Znaczenie pojedynczego objawu

Proces diagnostyczny i planowanie interwencji terapeutycznych w pracy z rodzicami i nauczycielami dzieci z ADHD i /lub problemami z zachowaniem Znaczenie pojedynczego objawu Przeszkadza w prowadzeniu lekcji, nie wykonuje poleceń, jest agresywny wobec innych Dr n. med. Artur Kołakowski www.poza-schematami.pl akolakowski@wp.pl Pojedyncze objawy nie są przypisane do jednego rozpoznania Proces stawiania diagnozy to wzajemny wpływ subiektywnych ocen różnych osób. Brak zasad ADHD ODD Subiektywna ocena rodziców Subiektywna ocena nauczyciela przeszkadza Wysoki intelekt Subiektywna ocena lekarza lub psychologa Mobbing Niski intelekt DIAGNOZA Lęk Często o potrzebie konsultacji decydują profesjonaliści (!) Wstępna diagnoza na terenie szkoły Opinia - jak dziecko funkcjonuje w szkole Obserwacja dzieci Zgłoszenie wybranych dzieci do szkolnego pedagoga lub psychologa Nauczyciel Pedagog Obserwacja dziecka Rozmowa z rodzicami o diagnozie w PPP Przygotowanie dokumentów na konsultację Przeprowadzenie diagnozy Postawienie diagnozy Przygotowanie planu terapeutycznego Psycholog Rozmowa z rodzicem o potrzebie konsultacji Pedagog Lista załączników na konsultację PPP Wywiad o dziecku 5 6 1

Przypomnienie dla rodziców lista dokumentów do przygotowania na wizytę u psychologa Wypełniony wywiad o dziecku. Opinia ze szkoły na temat funkcjonowania dziecka. Ksero całej dotychczasowej dokumentacji psychologicznej jeśli dziecko miało wykonywane testy w innej poradni bardzo prosimy o wyniki liczbowe testów, ewentualnie o ksero arkusza odpowiedzi wykonanych testów. Ksero dzienniczków, zeszytów uwag, zeszytów z ostatnich lat. Ksero świadectw interesuje nas tylko strona z oceną opisową (klasy I III) lub ocenami. 8 9 10 Proces diagnozy diagram Proces diagnozy źródła informacji Badanie psychologiczne Nauczyciel Diagnoza Rodzice I sesja diagnostyczna Badanie lekarskie Opinia ze szkoły lub Obserwacja dziecka w szkole II sesja diagnostyczna Konsultacja psychiatryczna Dziecko 11 12 2

Pięć podstawowych pytań konsultacji : 1. Objawy, jakiego rodzaju problem był powodem kontaktu 2. Wpływ na funkcjonowanie, jak silny dyskomfort lub zaburzenie funkcjonowania powodują zgłaszane problemy 3. Czynniki ryzyka, jakie czynniki zapoczątkowały i podtrzymują problem 4. Mocne strony, jakie mocne strony rodziny można wykorzystać w terapii. 5. Poglądy rodziny, z jakimi przekonaniami i oczekiwaniami przychodzi rodzina. Zachowanie problemowe: Początek Częstotliwość Nasilenie Przebieg Proszę o opowiedzenie mi o zachowaniach Pawła tak jakby opowiadała Pani koleżance odcinek filmu Lista wszystkich innych problemów Diagnoza bieżącego problemu Początek Częstotliwość Nasilenie Przebieg Pamiętajmy, że w przypadku dziecka skierowanego na konsultację zazwyczaj postawimy 2 3 diagnozy!!! Jaki jest powód konsultacji? Dziecko często trafia na konsultację nie dlatego, że ono ma problemy, tylko dlatego, że dorośli mają z nim problemy. Rozpoznanie ADHD jest subiektywne. Warto zastanowić się czy rodzice chcą żeby dziecko miało lub nie miało rozpoznane ADHD? Czy lekarz zakłada jakie będzie rozpoznanie? Diagnoza obecnego problemu W czym ta konsultacja ma pomóc? Jaki problem ma rozwiązać? Czy jest jakiś pomysł na rozwiązanie problemu? Jaka jest natura i ciężkość / nasilenie prezentowanego problemu? W jaki sposób zgłaszany problem wpływa na funkcjonowanie dziecka w szkole, w rodzinie, w jaki sposób wpływa on na kontakty dziecka z rówieśnikami. Diagnoza obecnego problemu W czym ta konsultacja ma pomóc? Jaki problem ma rozwiązać? Czy jest jakiś pomysł na rozwiązanie problemu? Jaka jest natura i ciężkość / nasilenie prezentowanego problemu? W jaki sposób zgłaszany problem wpływa na funkcjonowanie dziecka w szkole, w rodzinie, w jaki sposób wpływa on na kontakty dziecka z rówieśnikami. 3

Diagnoza obecnego problemu Nie wszystkie problemy widzimy tak samo W jaki sposób ten problem nasilał się? Czy pojawił się nagle czy też rozwijał się od dłuższego czasu? Co rodzice zrobili do tej pory by polepszyć sytuację / rozwiązać problem? Czy rodzice lub dziecko (cała rodzina) wcześniej korzystali z profesjonalnej pomocy? Czy dziecko otrzymywało jakieś leki? Obserwacja dziecka, a rozpoznanie. W czasie wywiadu i obserwacji dziecka raczej nie można wyciągać ostatecznych wniosków na temat nasilenia objawów. (kryteria badawcze DSM IV) Zachowanie dziecka w gabinecie psychologa/klasie jest często dużo lepsze niż to obserwowane w domu lub w szkole (Sleator&Ullman 1981) Można za to postawić hipotezę na temat wzajemnych interakcji dziecko rodzic. Rozmowa z dzieckiem Zawsze jest elementem stawiania diagnozy. W jej trakcie trzeba nie tylko potwierdzić, że dziecko ma ADHD, ale i to dużo bardziej sprawdzić czy nie ma innych zaburzeń. W trakcie rozmowy trzeba się ocenić, jaka jest samoocena dziecka, jak radzi sobie ono z trudnościami, jak postrzega swoje życie i rodzinę. Rozmowa z dzieckiem Badający może zdecydować o przeprowadzeniu rozmowy bez współudziału rodziców (zazwyczaj tak się zdarza). Większość osób pracujących z dziećmi i nastolatkami zdaje sobie bowiem sprawę z tego, że zachowują się one trochę inaczej w sytuacji sam na sam niż w obecności opiekunów. Dla małych dzieci pozostanie w gabinecie bez rodziców jest zdecydowanie trudniejsze i bardziej stresujące, więc zwykle proponuje się to dopiero na kolejnych wizytach. Proces diagnozy check lista (1) Zebranie wywiadu na temat problemów, z jakim zgłaszają się opiekunowie dziecka. Konieczne jest poznanie historii kłopotów od momentu ich pojawienia się; Wywiad dotyczący przewlekłych chorób somatycznych, urazów itp. Wywiad dotyczący ewentualnych innych problemów psychiatrycznych Wywiad rozwojowy, czyli historia życia dziecka; 4

