarantuje osiągnięcie zakładanej wartości wskaźnika w 2013 r. (wydatki na technologie informacyjne i telekomunikacyjne jako % PKB, liczba łączy szerokopasmowych w stosunku do liczby ludności, udział usług rynkowych w wartości dodanej brutto); 13

- wartość wskaźnika wykazuje wprawdzie poprawę, jednak jest ona niewystarczająca w stosunku do założonej w NSRO (udział produktów wysokiej i średniowysokiej techniki w produkcji sprzedanej w przemyśle, liczba udzielonych patentów, dostępność usług e-government on-line); - nie osiągnięto postępów zakładanych w NSRO w stosunku do roku bazowego wartość wskaźnika wykazuje stagnację (nakłady na B+R jako % PKB) lub nawet spadek (nakłady sektora przedsiębiorstw na B+R jako % PKB, odsetek przedsiębiorstw przemysłowych ponoszących nakłady na działalność innowacyjną). Tym niemniej większość firm korzystających ze wsparcia wskazuje na znaczny wzrost podstawowych wskaźników ekonomicznych (sprzedaż, zyskowność etc.) wyższy niż w przypadku przedsiębiorstw nie korzystających ze wsparcia funduszy. Interwencje strukturalne wpływały na wzrost przychodów i wyników finansowych firm w sposób zróżnicowany: wyniki finansowe przedsiębiorstw z zakresu: budownictwa, hoteli i restauracji, edukacji i ochrony zdrowia, były znacząco większe niż firm z tych sektorów, które nie otrzymały wsparcia Fundusze strukturalne stały się ważnym stymulatorem jakościowych, proinnowacyjnych przemian funkcjonowania sfery rozwojowej przedsiębiorstw. Wg badań przeprowadzonych przez Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, wykorzystanie funduszy wywiera korzystny wpływ zwłaszcza na zwiększenie konkurencyjności ( na efekt taki wskazało 23% badanych firm realizujących projekty z udziałem dofinansowania wspólnotowego), na rozwój przedsiębiorstwa tj. wzrost nakładów inwestycyjnych (22% firm), zwiekszenie zatrudnienia ( 16%) oraz innowacyjność ( 15%). Cel 5: Wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej Szybki wzrost gospodarczy Polski w latach 2006-2007, widoczny przede wszystkim w wysoko rozwiniętych regionach z dużymi ośrodkami miejskimi, powodował w konsekwencji między innymi dalszy niewielki wzrost dysproporcji pomiędzy województwami w zakresie poziomu rozwoju społecznogospodarczego mierzonego wskaźnikiem PKB per capita. Kwestie te omówiono wyżej. Tempo wzrostu PKB na 1 mieszkańca dla województw Polski Wschodniej rosło w latach 2006-2007, tym niemniej pozostawało poniżej średniego tempa wzrostu w Polsce ogółem. Jest to jedna z przyczyn zwiększających się dysproporcji między regionami najwyżej rozwiniętymi a resztą kraju. Należy jednak podkreślić fakt zmniejszania się różnicy pomiędzy tempem wzrostu PKB per capita w Polsce ogółem i w Polsce wschodniej. Instrumentem służącym osiąganiu celu konwergencyjnego w Polsce w latach 2007-2013 jest przede wszystkim specjalny program ponadregionalny wspierający najsłabsze województwa Polski Wschodniej, ukierunkowany na tworzenie warunków szybszego rozwoju społeczno gospodarczego i uzupełniający interwencje podejmowane w ramach regionalnych programów operacyjnych. Program ten, oprócz celu wyrównywania szans, kładzie przede wszystkim nacisk na nowoczesne ogniwa rozwoju, jak stymulowanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy, zwiększenie dostępu do szerokopasmowego Internetu, rozwój wybranych funkcji metropolitalnych miast wojewódzkich czy poprawa dostępności i jakości powiązań komunikacyjnych. Mimo dynamicznego rozwoju dużych ośrodków miejskich w Polsce, wskaźnik urbanizacji nieznacznie zmniejsza się od kilku lat, co jest związane ze zjawiskiem określanym jako rozlewanie się miast i rozszerzaniem się strefy ich oddziaływania na sąsiednie jednostki administracyjne. W 2008 r. wyniósł on 61,3%, a w przyszłości przewidywane jest dalsze obniżanie się odsetka ludności miejskiej do poziomu 60,4% w 2013 r. Realizowana przez polskie