CHARAKTERYSTYKA NAWYKÓW ŻYWIENIOWYCH I AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WŚRÓD DZIECI SZKOLNYCH W WIEKU OD 11 DO 13 LAT W MIEŚCIE PIEKARY ŚLĄSKIE

PAWEŁ JONCZYK 1, MAGDALENA POTEMPA 1, DARIUSZ KAJDANIUK 2 CHARAKTERYSTYKA NAWYKÓW ŻYWIENIOWYCH I AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WŚRÓD DZIECI SZKOLNYCH W WIEKU OD 11 DO 13 LAT W MIEŚCIE PIEKARY ŚLĄSKIE CHARACTERISTICS OF DIETARY HABITS AND PHYSICAL ACTIVITY AMONG SCHOOL CHILDREN AGED 11 TO 13 YEARS IN PIEKARY ŚLĄSKIE 1 STN przy Zakładzie Patofizjologii Katedry Patofizjologii i Endokrynologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, 2 Zakład Patofizjologii Katedry Patofizjologii i Endokrynologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. STRESZCZENIE. Prawidłowo bilansowana dieta oraz odpowiednia ilość aktywności fizycznej są elementarnymi czynnikami warunkującymi wzrost i rozwój organizmu. Dobre nawyki żywieniowe i szeroko pojęty zdrowy styl życia nabyty już w młodym wieku pozwala na uniknięcie konsekwencji zdrowotnych związanych z posiadaniem nadmiernej masy ciała. Badaniu poddani zostali rodzice dzieci w wieku od 11 do 13 lat w mieście Piekary Śląskie. Grupa badana liczyła 203 osoby: 105 chłopców (48,2%) oraz 98 dziewczynek (51,8%). Na podstawie otrzymanych danych obliczono wartości współczynników BMI i Cole`a oraz dokonano analizy stopnia odżywienia. Ponadto wykonano statystyki dotyczące zwyczajów żywieniowych oraz aktywności fizycznej badanych dzieci. Prawidłową masę ciała w stosunku do wzrostu i płci odnotowano u 43,35% badanych. Co 5-te dziecko jest niedożywione a nadmiar masy ciała występuje u ponad 36% badanych. Odpowiednio 36,73% i 34,29% dziewczynek i chłopców spożywa 5 lub więcej posiłków w ciągu dnia. Około 66% dzieci przed wyjściem do szkoły zjada codziennie I śniadanie w domu, a 11,33 % z nich nigdy go nie zjada. W badanej grupie najczęściej spożywanym posiłkiem w ciągu dnia była kolacja. 1/3 dzieci spożywa 1 lub 2 porcje owoców bądź warzyw w ciągu dnia. Jako sposób spędzania czasu wolnego 53,20 % dzieci wybiera ruch na świeżym powietrzu. Ponad 36% badanych dzieci dotkniętych jest problemem nadwagi lub otyłości. Ilość spożywanych w ciągu doby porcji świeżych warzyw lub owoców przez dzieci jest nieodpowiednia. Zaledwie 50% uczniów codziennie spożywa mleko lub jego przetwory. Niespełna 10% badanych dzieci nie jada nigdy ryb. Najczęściej kupowanymi produktami spożywczymi w szkolnym sklepiku są słodycze, woda mineralna i napoje słodzone. Wypoczynek bierny wybiera około 1/5 badanych, jako formę spędzania czasu wolnego. Słowa kluczowe dzieci szkolne, BMI, nawyki żywieniowe, aktywność fizyczna. SUMMARY. Well-balanced diet and proper physical activity are two main factors, which determine human growth and development. Good diet habits and broadly defined healthy lifestyle acquired already in youth, let to avoid many serious disorders in the future related to overweight. In the questionnaire took part parents of schoolchildren in the age of 11-13 years old in Piekary Śląskie city. Research group counted 203 people, that is 105 boys (48,2%) and 98 girls (51,8%). BMI and Cole index were evaluated and based on obtained data. Level of nutrition was also analyzed. Furthermore, statistic analysing related diet habits and physical activity of studied children was undertaken as well. Proper body mass in relations to height and sex was noted in 43,55% of children. Every fifth child was malnourished. 36,73% and 34,29% girls and boys respectively eat 5 or more meals per day. About 66% of children eat breakfast before going to school but 11,33% of them don t eat it at home. The main consumed meal in the research group was supper. 1/3 of children eat in turn 1 or 2 fruits or vegetables per day. A little above half of children as a way to spend free time choose activity on the fresh air. 42