Proces diagnozy check lista (3) Proces diagnozy check lista (4) Wywiad rodzinny funkcjonowanie całej rodziny wpływa na to co dzieje się z dzieckiem; Rozmowa z dzieckiem jest stałym elementem stawiania diagnozy; Zebranie wiadomości na temat funkcjonowania dziecka w szkole (nauka, zachowanie, kontakty z rówieśnikami, obecność objawów ADHD); obserwacja, prośba o opinię ze szkoły. Badania pediatryczne i neurologiczne; Badanie psychologiczne zawierające w sobie badanie ilorazu inteligencji i ewentualną obecność dysleksji, dysgrafii, dyskalkulii; Prośba o badanie KSADS-PL Prośba o wypełnienie kwestionariuszy przez rodziców nauczycieli i dziecko. Wypełnienie razem z rodzicami (i nauczycielami) kwestionariuszy diagnostycznych Analiza wszelkich uzyskanych informacji. Postawienie rozpoznania w oparciu o ICD-10 i DSM- IV-TR Stworzenie planu terapeutycznego Proces diagnozy check lista (2) Informacje dotyczące funkcjonowania dziecka w trzech sferach Rodzina Zbierając wywiad warto skupić się na szczegółach a nie biec pochopnie do przodu Russel Barkley Szkoła (Praca) Przyjaciele Znajomi I sesja diagnostyczna Diagnoza bieżącego problemu Musimy poznać jego przebieg, nasilenie, zmiany, dlaczego akurat teraz rodzina zgłosiła się na konsultację itd. Wywiad w kierunku innych problemów psychologicznych czy psychiatrycznych ADHD wymaga różnicowania z upośledzeniem, problemami z zachowaniem (ODD, CD), zespołem Aspergera, zaburzeniami nastroju, zaburzeniami lękowymi itp. Wywiad w kierunku chorób somatycznych (opcjonalnie dziecko może być np. już po konsultacji u neurologa) Opcjonalnie dziecko może już być po konsultacji u neurologa Wywiad rozwojowy i rodzinny na podstawie wypełnionego przez rodziców kwestionariusza Na podstawie omawiania wypełnionego przez rodziców kwestionariusza Rozmowa z dzieckiem 30 5

DSM - IVTR Zab. uwagi Nadr. / Imp. 31 Zaburzenie hiperkinetyczne F90 Europejski termin Zaburzenie hiperkinetyczne odpowiada w zasadzie nasilonemu podtypowi mieszanemu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) 6 z 9 objawów zaburzeń koncentracji uwagi 3 z 5 objawów nadruchliwości 1 z 4 objawów nadmiernej impulsywności ICD - 10 Zab. uwagi Nadruchl. Impulsyw. Stawianie rozpoznania wg DSM-IVTR Rozpoznanie ODD według DSM IV TR Do postawienia rozpoznania ODD potrzebne jest stwierdzenie minimum 4 objawów z listy objawów 1 8 Rozpoznanie CD według DSM IV TR Do postawienia rozpoznania CD potrzebne jest stwierdzenie minimum 3 objawów z listy objawów a o Stawianie rozpoznania wg DSM-IVTR Jeżeli u dziecka rozpoznamy zarówno ODD, jak i CD, to formalnie możemy rozpoznać jedynie zaburzenia zachowania, jednak na kwestionariuszu kodujemy to w rubryczce CD (klinicznie + ODD) 6

ODD 4 8 objawów Kwestionariusz ADHD CD od 3 objawów Kwestionariusz ODD 40 II sesja diagnostyczna Wypełnienie z rodzicami kwestionariuszy wywiadu w kierunku zaburzenia Opcjonalnie możemy dostać już wypełnione kwestionariusze od psychologa szkolnego. Analiza wszelkich uzyskanych informacji Czy dziecko ma rozpoznanie ADHD, czy możemy rozpoznać jakieś zaburzenia współistniejące. Postawienie diagnozy w oparciu o ICD- 10 lub DSM- IV TR Opcjonalnie warto postawić rozpoznanie w oparciu o wszystkie osie diagnostyczne. Stawiamy wszystkie potwierdzone rozpoznania. Napisanie i omówienie z rodzicami planu terapeutycznego Bez tego punktu proces diagnozy jest stracony. 41 7

Znaczenie diagnozy różnicowej Ważnym zadaniem w diagnozie jest ustalenie zaburzeń często współwystępujących lub mylonych z danym rozpoznaniem, które mogą mieć wpływ na wybór leczenia. Zasada: Ile zaburzeń rozpoznajemy tyle leczymy Osie diagnostyczne DSM-IV TR(1) Oś I Zaburzenia kliniczne inne stany, które mogą skupić uwagę kliniczną Oś II Zaburzenia osobowości, upośledzenie umysłowe Oś III Stany ogólnomedyczne Oś IV Problemy psychospołeczne i środowiskowe Oś V Poziom funkcjonowania życiowego 43 Diagnoza dziecka lub nastolatka powinna zostać zakończona próbą osiągnięcia następujących celów: Określenie w kilku zdaniach podstawowego problemu Diagnoza wstępna wraz z diagnozą różnicową Próbę przedstawienia etiologii problemu wraz z czynnikami mogącymi wpływać na taki właśnie obraz zaburzenia (np. sposób funkcjonowania rodziny, dodatkowe zaburzenia) Określenie, jakie informacje byłyby potrzebne jeszcze do zdobycia, jakie konsultacje czy badania należałoby wykonać. Określenie prawdopodobnego krótkoterminowego i długofalowego rokowania Plan początkowego leczenia. Diagnoza dziecka lub nastolatka powinna zostać zakończona próbą przestawienia rodzico następujących wniosków: Podsumowanie uzyskanego wywiadu w oparciu o słowa i informacje uzyskane od rodziców i dziecka Określeniu rodzaju / natury problemu. Określenie jego nasilenia. Określenie jakie jeszcze potrzebne będą badania, testy czy konsultacje/ Określenie przyczyn, które mogły doprowadzić do powstania problemu przyczyn związanych z funkcjonowaniem rodziny, uwarunkowaniami społecznymi i / lub socjalnymi, czynnikami indywidualnymi lub somatycznymi. Być może jest to kombinacja powyższych czynników. Ustalenie planu dalszego działania określenie celów i sposób działania. Upewnienie się czy rodzice (i dziecko, nastolatek) dobrze zrozumieli przekazywane im przez lekarza informacje. Plan terapeutyczny, czyli leczenie. Celem diagnozy jest ustalenie planu terapeutycznego. PLAN TERAPEUTYCZNY 47 Mocne i słabe strony dziecka Dostępność metod leczenia Możliwość wywiązania się rodziców z opieki nad dzieckiem 8