regiony współpraca terytorialna, zwłaszcza w wymiarze transgranicznym, wpływa pozytywnie na budowanie więzi społecznych i gospodarczych także z regionami spoza Wspólnoty. Działając w ramach instrumentów adresowanych do partnerów spoza UE, polskie regiony budują korzystne pozaunijne relacje instytucjonalne i gospodarcze, przekazując jednocześnie europejskie standardy dotyczące np. dobrego rządzenia, ochrony środowiska, czy wspólnego rynku. Cel 6: Wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich W konsekwencji oddziaływania wcześniej wspomnianych czynników (dobra koniunktura gospodarcza, integracja z UE, wspomaganie środkami unijnymi), korzystne zmiany na rynku pracy (widoczne 14

poprzez wzrost wskaźnika zatrudnienia oraz systematyczny spadek stopy bezrobocia) występowały także na obszarach wiejskich. Szczególnie widoczna na obszarach wiejskich jest poprawa stanu infrastruktury drogowej, jak również w zakresie wyposażenia w sieci kanalizacyjne i wodociągowe. Znaczny postęp miał miejsce w budowie oczyszczalni ścieków. Nadal jednak występują istotne różnice w zakresie dostępu do usług publicznych (zdrowotne, edukacyjne, kulturalne), mających ważne znaczenie dla poziomu i jakości życia na wsi i w mieście. Należy także wspomnieć o wysokim wskaźniku tzw. bezrobocia ukrytego w rolnictwie. Wysoka wartość tego wskaźnika świadczy o zapóźnieniu w tym sektorze. Niska jest wydajność siły roboczej w rolnictwie 14,7 % ogółu pracujących w rolnictwie, leśnictwie i rybactwie wytwarzało w 2007 r. wartość dodaną brutto na poziomie ok. 4,5% (3,7% w 2008 r.). Obserwowany jest spadek udziału rolnictwa w dochodach ludności wiejskiej. Spośród ogółu gospodarstw domowych na obszarach wiejskich w Polsce zaledwie około połowa użytkuje gospodarstwa rolne. Działania w zakresie polityki spójności zmierzają do istotnej poprawy w tym zakresie, przy czym wymagają one stałej koordynacji z instrumentami strukturalnymi dostępnymi w ramach WPR. III. REALIZACJA PRIORYTETÓW I WYTYCZNYCH STRATEGII LIZBOŃSKIEJ Polityka spójności jest jednym z głównych narzędzi osiągania celów Strategii Lizbońskiej w Polsce, obejmujących rozwój mechanizmów umożliwiających przedsiębiorstwom tworzenie większej liczby lepszych miejsc pracy, rozwój wiedzy i innowacyjności oraz rozwój atrakcyjności UE jako miejsca dla inwestowania i pracy. Jednocześnie jest instrumentem realizacji szeregu wytycznych w obszarze polityk makroekonomicznych, mikroekonomicznych i zatrudnienia, w tym w szczególności: - promowania efektywnej alokacji zasobów zorientowanej na wzrost i zatrudnienie, - zwiększania i poprawy inwestycji w dziedzinie badań i rozwoju, - wspierania wszelkich form innowacji, - rozpowszechniania i efektywnego wykorzystania technologii informacyjno komunikacyjnych oraz budowania powszechnego społeczeństwa informacyjnego, - umacniania kultury przedsiębiorczości i tworzenia otoczenia sprzyjającego rozwojowi MSP, - rozbudowy, ulepszania i zintegrowania infrastruktury w Europie oraz dokończenia realizacji priorytetowych projektów transgranicznych, - wdrażania polityki zatrudnienia ukierunkowanej na osiągnięcie pełnego zatrudnienia, poprawę jakości i wydajności pracy oraz wzmacniania spójności społecznej i terytorialnej, - lepszego dostosowania się do potrzeb rynku pracy, - zwiększania i poprawy inwestycji w kapitał ludzki, - dostosowania systemów edukacji i szkoleń do nowych wymogów dotyczących kompetencji zawodowych. Fundusze strukturalne i Fundusz Spójności w Polsce stanowią podstawowe źródło środków finansowych służących osiąganiu głównych założeń Krajowego Programu Reform (KPR) instrumentu realizacji odnowionej Strategii Lizbońskiej na gruncie krajowym. Struktura współfinansowanych z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w latach 2004-2006 przedsięwzięć wykazywała wysoki (ponad 40%) udział projektów służących realizacji priorytetów Strategii Lizbońskiej. W okresie programowania 2007-2013 Polska przeznacza ponad 60% środków NSRO na realizację celów Strategii (zakłada się osiągnięcie poziomu co najmniej 64%). Na szczeblu regionalnym przeciętnie prawie 40% wydatków w ramach polityki spójności skierowane jest na realizację działań prolizbońskich. Projekty te charakteryzują się większą efektywnością oraz większym 15