More than 36% of children have overweight disturbances. An amount of daily eaten fruits and vegetables is improper. Barely half of children eat milk and milk products everyday. Approximately 10% studied children don t eat fishes at all. The main groceries bought in school shop were sweets, water and sugary drinks. Passive rest was favorised chosen by 1/5 of children as a way to spend their free time. Key words school children, BMI, diet habits, physical activity. WPROWADZENIE Prawidłowe odżywianie jest podstawą fizjologicznego rozwoju fizycznego i psychicznego organizmu. Ma to szczególne znaczenie u dzieci, kiedy do szybkiego wzrostu organizmu potrzebna jest zbilansowana dieta bogata we wszystkie składniki odżywcze. Niestety w ostatnich czasach coraz częściej obserwuje się występowanie nadwagi i otyłości w społeczeństwie, a szczególnie niepokojący jest fakt, że odsetek tych zaburzeń masy ciała wzrasta właśnie wśród dzieci (1). Mówi się o otyłości i nadwadze, jako epidemii XXI wieku (2). Jak wynika z raportu WHO, obserwuje się dużą różnorodność występowania otyłości wśród dzieci zależnie od kraju, z którego pochodzą. U 11-latków otyłość występuje u 5-30% z nich, a wśród 13 i 15-letnich dzieci - przekracza 30% (1). Poważne implikacje kliniczne tego stanu występują już w grupie młodszych dzieci i w miarę ich wzrastania pogłębiają się, co powoduje, że trudniej jest wrócić do prawidłowej masy ciała i unormowania gospodarki węglowodanowej i tłuszczowej organizmu. Pewne cechy zespołu metabolicznego (stężenie HDL-Ch poniżej 40 mg/ dl, u 19,5% TG > 150 mg/dl, obwód talii/wysokość ciała > 0,5) są widoczne już wśród dzieci (3). Stąd, nieprawdą jest stwierdzenie dość mocno ukorzenione w społeczeństwie, że dziecko grubsze to dziecko zdrowsze, silniejsze, że z tego wyrośnie (4,5,6). Otyłość z medycznego punktu widzenia definiowana jest jako ogólnoustrojowa przewlekła choroba metaboliczna będąca konsekwencją dysproporcji energetycznej organizmu z przewagą jej poboru, charakteryzująca się patologicznym zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej w organizmie, spowodowanym hipertrofią lub/i hiperplazją adipocytów (7). Otyłość prosta (otłuszczenie ciała) spowodowana siedzącym trybem życia oraz złymi nawykami żywieniowymi stanowi główny typ otyłości występującej zarówno wśród dorosłych jak i dzieci. Zjawisko to jest bardziej typowe dla krajów rozwiniętych i rozwijających się, gdzie status społeczno-materialny jest wyższy, a dostęp do wszelkiego rodzaju usług gastronomicznych szeroki (8, 4). Czynniki genetyczne - choć są bardzo złożone - wydają się mieć drugorzędną rolę w rozwoju otyłości (8, 9, 10). MATERIAŁ I METODY Badania przeprowadzone zostały wśród dzieci w wieku od 11 do 13 lat w szkołach podstawowych w mieście Piekary Śląskie po wcześniejszym uzyskaniu akceptacji dyrekcji szkół oraz rodziców. W czasie od maja do listopada 2014 roku rozdano respondentom 500 papierowych autorskich kwestionariuszy. Ankiety wypełniane były przez rodziców dzieci na zebraniach rodziców po wstępnych instrukcjach autora pracy, a ponadto samodzielnie w domach. Kwestionariusz zawierał 34 pytania dotyczące zwyczajów żywieniowych dzieci, form spędzania przez nie wolnego czasu, aktywności fizycznej dzieci i ich rodziców oraz pomiarów