Leczenie ADHD angażuje wiele osób Wskazówki do przekazania zaraz po diagnozie Wytyczne NICE 2008 Materiały psychoedukacyjne Inforamcje na temat warszatów umiejętności rodzicielskich Informacje o terapii dla dziecka Informacje na temat miejsca i terminów spotkań grup wsparcia Lista dostępnych na rynku publikacji Schemat diagnostyczny w rozpoznaniu ADHD Diagnoza ADHD Czy dziecko ma 6 lat? Oceń nasilenie ADHD Początkowe leczenie Warsztaty umiejętności rodzicielskich Umiarkowane ADHD Tak Trening umiejętności społecznych lub terapia CBT dla dziecka / nastolatka 1. Spełnienie kryteriów ICD10 lub DSMIV 2. Objawy pogarszają funkcjonowanie Ciężkie ADHD = zespół hiperkinetyczne Jak w umiarkowanym ADHD + LECZENIE FARMAKOLOGICZNE 3. Objawy występują w różnych środowiskach Nie Warsztaty umiejętności rodzicielskich 52 Kiedy lekarz i rodzice między innymi powinni rozważyć podanie leków: 1.Skrajne nasilenie ADHD. 2. Wyraźnie objawy zachowań opozycyjno buntowniczych. 3. Wyraźne objawy zaburzeń zachowania. 4. Inne powikłania np. depresja, niska samoocena. 5. Nauka wypada znacznie poniżej możliwości z powodu objawów ADHD. 6. Z powodu objawów ADHD odrabianie lekcji trwa od powrotu do domu do pójścia spać. 7. Objawy ADHD powodują złe kontakty z rówieśnikami. Leki zarejestrowane w Polsce do leczenia ADHD (luty 2011) metylofenidat ADHD Concerta atomoksetyna Strattera Medykinet = refundacja 53 9

Metylofenidat - ważne informacje dla szkoły Z punktu widzenia funkcjonowania dziecka w szkole istotny jest czas działania leku podczas lekcji i aktywności pozaszkolnych. 1 Metylofenidat IR = 4 godzin W zależności od czasu działania metylofenidatu wyróżniamy trzy formy: forma OROS (czas działania do 12 h) forma SR (czas działania do 6 h) forma IR (czas działania do 4 h) Stosowanie danej formy wpływa na częstość przyjmowania leku. Pełne Objawy ADHD rano Np. od 7.30 do 11.30 Pełne Objawy ADHD Szkoła / życie Społeczne oraz wieczorem 1 NICE 2009 Metylofenidat OROS = 12 godzin Problemy z zachowaniem. Co możemy zrobić? Pełne Objawy ADHD rano Np. od 7.30 do 19.30 Pełne Objawy ADHD wieczorem Diagnoza medyczna i problemowa Leczenie zaburzeń, w tym farmakologia Szkolny system bezpieczeństwa Promowanie zachowań prospołecznych Inne oddziaływania terapeutyczne nauczycieli Terapia dziecka (TZA, CBT, umiejętności społeczne) Model Ekologiczny czyli czasami praca z samym dzieckiem nie wystarcza W pracy z problemową młodzieżą coraz większe znaczenie ma model ekologiczny. Podejście ekologiczne wymaga wzięcia pod uwagę wszystkich znaczących czynników zarówno indywidualnych, jak i środowiskowych. Jest to zjawisko przyczynowości kołowej, gdzie zdarzenia powiązane ze sobą, tworzą powtarzające się cykle i determinują się wzajemnie. Robert Opora Ekosytemy funkcjonowania dziecka mikrosystem (ja jako osoba) mezosystem (rodzina, przyjaciele, osoby znaczące) egzosystem (środowisko - np. szkoła, osiedle) makrosystem (mity społeczne, kultura) 10

Profilaktyka jest ważniejsza niż leczenie!!! W przypadku wcześnie rozpoczętych działań profilaktycznych można spodziewać się nie tylko wycofania zaburzeń opozycyjno buntowniczych, ale także uniknięcia pojawienia się poważniejszych następstw w postaci zaburzeń zachowania, konfliktu z prawem czy rozwoju antyspołecznych zaburzeń osobowości. Powinna on odbywać się we wszystkich środowiskach. Practice Parameter for Assessment and Treatment of Children and Adolescent with ODD (AACAP Official) Prewencja u nastolatków Uczenie umiejętności społecznych Szkolenia zawodowe Dostosowywanie wymagań szkolnych do możliwości dzieci Psychoterapia np.cbt Szkolny (MOS) program zapobiegania trudnym zachowaniom ODD a wiek dziecka AACAP Wiek przedszkolny Wiek szkolny Adolescenci Psychoedukacja rodziców Warsztaty dla rodziców Leczenie farmakologiczne Warsztaty dla rodziców lub terapia rodzinna Szkolne programy pracy nad zachowaniami W uzasadnionych przypadkach terapia dziecka Leczenie farmakologiczne Terapia indywidualna Terapia funkcjonowania rodziny Leczenie farmakologiczne Leczenie Leczenie musi trwać odpowiednio długo kilka miesięcy lub lat. Pojedyncze interwencje, zwłaszcza nastawione na ukaranie dziecka zawsze przynoszą pogorszenie!!! Praca w Szkole Czy więcej wysiłku wkładamy w uleczenie czy w pozbycie się problemu? Aleksandra Karosowska 201 5-04- 07 201 5-04- 07 201 5-04- 07 11