niż inne projekty wpływem na poprawę poziomu PKB, zatrudnienia i wydajności pracy oraz dynamizowanie procesów inwestycyjnych 10. IV. STAN PŁATNOŚCI I REALIZACJI UMÓW O DOFINANSOWANIE - Do końca września 2009 r. w ramach NSRO 2007-2013 podpisano z beneficjentami 19,6 tys. (19 591) umów o dofinansowanie projektów realizowanych w ramach krajowych i regionalnych programów operacyjnych. Wartość wydatków kwalifikowanych dla tych projektów wyniosła ok. 17,6 mld euro, natomiast dofinansowanie UE blisko 12,7 mld euro, co wykorzystuje 19,4% alokacji na lata 2007-2013 11. Umowy o największej łącznej wartości podpisano w programie o najwyższej alokacji, tj. PO Infrastruktura i Środowisko. Natomiast wśród programów krajowych, tym, w którym wartość zakontraktowanych środków konsumuje najwięcej przyznanej alokacji jest PO Innowacyjna Gospodarka (obecnie 33%). W ramach Regionalnych Programów Operacyjnych zawarto umowy o dofinansowanie/ wydano decyzje o łącznej wartości dofinansowania UE wynoszącej 3,1 mld euro, co wykorzystuje 19% alokacji przeznaczonej na te programy. Najbardziej zaawansowane we wdrażaniu RPO są województwa: łódzkie (36,3 % alokacji), lubuskie (34,6 % alokacji) oraz opolskie (33,9 % alokacji). Natomiast umowy o najwyższej wartości zawarto w województwach: łódzkim (364,9 mln euro), dolnośląskim (330,1 mln euro) oraz wielkopolskim (329,2 mln euro). Na koniec września 2009 roku wartość wydatków wykazanych przez beneficjentów we wnioskach o płatność i uznanych za kwalifikowalne wyniosła ok. 3,2 mld euro, w tym dofinansowanie UE ponad 2,4 mld euro. Natomiast wartość wydatków zadeklarowanych do Komisji Europejskiej wynosi 1,5 mld euro, co stanowi 2,4 % alokacji przyznanej Polsce. Deklaracje o najwyższej łącznej wartości wygenerował PO Kapitał Ludzki, tj. 447,4 mln euro (4,6 % alokacji). Natomiast RPO Województwa Wielkopolskiego jest programem, w ramach którego wartość zadeklarowanych wydatków do KE wyczerpuje 9,3% alokacji. - Projekty objęte umowami o dofinansowanie będą systematycznie, wraz z postępem w ich realizacji, przekładały się na konkretne efekty rzeczowe. W zakresie transportu podpisano umowy m.in. na budowę lub przebudowę 2,8 tys. km autostrad, dróg krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych, budowę 16 obwodnic, zakup 31 jednostek taboru kolejowego i 77 jednostek taboru komunikacji miejskiej. W zakresie przedsięwzięć środowiskowych umowy przewidują np.: budowę lub przebudowę 1,3 tys. km sieci wodociągowej i 5,4 tys. km sieci kanalizacyjnej. Projekty z zakresu turystyki i kultury oraz infrastruktury społecznej zakładają budowę lub przebudowę 1,3 tys. km szlaków turystycznych, wprowadzenie 224 nowych produktów turystycznych, doposażenie 191 instytucji ochrony zdrowia oraz budowy 492 szkół wyższych, obiektów turystycznych i obiektów instytucji kultury. W zakresie społeczeństwa informacyjnego, B+R i przedsiębiorczości zostanie: wdrożonych 451 pomysłów innowacyjnych powstałych w inkubatorach przedsiębiorczości, 393 wdrożonych technologii, wspartych 63 funduszy mikropożyczkowych i doręczeniowych, 199 wdrożonych projektów B+R oraz wybudowanych 120 km sieci szerokopasmowego Internetu. V. PROBLEMY IMPLEMENTACJI POLITYKI SPÓJNOŚCI Polska, będąca obecnie największym spośród wszystkich państw członkowskich beneficjentem środków z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności (ponad 19% budżetu polityki spójności UE na lata 2007-2013), stanowi swoiste laboratorium skuteczności polityki spójności na