Przekazywanie Przekazywanie informacji informacji o złym zachowaniu o złych zachowaniach dziecka dziecka Nacisk na rodziców, żeby coś zrobili Wybór metody pracy w zależności od zakwalifikowania trudnego zachowania MOS Krytyka dziecka Kary za złe zachowanie Kontrolowanie Wykluczanie Okazywanie niechęci Dziecko Przekonania: nikomu na mnie nie zależy, wszyscy są przeciwko mnie, chcą się mnie pozbyć, musze się bronić Zachowanie: łamanie norm, atakowanie, ucieczka Szkoła Krytyka dziecka Kontrolowanie Karanie Odrzucenie DGN ODD Leczenie podstawowego rozpoznania Budowanie pozytywnej atmosfery / reparenting Chwalenie Zasady i konsekwencje Pochwały, nagrody Agresja Strategie radzenia sobie z agresją impulsywną Trening zastępowania agresji Aleksandra Karasowska 2011 68 Model trzystopniowej interwencji na terenie szkoły. trzeci poziom interwencji - indywidualne programy terapeutyczne, dostosowywanie wymagań, diagnoza poza szkołą. Interwencja drugiego stopnia obejmująca przede wszystkim grupowe programy terapeutyczne dla dzieci z problemowymi zachowaniami - średnia efektywność: 11-26 % Podstawowa interwencja ukierunkowana na wszystkich uczniów, angażująca wszystkich nauczycieli i personel szkolny - średnia skuteczność: 74-89 % Uniwersalność Metod behawioralnych Metody te mogą być stosowane w rożnych sytuacjach: czasami jako stałe klasowe umowy, czasami jako działania awaryjne w przypadku pojawienia się trudnego zachowania. Mogą okazać się pomocne dla większości dzieci ale nie wszystkich i nie zawsze Źródło: opracowanie własne na podstawie: SB., Sugai, G., Negron, M. Schoolwide Positive Behavior Supports. Teaching Exceptional Children, July/August 2008 imonsen, s. 32 40. w ADHD w szkole w druku Poziom 1 Szkolny System Bezpieczeństwa Szkolny System Bezpieczeństwa to zbiór norm i zasad, które odnoszą się do zachowań, jakie szkoła chce kształtować u swoich uczniów. By zaś wspomóc działania nauczycieli system wzbogacony został o przywileje, którymi obdarowujemy uczniów, za jego przestrzeganie oraz konsekwencjami, w razie niestosowania się do postawionych wymagań. Zaczynamy pracę od metod najmniej awersyjnych 12

Chwalenie SYSTEM P Z K Pakiet przywilejów Zasady Konsekwencje utrata przywilejów do konkretnej zasady jest dorośli tworzą dorośli tworzą przypisany (przy współpracy (przy współpracy konkretny z dzieckiem) z dzieckiem) listę przywilej. Dziecko pakiet przywilejów domowych zasad traci przywilej za złamanie zasady. SYSTEM P Z K Przywilej Zasada Konsekwencja Udział w imprezach klasowych, szkolnych wyjściach. Zawsze zachowujemy się kulturalnie. O tym, czy coś jest kulturalne, rozstrzyga nauczyciel. Odebranie możliwości uczestniczenia w dyskotece szkolnej. Możliwość Brak możliwości Do innych odnosimy reprezentowania reprezentowania się z szacunkiem. szkoły na zewnątrz. szkoły na zewnątrz. Zwolnienie z obowiązku wykonania dodatkowej pracy na rzecz klasy/szkoły. Czas spędzony z ważnym dla dziecka dorosłym. Konflikty rozwiązujemy za pomocą słów. Pamiętamy o stosowaniu się do Klasowych Kodeksów Złości. Dodatkowa praca na rzecz klasy/szkoły. Czas spędzam zgodnie z instrukcją wychowawcy. 13

Ignorowanie Szkolny system konsekwencji na zachowania agresywne 1. Agresja słowna (słowny atak na inną osobę) time out (opuszczenie klasy, sali), przeproszenie, w inny dzień rozmowa z psychologiem na dużej przerwie jak w inny sposób można poradzić sobie z negatywnymi emocjami. 2. Popchnięcie, uderzenie w klasie odesłanie do ławki spokojnej pracy, przeproszenie. Jeśli się powtarza przesadzenie ucznia. 3. Popchnięcie, uderzenie na WF odesłanie na ławkę kar (jak w hokeju), przeproszenie Jeśli się powtarza wykluczenie z zajęć grupowych na miesiąc. 4. Popchnięcie, uderzenie na przerwie popadniecie w niewolę (chodzę koło nauczyciela dyżurnego lub ławka kar przed gabinetem pani dyrektor, przeproszenie. jeśli się powtarza utrata swobodnego spędzania przerw przez miesiąc 5. Agresja słowna przekroczyła liczbę 4 epizodów w miesiącu skierowanie na trening zastępowania agresji. 6. Agresja fizyczna impulsywna (przekroczenie granic w bardzo silnym wzburzeniu) przy pierwszym epizodzie skierowanie na trening zastępowania agresji, nagana. 7. Brak poprawy po TZA lub TUS wezwanie rodziców, przeniesienie do równoległej klasy. Napisanie indywidualnego programu interwencji, konsultacja i diagnoza poza szkołą Poziom 2 zajęcia grupowe dla dzieci, które mają określone deficyty rozwojowe Trening zastępowania agresji Trening radzenia sobie z gniewem Montrealski program zapobiegania przestępczości Trening umiejętności społecznych ITD. Rodzaje pracy z dzieckiem / nastolatkiem Interwencje poznawczo - behawioralne U podstawy wielu współczesnych interwencji poznawczo behawioralnych przeznaczonych dla agresywnych dzieci leży założenie, że należy zmienić zarówno ogólne (behawioralne) wzorce reakcji danej osoby, jak i treści poznawcze towarzyszące zachowaniom lub je poprzedzające Lochman, Magee,Pardini 2005 14

Montrealski Program Prewencji Przestępczości Młodocianych Program składał się z dwóch elementów: Treningu umiejętności rodzicielskich (Paterson 1982) Szkolenie dla dzieci (trening umiejętności społecznych + zastępowanie agresji) Montrealski Program Prewencji Przestępczości Młodocianych Okazało się, że w przypadku dwunastoletnich chłopców: malało prawdopodobieństwo wystąpienia poważnych problemów z funkcjonowaniem w szkole, rzadziej przyjaźnili się z osobami aspołecznymi, rzadziej pojawiały się próby naruszenia mienia i kradzieży. byli mniej narażeni przystąpieniem do gangu Rzadziej sięgali po substancje psychoaktywny. Temblay1992, 1995, 1996, Vitaro 1994 Rodzaje agresji, a rodzaje interwencji Konsekwentne karanie za zachowania agresywne Konsekwentne Agresja nagradzanie za zsocjalizowana zachowania prospołeczne Nauka Zdiagnozuj, czy umiejętności problemem jest społecznych agresja impulsywna czy agresja zsocjalizowana WULKAN GNIEWU Pomyśl o tym, jak czuje się twoje ciało, kiedy jesteś spokojny/na, a jak, kiedy robisz się zły/zła. Nanieś na swój wulkan gniewu zmiany, które zauważasz, gdy czujesz coraz silniejszy gniew. Nauka kontroli złości Agresja impulsywna Uczenie rodziców technik behawioralnych Wulkan gniewu Poznawczo behawioralny trening umiejętności społecznych Erupcja przepadło Bardzo silny gniew, ale wciąż pod kontrolą Gniew rośnie pojawia się zdenerwowanie Irytacja i rozdrażnienie Osoby z zachowania agresywnymi / aspołecznymi mają deficyty umiejętności społecznych (np. Mają gorsze relacje z innymi oraz nieprawidłowo oceniają sytuację społeczną). Konsekwencją tego jest odrzucenie przez rówieśników. Badania wykazują, że przyczyną deficytów społecznych są zniekształcenia i deficyty procesów poznawczych, Tak więc terapia poznawcza, nastawiona na modyfikację schematów poznawczych może być leczeniem przyczynowym tego problemu. Kazdin 2000; Lachman 2005 Spokój i odprężenie 15