wielu płaszczyznach makroekonomicznej, społeczno gospodarczej, instytucjonalnej. - W latach 2004-2008 wpływ polityki spójności na rozwój społeczno-gospodarczy Polski był stosunkowo niewielki i wyraźniej ujawnił się dopiero w końcu okresu. Początkowo wpływ ten, ze 10 Przeciętny udział programów o charakterze prolizbońskim we wzroście PKB osiągniętym w latach 2004-2007 wynosi 3%, co oznacza zwiększenie rocznego tempa PKB do 0,26 p.p. Ocenia się, że w analizowanym okresie projekty prolizbońskie w 10,6% przyczyniły się do ogólnej zmiany relacji nakładów inwestycyjnych do PKB oraz wygenerowały 8,5% całkowitego wzrostu stopy zatrudnienia. 11 Według danych z końca października 2009 r. beneficjentom wypłacono kwotę odpowiadającą 106 proc. alokacji przeznaczonej na wszystkie Programy Operacyjne w NPR 2004-2006. Komisja Europejska przekazała Polsce 94,7 proc. alokacji na lata 2004-2006. 16

względu na relatywnie niewielki napływ środków, był odczuwalny silniej na poziomie lokalnym niż w skali makro. Było to związane z mniejszą niż w obecnej perspektywie finansowej skalą napływu funduszy europejskich i harmonogramem ich wykorzystania stopniowym uruchamianiem kolejnych programów i kumulacją płatności w końcowej fazie funkcjonowania NPR. Niemniej w 2008 r. fundusze europejskie oddziaływały już w istotnym stopniu na wzrost gospodarczy, aktywność inwestycyjną i rynek pracy w Polsce. Ocenia się, że pierwszy po akcesji Polski okres realizacji polityki spójności pozwolił przede wszystkim na realizację najpilniejszych zadań, mających na celu złagodzenie szczególnie dotkliwych zapóźnień cywilizacyjnych (infrastruktura materialna) oraz osłabienie uciążliwości istotnych barier rozwojowych. Stąd można spotkać opinie o nadmiernym rozproszeniu środków. - Europejska polityka spójności przynosi coraz bardziej widoczne korzyści, w szczególności zauważalne od 2007 roku, gdyż uzyskana w latach 2004 2007 skala środków zaczęła procentować. Dotyczy to zwłaszcza efektów na rynku pracy, ciągle niewystarczających ale coraz większych efektów w infrastrukturze transportowej, środowiskowej i społecznej, postępów w przemianach na wsi, wzmocnienia potencjału i pozycji przedsiębiorstw i w mniejszym stopniu - rezultatów w zakresie badań i rozwoju. - Mechanizmy zmierzające do łagodzenia zróżnicowań regionalnych w kraju nie osiągnęły jeszcze swoich pełnych możliwości i skuteczności. Dotyczy to zwłaszcza wspomagania rozwoju polski Wschodniej, mimo że skala środków w relacji do PKB przewidzianych dla tych regionów jest znacznie większa niż dla pozostałych. Wsparcie ze środków unijnych daje istotne impulsy rozwojowe lecz nie zastąpi czynników rozwoju endogenicznego. Konieczne jest zatem kompleksowe tworzenie warunków dynamizujących własne możliwości rozwoju, w tym dużych ośrodków wzrostu. - Pomimo ryzyka, że środki unijne mogą zastępować inwestycje prywatne oraz subsydiować projekty, które i tak zostałyby zrealizowane bez wsparcia zewnętrznego 12 (tzw. efekt deadweight) można uznać, że w całokształcie interwencji polityki spójności na rzecz konkurencyjności przedsiębiorstw wyraźnie przeważają efekty pozytywne. Interwencja wspólnotowa w sektorze przedsiębiorstw oddziałuje przede wszystkim w postaci efektu dźwigni, polegającego na zwiększeniu wraz z uruchomieniem środków publicznych zaangażowania kapitału prywatnego w realizację określonych działań oraz efektu mnożnikowego tj. indukcji na skutek podjęcia przedsięwzięć finansowanych ze środków UE a tym samym dodatkowego popytu dodatkowych działań inwestycyjnych nieobjętych wsparciem UE, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu poziomu aktywności i wymiany gospodarczej. - Skala zróżnicowań przestrzennych w Polsce, zarówno na poziomie województw jak i powiatów, pogłębia się od 1995 r. Świadczy to o kumulacji wzrostu w wybranych ośrodkach dużych miastach, charakteryzujących się wyższym