Sześciostopniowy plan rozwiązywania problemów 1. jaki jest problem nazwij go! 2. zrób listę wszystkich możliwych rozwiązań, 3. zrób listę możliwych zdarzeń dla każdego rozwiązania 4. wybierz najlepsze rozwiązanie na podstawie przewidywanych konsekwencji, 5. ułóż plan wprowadzenia wybranego rozwiązania w życie i wykonaj go! 6. oceń wynik swoich działań w kategoriach mocnych i słabych stron i jeśli plan nie zadziałał, wróć do etapu 2 i spróbuj jeszcze raz. Szkolny system konsekwencji na zachowania agresywne 1. Agresja słowna (słowny atak na inną osobę) time out (opuszczenie klasy, sali), przeproszenie, w inny dzień rozmowa z psychologiem na dużej przerwie jak w inny sposób można poradzić sobie z negatywnymi emocjami. 2. Popchnięcie, uderzenie w klasie odesłanie do ławki spokojnej pracy, przeproszenie. Jeśli się powtarza przesadzenie ucznia. 3. Popchnięcie, uderzenie na WF odesłanie na ławkę kar (jak w hokeju), przeproszenie Jeśli się powtarza wykluczenie z zajęć grupowych na miesiąc. 4. Popchnięcie, uderzenie na przerwie popadniecie w niewolę (chodzę koło nauczyciela dyżurnego lub ławka kar przed gabinetem pani dyrektor, przeproszenie. jeśli się powtarza utrata swobodnego spędzania przerw przez miesiąc 5. Agresja słowna przekroczyła liczbę 4 epizodów w miesiącu skierowanie na trening zastępowania agresji. 6. Agresja fizyczna impulsywna (przekroczenie granic w bardzo silnym wzburzeniu) przy pierwszym epizodzie skierowanie na trening zastępowania agresji, nagana. 7. Brak poprawy po TZA lub TUS wezwanie rodziców, przeniesienie do równoległej klasy. Napisanie indywidualnego programu interwencji, konsultacja i diagnoza poza szkołą Copyright Artur Kołakowski 2008 Poziom 3 Interwencje indywidualne Leczenie Indywidualny plan Diagnoza Zalecenia dla szkoły w związku z rozpoznaniem ADHD u 9 letniego chłopca. Posadzenie chłopca w pierwszej ławce. Skrócenie długich i monotonnych zadań o około 30 %. Wprowadzenie zasady, że w domu Kazik nie nadrabia zaległości z lekcji, jeśli ich przyczyną były kłopoty z koncentracją i wolne tempo pracy. Nauczycielka przywołuje uwagę chłopca, gdy ten się rozproszy. Indywidualne powtarzanie poleceń. Wprowadzenie złotego standardu wyjścia dziecka z klasy Trudna sytuacja w szkole Pojawiła się nawet sugestia, czy Pan doktor, jako specjalista i lekarz prowadzący mojego syna, nie mógłby napisać szczegółowych zaleceń do pracy z Kaziem? Dlatego pytam Panie doktorze, czy mógłby Pan napisać takie szczegółowe zalecenia jak nauczyciel (indywidualny wspomagający, oraz przedmiotowy) ma pracować z synem? Przypomnę, że do tej pory praca (która się sprawdzała) polegała na motywacji i wzmacnianiu pozytywnych zachowań (uwagi i kary skutkowały buntem i niechęcią do współpracy). Zachowanie w ujęciu behawioralnym to: wszystko co bezpośrednio widzimy, obserwując dziecko czy dorosłego, można je krótko i konkretnie opisać: patrzy na ścianę, je obiad, 16

Zachowanie w ujęciu behawioralnym to: definiując zachowanie sprawdza się je, korzystając z TESTU TRUPA: Nie jest zachowaniem to, co mógłby zrobić trup. Ale jeśli trup nie jest w stanie tego zrobić, to taka czynność na pewno jest zachowaniem. Zachowaniem jest, więc myślenie, siadanie i kładzenie się, nie jest natomiast siedzenie i leżenie (pewien statyczny stan), Zachowanie w ujęciu behawioralnym to: myśląc o zachowaniu, zawsze musimy zadać sobie pytanie: co robi, a nie: czego nie robi (dziecko, dorosły), zachowanie ma także określone miejsce, czas, przestrzeń, odnosi się do konkretnej sytuacji i do określonych ludzi, można określić nasilenie i dotkliwość zachowania dla osób postronnych. Behawioralna analiza zachowań Lista zachowań niepożądanych. Określenie stopnia uciążliwości. Wybranie zachowania do pracy. Behawioralna analiza zachowania. Zaplanowanie interwencji. Behawioralna analiza zachowań Celem oddziaływań terapeutycznych w podejściu behawioralnym jest modyfikacja zachowań. Zachowania pozostają w związku czynnikami środowiskowymi. Na zachowania można wpływać zmieniając czynniki środowiskowe. Planowanie interwencji behawioralnych Analiza funkcjonalna zachowania Zdefiniowanie zachowania. Zdefiniowanie czynników środowiskowych, które na nie wpływają. jest procesem poszukiwania zależności przyczynowo-skutkowej pomiędzy zachowaniem a zmiennymi środowiskowymi. 17