wzrostem, wyższą wydajnością, mniejszą stopą bezrobocia i wyższym stopniem aktywności oraz peryferyzacji pozostałych obszarów. Zjawiska te dotyczą zarówno rozwoju endogenicznego, wynikającego z naturalnych procesów wzrostowych, jak i impulsów rozwojowych powstających w wyniku wsparcia z funduszy UE. Zjawisko pogłębiania się zróżnicowania przestrzennego w poziomie rozwoju poszczególnych województw czy powiatów nie oznacza, że polityka spójności nie wywiera wpływu na poziom rozpiętości rozwojowych wewnątrz kraju bez interwencji funduszy strukturalnych skala zróżnicowania z pewnością byłaby jeszcze większa. Polityka spójności, choć nie przyczynia się do wzrostu wewnętrznej konwergencji, jest czynnikiem spowalniającym dywergencję. - Początkowo oceny skuteczności realizacji polityki spójności w Polsce w okresie 2004-2006 w obszarze infrastruktury technicznej (transportowej) wskazywały na problemy z komplementarnością inwestycji w zakresie infrastruktury drogowej i brak korelacji międzygałęziowej w przygotowaniu 12 Efekt deadweight zachodzi wtedy, gdy inwestycja miałaby miejsce również bez udzielonej pomocy i osiągnięte zostałyby efekty takie, jak wzrost gospodarczy firm lub stworzone miejsca pracy. Trzeba zauważyć, że wsparcie inwestycyjne jest najbardziej skuteczne, gdy w przypadku jego braku inwestycja nie byłaby prowadzona, a zamierzone efekty nie zostałyby osiągnięte. Jednakże do pewnego stopnia efekt deadweight można uważać za nieunikniony aby zmniejszyć jego ryzyko, potrzebne jest lepsze ukierunkowanie pomocy. 17

dużych projektów transportowych, przygotowaniu procesu inwestycyjnego i zarządzaniu nim, systemu zarządzania i monitorowania realizacji projektów. Przyczyną opóźnień w realizacji wielu projektów były długotrwałe procedury, oczekiwanie na uzyskanie niezbędnych decyzji oraz system odwołań (wieloinstancyjność czasochłonność). Ponadto niewystarczający poziom powiązań czy też nieskoordynowanie systemów instytucjonalnych i zarządzania polityk o oddziaływaniu terytorialnym powoduje coraz większe problemy z demarkacją działań inwestycyjnych, co w konsekwencji równoznaczne jest z narastaniem problemów w optymalnym podziale i rozmieszczeniu zasobów na poziomie krajowym lub regionalnym. - Fragmentaryzacja wewnątrz samej polityki spójności. Konsekwencją zastosowania zasady monofunduszowości, na poziomie krajowym jest istnienie odrębnych systemów realizacji EFRR i EFS. Podejście takie stanowi utrudnienie dla stworzenia całościowych wizji rozwojowych UE. - Problemem było niedostosowanie polskich przepisów w obszarze ochrony środowiska, jak też w obszarze zamówień publicznych. W październiku 2008 r. weszło w życie nowe prawo zamówień publicznych, upraszczające biurokratyczne procedury, a w listopadzie 2008 r. ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku wprowadzająca wymogi unijne. Ponadto, od czerwca 2009 r. funkcjonuje nowy model finansowania inwestycji oparty na Krajowym Funduszu Drogowym, a od lutego 2009 r. obowiązuje nowa ustawa o koncesji na roboty budowlane lub usługi, dzięki której prywatni przedsiębiorcy mogą włączyć się do gminnych inwestycji. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego przygotowało pakiet rozwiązań skierowanych do beneficjentów, w ramach którego możliwe jest udzielenie wsparcia w procesie przygotowania projektów. Jednocześnie podjęto szereg działań zmierzających do lepszego przygotowania wniosków i przyspieszenia wdrażania projektów dużych, wprowadzając jednolity system zarządzania i monitorowania projektów kluczowych. - Wiele miejsca poświęcono budowie i wzmacnianiu potencjału administracyjnego instytucji odpowiedzialnych za realizację NSRO poprzez podnoszenie kompetencji pracowników i zapewnienie właściwego poziomu zatrudnienia. - Działania realizowane w ramach NSRO wpisują się w osiągnięcie celu strategicznego Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013, obejmującego Tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz poziomu spójności społecznej,, a tym samym służącemu poprawie poziomu życia mieszkańców. Należy przy tym podkreślić spójność celów NSRO (głównego i szczegółowych) z celami zdefiniowanymi w ramach programów operacyjnych. Doświadczenia pierwszego okresu wydatkowania środków w ramach NSRO, generalnie potwierdzają trafność doboru celów szczegółowych określonych w dokumencie. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, jako koordynator procesu wdrażania funduszy strukturalnych, dostrzegając problem rozbudowanych procedur i wymagań stawianych względem beneficjentów aplikujących o środki unijne powołało w ramach stałego przedsięwzięcia Proste Fundusze Zespół ds. uproszczeń systemu wdrażania środków funduszy Unii Europejskiej. - Dotychczasowa implementacja funduszy nie wskazuje na potrzebę istotnych zmian w proporcjach środków przeznaczonych na realizację poszczególnych obszarów priorytetowych i programów operacyjnych. Propozycje w tym zakresie mogą zostać sformułowane w wyniku śródokresowego przeglądu wdrażania programów operacyjnych. - Doświadczenia z wykorzystania środków unijnych (w ramach NPR i NSRO) generalnie poświadczają również zgodność i synergię między wdrażanymi celami NSRO. Występują jednak pewne problemy w zakresie koordynacji działań realizowanych w ramach programów krajowych oraz regionalnych, a także w zakresie funduszy dostępnych w ramach polityki spójności i WPR. Obserwuje się zwłaszcza ograniczenie skuteczności działań dotyczących integracji obszarów miejskich i wiejskich podejmowanych przez politykę spójności ze względu na przesunięcie instrumentów na rzecz rozwoju obszarów wiejskich z polityki spójności do Wspólnej Polityki Rolnej. - Pozytywną rolę spełniał przyjęty pakiet działań antykryzysowych obejmujących założenia kompleksowego programu przyśpieszania wydatkowania środków w ramach programów współfinansowanych przez UE, na które składały się następujące, najważniejsze działania: Rozszerzenie skali możliwych zaliczek dla wszystkich beneficjentów (publicznych oraz niepublicznych) projektów nawet do 100% wartości projektu. 18

Wprowadzenie zmian w procedurze przekazywania dotacji rozwojowej przeznaczonych na finansowanie RPO celem zwiększenia szybkości przekazywania środków i powiązania przekazywania kolejnych transz od szybkości certyfikacji otrzymanych wcześniej kwot. Dopuszczenie możliwości składania wniosków płatniczych w tzw. dużych projektach jeszcze przed oficjalną decyzją KE o przyjęciu tych projektów do współfinansowania. Wprowadzenie elementów konkurencji pomiędzy programami operacyjnymi najszybciej realizowane programy mogą liczyć na dodatkowe środki w 2011 r. pochodzące z liczącej ponad 1,3 mld euro tzw. rezerwy wykonania. Pakiet antykryzysowy MRR został następnie uzupełniony o działania zmierzające do łagodzenia negatywnych skutków spowolnienia gospodarczego w Polsce przy wykorzystaniu środków EFS. Pozwoliło to na złagodzenie skutków kryzysu. VI. WYZWANIA IMPLEMENTACJI NSRO - Pozyskiwanie środków z funduszy unijnych nabiera tempa. Już w 2007 r. do Polski napłynęło więcej środków z budżetu UE niż łącznie w latach przed przystąpieniem Polski do Wspólnoty Europejskiej. Jednocześnie nasz kraj w całym badanym okresie był beneficjantem netto unijnej pomocy, a powiększające się dodatnie saldo transferów pomiędzy Polską a UE (narastająco ok. 20 mld euro na koniec listopada 2009 r.) oznacza, że środki unijne mogą odgrywać coraz większą rolę w przyspieszeniu rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Podstawowym wyzwaniem związanym absorpcją tak dużego strumienia funduszy unijnych będzie zwiększenie efektywności mechanizmów wdrożeniowych polityki spójności polegających m.in. na poprawie koordynacji interwencji realizowanej ze środków EFS i EFRR, poprawie