Analiza funkcjonalna (pomiar behawioralny) wg Skinera identyfikowanie zachowań i reakcji, które mają podlegać modyfikacji, identyfikowanie czynników środowiskowych, które powodują zachowanie i są sygnałem dla pojawienia się zachowań lub wzmacniają je, identyfikacja tych zmiennych, którymi można manipulować w celu zmiany zachowania. model ABC funkcjonalna analiza zachowania wg Carol Sutton. (A) Antecendes zdarzenie poprzedzające (B) Behavior zachowanie (C) Consequence konsekwencje sytuacje poprzedzające (A antecedens) Zachowanie (B Behavior) operacje motywujące związana z potrzebą zaspokojenia potrzeb (ograniczonego dostępu do pożądanych dóbr lub deprywacji pewnych potrzeb) bodźce różnicujące - wydarzenia wywołujące dane zachowanie czyli okoliczności w obecności których zachowanie w przeszłości zostało wzmocnione. definiowanie zachowania (rodzaj, częstość, funkcja) Zastępowanie niepożądanych zachowań innymi pożądanymi spełniającymi taką sama funkcję - instrukcje postępowania (zasady) Konsekwencje (C - consequence) zmiany w środowisku występujące po zachowaniu konsekwencje negatywne (wygaszenie) konsekwencje pozytywne (wzmocnienie) wzmocnienia pozytywne (zachowanie jest nagrodzone dostępem do oczekiwanych dla osoby dóbr - np. przedmioty, aktywności, uwaga innych osób, etc.). wzmocnienie negatywne (daje możliwość, poprzez zaangażowanie się w zachowanie, uniknięcia nieprzyjemnych konsekwencji) Konsekwencje negatywne prowadzą do eliminacji zachowań W zależności od rodzaju wzmocnienia jakie utrzymuje dane zachowanie dobierane są odpowiednie procedury wygaszania przy wzmocnieniu pozytywnym, wygaszanie będzie wiązać się z brakiem dostarczenia takiego wzmocnienia, czyli z ignorowaniem zachowania. Zachowania, które nie zostaną wzmocnione będą zanikały przy wzmacnianiu negatywnym, wygaszanie powinno polegać na uniemożliwieniu wycofania się z trudnej sytuacji, niezależnie od wystąpienia niepożądanego zachowania 18

Zastanów się, czy dane zachowanie na ogół zdarza się: O tej samej porze dnia, W czasie określonej sytuacji / lekcji, Gdy przydzielane jest określone zadanie, W trakcie określonego rodzaju zadania: nauka w grupach, praca indywidualna, zajęcia wspólne, zajęcia polegające na współpracy, Gdy dziecko znajduje się w towarzystwie określonych rówieśników, W odpowiedzi na prowokację, W odpowiedzi na twoje polecenie, W czasie przerwy lub innego okresu dnia, Gdy dziecko jest podekscytowane lub podniecone, Gdy dziecko się nudzi. Zaobserwuj, co się dzieje po wystąpieniu danego problemu. Może to być przyczyną utrzymywania się problemu. Gdy niepożądane zachowanie pojawia się lub pożądane zachowanie nie pojawia się, zastanów się, czy dziecko: Unika pracy, Zwraca na siebie uwagę rówieśników (zarówno w pozytywnym, jak i negatywnym sensie), Osiąga to, czego chce, Przerzuca na kogo innego trudne lub nieatrakcyjne zadanie, Wywołuje frustrację lub złość (może to stanowić czynnik wzmacniający), Przeszkadza innym, Przyciąga twoją uwagę. Zachowanie + nagroda = więcej zachowań Poziom 3 behawioralna analiza zachowania i indywidualne kontrakty Wybrane przeze mnie trudne zachowanie: W jakich okolicznościach się pojawia: Jak często się zdarza: Zachowanie + kara = mniej zachowań Jak dokładnie przebiega: Jak długo trwa : Jakie jest moje działanie by zakończyć trudną sytuację: Konsekwencje dla dorosłego: Konsekwencje dla dziecka: Cel idealny: Jakie czynniki muszę uwzględnić: Realny cel na 2 tygodnie: Wybrane przeze mnie trudne zachowanie: Kasia (lat 8) wychodzi z klasy bez notatki i zapisanej pracy domowej W jakich okolicznościach się pojawia: Jak często się zdarza: Kasia ma problemy z przepisywaniem dłuższych tekstów z tablicy oraz nie nadąża, kiedy nauczycielka dyktuje, nie notuje także w sytuacjach, gdy się nudzi lub czegoś nie rozumie. Na każdej lekcji. Wybrane przeze mnie trudne zachowanie: Piotruś (lat 7) wyrywa się na lekcji z odpowiedzią, nie czekając na sygnał nauczyciela. W jakich okolicznościach się pojawia: Jak często się zdarza: Po pytaniu nauczyciela zadanym do całej klasy. 2-3 razy w tygodniu. Jak dokładnie przebiega: Jak długo trwa: Kasia, zamiast przepisywać z tablicy, zaczyna rozmawiać, bawić się piórnikiem lub układać rzeczy w plecaku, czasami się zamyśla. Do zwrócenia uwagi przez nauczyciela lub do końca lekcji. Jak dokładnie przebiega: Jak długo trwa : Gdy pada pytanie, wstaje z ławki i wykrzykuje odpowiedź, nie podnosi ręki, nie czeka na wywołanie po imieniu. 1-2 minut. Jakie jest moje działanie by zakończyć trudną sytuację: Konsekwencje dla dorosłego: Krzyczę, stawiam jedynkę, piszę uwagę w dzienniczku, ze Kasia nie odrobiła lekcji. Złość, poczucie bezsilności, ciągłe rozmowy z rodzicami, którzy mówią, że nie mogą odrobić lekcji, których Kasia nie zapisuje. Jakie jest moje działanie by zakończyć trudną sytuację: Konsekwencje dla dorosłego: Upominam, ze powinien poczekać na swoja kolej, bo w ten sposób zabiera innym dzieciom szansę na otrzymanie plusa, ale zaliczam odpowiedź. Zdenerwowanie, uleganie dziecku. Konsekwencje dla dziecka: Wolne popołudnie, przyjemna zabawa na lekcji. Konsekwencje dla dziecka: Uwaga dorosłego, zaliczanie odpowiedzi. Cel idealny: Jakie czynniki muszę uwzględnić: Realny cel na 2 tygodnie: Kasia pisze całą notatkę w zeszycie, ma zapisaną prace domową. Kasia ma kłopoty z koncentracją uwagi, wolno pisze. Jest dzieckiem inteligentnym, dobrze reagującym na pochwały. Kasia wychodzi z klasy z zapisaną skrótową notatka oraz pracą domową. Podpisanie kontraktu z rodzicami na temat odrabiania lekcji. Cel idealny: Jakie czynniki muszę uwzględnić: Realny cel na 2 tygodnie: Podnosi rękę i czeka na wskazanie przez nauczyciela za każdym razem, gdy na lekcji pada pytanie skierowane do całej klasy. ADHD, zwłaszcza objawy nadmiernej impulsywności. Raz w czasie lekcji pamięta o podniesieniu ręki po przypomnieniu zasady przez nauczyciela. 19