procedur, wytycznych. - Środki UE nie powinny być jednak traktowane jako jedyna szansa na uzupełnienie braków w infrastrukturze, lecz jako instrument uzupełniający znaczne już środki własne i stymulujący rozsądne gospodarowanie publicznymi środkami na inwestycje. Zakłada się, iż środki unijne mogą mieć istotne znaczenie m. in. dla dalszego łagodzenia skutków obecnego spowolnienia gospodarczego. - W latach 2004-2007 rozmiary krajowych wydatków strukturalnych kilkakrotnie przekraczały kwoty wydatków niezbędnych jako współfinansowanie krajowe projektów wspieranych środkami UE. Oznacza to, że stan finansów sektora publicznego (a właściwie samorządowego segmentu tego sektora) pozwala już na wygospodarowanie odpowiednich środków, czego naturalną konsekwencją jest wzrost popytu inwestycyjnego. W tym miejscu należy podkreślić, że zbliżająca się poprawa sytuacji gospodarczej Polski (wejście na ścieżkę szybkiego wzrostu gospodarczego w latach 2011-2013) wpłynie na zwiększenie krajowych wydatków strukturalnych, co w przyszłości może doprowadzić do przegrzania koniunktury np. na rynku usług budowlano-montażowych, - Od stycznia 2010 r. w związku z wejściem w życie ustawy o finansach publicznych (z dnia 27 sierpnia 2009 r.) nastąpiły fundamentalne zmiany w systemie wdrażania programów operacyjnych współfinansowanych ze środków funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Ustanowienie instytucji Płatnika, którego rolę pełnić będzie Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) nie istniejącego w systemie instytucji wdrażania instytucją systemu wdrażania wymusiło konieczność dokonania stosownych zmian w treści szeregu dokumentów, w tym programów operacyjnych oraz szczegółowych opisów osi priorytetowych poszczególnych programów operacyjnych, - Podnoszenie ogólnego poziomu konkurencyjności i innowacyjności polskiej gospodarki na rynkach międzynarodowych jest kwestią kluczową w obliczu postępującego procesu globalizacji, podczas którego możliwości konkurencji cenowej polskich przedsiębiorstw są stale ograniczane. W średnim i długim okresie gospodarka Polski nie ma szans na skuteczną konkurencję opartą jedynie na przewadze kosztowej, szczególnie jeśli celem jest zasypanie luki rozwojowej dzielącej nasz kraj od najbardziej rozwiniętych państw świata. Wraz ze wzrostem poziomu rozwoju Polski, obserwuje się stopniowy wzrost płac zwiększający koszty pracy, co wpływa na ciągłe obniżanie atrakcyjności Polski jako lokalizacji dla inwestycji opartych na taniej sile roboczej. W tym kontekście, chcąc wzmocnić konkurencyjność polskich przedsiębiorstw na arenie międzynarodowej konieczne jest uzyskanie przewagi opartej na rozwiązaniach innowacyjnych. Jednocześnie prowadzone badania ewaluacyjne wskazują, iż jedną z głównych barier dla podnoszenia konkurencyjności i innowacyjności gospodarki 19

jest niski poziom świadomości (zwłaszcza wśród małych i średnich przedsiębiorstw) w zakresie możliwości oraz korzyści płynących z innowacyjności i współpracy świata nauki z gospodarką 13. - Analiza przestrzennego zróżnicowania nakładów inwestycyjnych na mieszkańca wskazuje na duży kontrast pomiędzy Polską Wschodnią i południowo-centralną. Drugi wymiar zróżnicowania regionalnego występuje na linii obszary metropolitalne obszary pozametropolitalne. Widoczne są duże inwestycje w wielkich miastach i otaczającej strefie. Stosunkowo najbardziej rozległa jest strefa inwestycji wokół miasta stołecznego Warszawy. Z drugiej strony, w przypadku niektórych stolic biedniejszych województw (jak na przykład Lublin, Białystok), dużym nakładom w samym mieście nie towarzyszą wysokie inwestycje w ich bezpośrednim otoczeniu. - Istotnym czynnikiem stymulującym wzrost nakładów inwestycyjnych jest wzmocnienie instytucji wspomagających konkurencyjność i atrakcyjność inwestycyjną województw np. rozwijanie ogólnopolskich funduszy zalążkowych i pożyczkowych, promowanie inwestycji opartych na partnerstwie publiczno-prywatnym. Zwiększenie możliwości zewnętrznego finansowania, także za pomocą funduszy unijnych, powinno sprzyjać ożywieniu inwestycyjnemu regionów słabiej rozwiniętych. Nie można również pomijać znaczenia szeroko rozumianej infrastruktury ekonomicznej. Eliminowanie barier infrastrukturalnych, w tym poprzez inwestycje w infrastrukturę transportową jest nadal warunkiem koniecznym lokalizacji działalności produkcyjnej i logistycznej na szerszą skalę w regionach i miejscowościach peryferyjnych czy słabiej rozwiniętych. - Zamknięcie Narodowego Planu Rozwoju 2004 2006, zgromadzona w procesie jego wdrażania wiedza i doświadczenie, pozwalają na podjęcie próby zdefiniowania warunków rozwoju społecznogospodarczego i sformułowanie rekomendacji dotyczących kierunków usprawnień polityk krajowych. Między polityką spójności a politykami krajowymi zachodzi bowiem wzajemny związek. W szczególności rekomenduje się odpowiednią adaptację standardów stosowanych w ramach realizacji polityki spójności związanych z programowaniem, wydatkowaniem i ewaluacją środków publicznych do kształtowania rozwoju w ramach polityk krajowych. Polityka spójności stanowi bowiem ważny impuls w kierunku upowszechnienia w całym sektorze publicznym nowoczesnych standardów zarządzania stosowanych w odniesieniu do funduszy strukturalnych. Nowy model zarządzania rozwojem Polski zakłada rozciągnięcie zasad dotyczących programowania, monitorowania i ewaluacji, charakterystycznych dla polityki spójności, na cały system polityki rozwoju w tym stworzenie wspólnej metodologii opracowania dokumentów strategicznych i operacyjnych, jednolitego systemu wskaźników oraz konieczność bardziej kompleksowego wykorzystania narzędzi ewaluacji. - Pozytywny wpływ polityki spójności na uwarunkowania i przebieg procesów rozwojowych w Polsce wiąże się także z realizacją długofalowych celów założonych w strategiach i wytycznych wspólnotowych (Strategia Lizbońska, Zintegrowane Wytyczne na rzecz Wzrostu i Zatrudnienia, Strategiczne Wytyczne Wspólnoty) oraz dokumentach krajowych (Podstawy Wsparcia Wspólnoty 2004-2006, Narodowa Strategia Spójności 2007-2013, programy operacyjne). Polityka spójności stanowi wieloletnie ramy podejmowania inwestycji w czynniki długotrwałego wzrostu - silniejsze związanie polityki spójności z realizacją odnowionej Strategii Lizbońskiej ukierunkowuje interwencje w latach 2007-2013 wokół celów zapewnienia trwałego wzrostu gospodarczego oraz wzrostu i poprawy jakości zatrudnienia. - Realizacja w Polsce polityki spójności UE przynosi pozytywne efekty nie tylko w obrębie poszczególnych województw i całego kraju, ale generuje korzyści dla partnerów zagranicznych, w tym w szczególności z UE-15. Korzyści te mają charakter bezpośredni (podmioty z krajów UE-15 są beneficjentami projektów realizowanych w Polsce przy udziale funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności) oraz pośredni (zwiększony popyt Polski na dobra i usługi importowane). Przeprowadzona ewaluacja 14 wskazuje, iż z każdego 1 euro wydanego przez kraje UE-15 na politykę spójności w Polsce 32 centy wracają w postaci zwiększonego eksportu wywołanego realizacją projektów współfinansowanych z funduszy unijnych. Ponadto, w kontekście obecnej sytuacji społecznoekonomicznej kształtowanej przez skutki kryzysu finansowego, wyniki badania wskazują, iż polityka 13 Rekomendacje dla krajowych polityk publicznych mających wpływ na efektywność i skuteczność realizacji polityki spójności, dokument przygotowany przez Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej MRR w oparciu o wyniki badań ewaluacyjnych, Warszawa 2009. 14 Ocena korzyści uzyskiwanych przez Państwa UE-15 w wyniku realizacji polityki spójności w Polsce badanie organizowane przez MRR zrealizowane przez firmę Instytut Badań Strukturalnych (marzec 2009) 20