Strategie zanim pojawi się zachowanie Zaskocz dziecko, czyli zachowaj się inaczej. Strategie wygaszania zachowania Time out, odesłanie w nudne miejsce, odosobnienie Strategie wzmacniania zachowania Dostrzeganie pozytywów Strategie zanim pojawi się zachowanie Zaskocz dziecko, czyli zachowaj się inaczej Strategie wygaszania zachowania Odesłanie w nudne miejsce Strategie wzmacniania zachowania Dostrzeganie pozytywów: Zauważam, kiedy Kasia bez mojej pomocy pisze notatkę lub zapisze pracę domową. Zmień A Zabranie nagrody, przywileju Pochwały Zasady Zabranie uwagi Nagroda Kodeks złości Konsekwencje naturalne Systemy żetonowe Skuteczne wydawanie poleceń Konsekwencje regulaminowe Zmień A: Przesadzam Kasię i jej koleżanką do pierwszej ławki pod ścianą: Przygotowuję dla Kasi (i kilku innych dzieci w klasie) skrócona notatkę do przepisania; Podchodzę do Kasi co 4-5 minut; Stosuję sposoby skutecznego zadawania pracy domowej. Zasady konkretne, jasne do tej sytuacji: Na przerwę wychodzą dzieci, które mają mój podpis pod notatka i zapisaną pracę domową. Zabranie nagrody, przywileju: Pochwały: Konieczność uzupełnienia materiału np. Notatka w zeszycie, zapisana pod koniec lekcji lub na przerwie. praca domowa, masz 5 minut na zabawę z dziećmi: To się nazywa dobra robota. Nieskupianie na dziecku uwagi Nagroda: Dzieci, które mają mój podpis, mogą ostatnie 5 minut lekcji przeznaczyć na zabawę, inne uzupełniają materiał. Czas zabawy Konsekwencje nadrzędne Sekretne sygnały (okulary): Umawiam się z Kasia, ze zawsze gdy dotknę jej ramienia, wraca do pracy. Konsekwencje naturalne Konsekwencje regulaminowe Systemy żetonowe Strategie zanim pojawi się zachowanie Zaskocz dziecko, czyli zachowaj się inaczej: Przypominam zasadę, zanim zaczynam pytać. Strategie wygaszania zachowania Odesłanie w nudne miejsce Strategie wzmacniania zachowania Dostrzeganie pozytywów Wybrane przeze mnie trudne nie przepisuje z tablicy = zaczepia inne dzieci, rysuje bitwy i egzekucje, mówi, że zachowanie: jest to głupie i nie będzie pisał W jakich okolicznościach się pojawia: Jak często się zdarza Gdy zajmuje się swoimi sprawami i nie słucha tego, co się dzieje na lekcji lub gdy widzi za oknem coś co bardziej go interesuje. na każdej lekcji języka polskiego (5 klasa), Tyl razy, ile razy trzeba coś zanotować. Zmień A: Zabranie nagrody, przywileju Pochwały: Chwalę dzieci, które podniosły ręce i czekały na moje wskazanie. Zasady konkretne, jasne do tej sytuacji: Słucham tylko dzieci, które podnoszą rękę i czekają, aż ja wskażę. Nieskupianie na dziecku uwagi: Nie zauważam dziecka, które odpowiedziało bez podniesienia ręki i wskazania przeze mnie. Nagroda: Od czasu do czasu stawiam plusa dzieciom, które nie odpowiadały od razu, ale podnosiły ręce i czekały, aż je wywołam do odpowiedzi. Skuteczne wydawanie poleceń Konsekwencje naturalne Systemy żetonowe Jak dokładnie przebiega Jest zajęty rysowaniem, patrzeniem na ściany, wyglądaniem przez okno, obserwuje co robią inne dzieci i próbuje je zaczepiać. Jak długo trwa Do końca lekcji wychodzi bez notatki i zapisanej pracy domowej. Jakie jest moje działanie by zakończyć trudną sytuację. Początkowo zwracanie uwagi, ostatnio nie reaguję, wystarcza mi jak za bardzo nie rozbija mi lekcji Konsekwencje dla dorosłego Modelowanie zachowania, że tego nauczyciela nie trzeba się słuchać. Konsekwencje dla dziecka Cel idealny Jakie czynniki muszę uwzględnić: Robi co chce, nie musi pracować na języku polskim, którego nie znosi. Ma napisaną na każdej lekcji notatkę i zapisaną pracę domową Utrwalone zachowania opozycyjne, można przewidzieć że jeśli wprowadzimy interwencję behawioralną początkowo trudne zachowanie się nasili Realny cel na 2 tygodnie Wprowadzenie przy pomocy psychologa szkolnego i rodziców planu działań zaczyna pracować na lekcji Strategie zanim pojawi się zachowanie Strategie wygaszania zachowania Strategie wzmacniania zachowania Zaskocz dziecko, czyli zachowaj się inaczej. Odesłanie Dostrzeganie pozytywów 1. Spotkanie z psychologiem szkolnym, Dziecko, które nie wykonuje poleceń wspólne stworzenie planu działania nauczyciela ma przepisać notatkę i zrobić 2. Spotkanie z rodzicami, omówienie z dodatkowe ćwiczenia w gabinecie nimi strategii i uzyskanie ich zgody psychologa. Zmień A. Zabranie nagrody, przywileju Pochwały Posadzenie chłopca w pierwszej ławce pod Piszesz w zeszycie super ścianą z kolegą, który nie lubi być Zapisane trzy zdania z notatki zaczepiany na lekcji. Z tylu siedzą dwie pracujesz grzeczne dziewczynki Zanotowałeś pracę domową jesteś odpowiedzialny Zasady konkretne, jasne do tej sytuacji Zabranie uwagi Nagroda 1. Dzieci, które nie skończą notatki lub Dzieci, które zapisały notatkę i pracę nie zapiszą pracy domowej idą na domową mogą nie zrobić jednego zadania zajęcia wyrównawcze. z pracy domowej. 2. Wykonujemy polecenia nauczyciela Skuteczne wydawanie poleceń Konsekwencje naturalne Systemy żetonowe Wydawanie poleceń wg 6 kroków + Przyjście na zajęcia wyrównawcze Nauczyciel stawia plusy za zachowanie na powtarzanie polecenia dla chłopca przy lekcji, rodzice wymieniają je na nagrody jego ławce. Wybrane przeze mnie trudne Siedmiolatek, na każdej lekcji przezywa kolegów zachowanie: W jakich okolicznościach się Gdy zaczyna się nudzić, nie chce robić zadania, chce zwrócić na siebie uwagę, gdy pojawia: podchodzę do innego dziecka Jak często się zdarza Jak dokładnie przebiega 10 15 razy w czasie jednego spotkania Śmieje się, zwraca uwagę na słabe strony innych dzieci np. wystające zęby, odstające uszy mówi wyglądasz jak królik, jesteś głupi Jak długo trwa Do 5 minut, generalnie dopóki nim się nie zajmę. Jakie jest moje działanie by Moim podejściem do niego, zapytaniem dlaczego tak robi, czy jemu byłoby zakończyć trudną sytuację. przyjemnie, gdyby ktoś go tak nazywał, ostrzeżeniem, że nie dostanie nagrody Konsekwencje dla dorosłego Konieczność przerwania lekcji, realizuję mniej materiału Konsekwencje dla dziecka Cel idealny Jakie czynniki muszę uwzględnić: Realny cel na 2 tygodnie Zdobywa moją uwagę, odchodzę od innego dziecka by się nim zająć Pracuje samodzielnie, w ciszy (bez przezywania kolegów) W tej chwili trudne zachowanie zabiera mi 15 minut lekcji może warto rzeczywiście w tym czasie spróbować innej strategii Wprowadzenie programu, zmniejszenie trudnego zachowania o 20%, chłopiec podporządkowuje się konsekwencją. 20

Strategie zanim pojawi się zachowanie Zaskocz dziecko, czyli zachowaj się inaczej. Strategie wygaszania zachowania Odesłanie w nudne miejsce Dziecko, które przezwie kolegę idzie na 5 minut do ławki spokojnej pracy i tam wykonuje swoje zadanie. Strategie wzmacniania zachowania Dostrzeganie pozytywów Podchodzę do chłopca wtedy, kiedy pracuje, on może podejść do mnie i pochwalić się skończonym zadaniem Negocjowanie kontraktu między stronami. Zmień A. Zabranie nagrody, przywileju Pochwały Zasady konkretne, jasne do tej sytuacji 1. Mówimy kulturalnie 2. Wykonujemy polecenia nauczyciela Skuteczne wydawanie poleceń Zabranie uwagi Nagroda Podchodzę do chłopca, przypominam zasadę i bez dodatkowych słów wysyłam do ławki spokojnej pracy Konsekwencje naturalne Przeproszenie kolegi lub koleżanki pełnym zdaniem Systemy żetonowe Budowanie systemu skupionego wokół problemu: Cechą charakterystyczną jest, że do naszej tytułowej patologicznej rodziny przyłączają się kolejne systemy i instytucje, które zamiast rozwiązywać problem skupiają się na szukaniu winnego lub przerzucają odpowiedzialność za rozwiązanie problemu na innych. Goolishian i Deissler System osób skupionych wokół problemu dziecka wg Antkowiak 2006 rodzice pedagog nauczyciel dziecko problemowe policja kurator psycholog lekarz Rozwiązanie? Spotkanie się osób (lub części osób) pracujących z rodziną (skupionych wokół problemu) Celem tego spotkania jest uruchomienie procesów poszukiwania rozwiązań dla specyficznej sytuacji problemowej. Ważne jest by był ktoś, kto weźmie na siebie konieczność patrzenia na problem z szerokiej perspektywy wszystkich zainteresowanych osób. Negocjowanie kontraktu między stronami. Pytania wg. K. Deissler" Współpracujące moderowanie rozmowy 21

Pytania dotyczące okoliczności zaistnienia rozmowy Proszę powiedzieć jak doszło do dzisiejszego spotkania? Czy został Pan (i) przysłany? Kto był za tym aby Pan (i) przyszła na dzisiejszą konsultację? Kto jako pierwszy miał pomysł aby tu przyjść? Dla kogo to spotkanie ma szczególne znaczenie? Czy jest ktoś kto jest nastawiony sceptycznie? Czy już wcześniej były podobne spotkania? Co dobrego z nich wyniknęło? Co musiałoby się wydarzyć na tym spotkaniu aby powtórzyły się te dobre doświadczenia? Pytania o cel konsultacji Jak Państwo chcielibyście wykorzystać dzisiejsze spotkanie? Jak powinny wyglądać rozmowy, aby dochodziło do dobrej współpracy między nami? Co zrobić żeby to spotkanie było udane? Jak doprowadzić do tego abyście Państwo przybliżyli do celu? Pytania o cel konsultacji Proszę sobie wyobrazić,że nasza współpraca nad osiągnięciem celu układa się dobrze, co zmieni się pod koniec konsultacji? Jaki byłyby dobry wynik dzisiejszego posiedzenia? Po czym Państwo rozpoznają, że spotkanie było pożyteczne? Jakim rezultatem powinno zakończyć się to spotkanie? Załóżmy, że w nocy zdarza się cud i problemy Pana (i) są rozwiązane. Co by się wtedy zmieniło? Jak by to konkretnie wyglądało? Zasada systemowa Jednym z najważniejszych warunków aby zaistniał klimat współpracy i nauki podczas spotkania jest uznanie przez moderatora,że każdy z uczestników spotkania jest ekspertem w swojej dziedzinie. Moderator przyjmuje postawę neutralną, jest zaciekawiony, okazuje troskliwość względem osób a jednocześnie brak respektu wobec sztywnych idei związanych z problemem. Zasada behawioralna Bardzo ważne wydaje się, by spotkanie zakończyło się stworzeniem konkretnego kontraktu, w którym zadania poszczególnych osób zostaną szczegółowo opisane. Dobrym rozwiązaniem powinno być zastosowanie technik problem solving. Kontrakt powinien być spisany jego kopia wręczona każdej z zainteresowanych stron. Następne spotkanie oceniające sukcesy lub konieczność modyfikacji kontraktu powinno odbyć się w ciągu dwóch tygodni. Data, miejsce spotkania Przedstawiciele rodziców Przedstawiciele Szkoły Zgłaszany problem do pracy na najbliższe 2 tygodnie. Cel na najbliższe dwa tygodnie Do czego zobowiązuje się szkoła Do czego zobowiązują się rodzice Data następnego spotkania Data, miejsce spotkania Przedstawiciele rodziców Przedstawiciele Szkoły Co udało się osiągnąć od poprzedniego spotkania Możliwe wyjaśnienie trudności ze strony szkoły Jak im zaradzić? Możliwe wyjaśnienie trudności ze strony szkoły Jak im zaradzić? Do czego zobowiązuje się szkoła Do czego zobowiązują się rodzice Data następnego spotkania Ustalenia ze spotkania z rodziców z nauczycielami 22

Bardzo dziękuję Państwu za uwagę 23