antropometrycznych badanych. W wyniku prowadzonych badań otrzymano 276 kwestionariuszy (response rate = 55%), z których do analizy statystycznej zakwalifikowano 203 prawidłowo wypełnionych ankiet. Kwestionariusze wypełnione w sposób niekompletny bądź puste nie zostały uwzględnione w badaniach. Na podstawie otrzymanych danych przeprowadzone zostały analizy statystyczne przy użyciu programu STATISTICA. Spośród 203 przebadanych dzieci w wieku od 11 do 13 lat 105 stanowili chłopcy (51,72%), natomiast pozostałe 98 (48,28%) osób dziewczynki. Największą grupę tworzyły dzieci w wieku 11 lat (po 37 chłopców i dziewcząt) oraz 12 lat: 40 chłopców i 34 dziewczynki. Wśród badanych 13-latków znalazło się 27 dziewczynek i 28 chłopców. WYNIKI 1. Dane demograficzne Około 89% (181) ankietowanych pochodzi z rodzin o strukturze pełnej, 9,85% (20) badanych dzieci z rodzin niepełnych, natomiast 2 dzieci (około 1%) znajduje się pod opieką rodziny zastępczej. 59,11% ankietowanych rodziców posiadało 2 dzieci, 24,63% stanowiły rodziny z jednym potomkiem, z kolei 16,25% badanych dzieci pochodziło z rodzin wielodzietnych. Średni wiek matek biorących udział w badaniu to 38,51 ± 5,19 lat, z kolei dla ojców wyniósł on 40,44 ± 5,62 lat. Struktura wykształcenia rodziców okazała się zróżnicowana, przedstawiona została w tabeli 1. W wyniku ankietyzacji otrzymano również informację o stanie odżywienia rodziców: otóż prawie 30% z nich deklaruje, że któryś z rodziców badanego dziecka cierpi na nadwagę bądź jest otyły. 2. Masa ciała badanych dzieci Dzięki przeprowadzonym w grupie 203 dzieci w wieku 11 13 lat w mieście Piekary Śląskie badaniom 43

Tab. 1. Struktura wykształcenia rodziców. Wykształcenie Matki Ojcowie Wyższe 31,53% 21,18% Średnie 42,86% 43,84% Zasadnicze zawodowe 22,66% 32,51% Gimnazjalne lub podstawowe 2,96% 2,46% ankietowym możliwe stało się, na podstawie pomiarów antropometrycznych i wyliczonych wskaźników BMI (Body Mass Index) oraz wskaźnika Cole a (CI), określenie stopnia odżywienia badanych dzieci. Prawidłową masę ciała w stosunku do wzrostu i płci odnotowano u 43,35% badanych. Problem otyłości dotyczył prawie 26% chłopców i ponad 14% dziewczynek, z kolei nadwagą dotkniętych było ponad 17% chłopców i 16% dziewczynek. Stan niedożywienia w badanej grupie dzieci stwierdzono u 18,10% badanych płci męskiej oraz u 21,43% płci żeńskiej. Zatem ponad 36% badanych dzieci dotkniętych jest problemem nadwagi lub otyłości a jednocześnie co piąte badane dziecko było niedożywione. 3. Zwyczaje żywieniowe Na podstawie 16 pytań ankietowych z możliwością wyboru jednej odpowiedzi scharakteryzowano nawyki żywieniowe badanych dzieci oraz ich rodzin. Pytania poruszały przede wszystkim zagadnienia związane z ilością oraz jakością spożywanej żywności. Ponadto zapytano ankietowanych o częstość spożywania posiłków w barach typu Fast Food oraz o najczęściej kupowane przez dzieci produkty w szkolnych sklepikach. Z badań wynika, że w mieście Piekary Śląskie dzieci w wieku 11 13 lat zjadają przynajmniej 2 posiłki dziennie. W grupie dziewczynek 36,73% spożywa 5 lub więcej posiłków w ciągu dnia; 52,04% - 4 posiłki; 10,21% - 3 posiłki, natomiast jedno dziecko (1,02%) zaledwie 2 posiłki na dobę. Wśród chłopców natomiast 5 i więcej posiłków konsumuje 34,29%, 4 posiłki 49,52%, 3 posiłki 15,24%, a tylko 2 posiłki jedno dziecko, co stanowi 0,95% badanych chłopców. Rycina 1. przedstawia procentowy rozkład liczby spożywanych przez dzieci w ciągu doby posiłków. Zgodnie z zasadami racjonalnego żywienia respondenci powinni spożywać 5 posiłków dziennie, z czego w badanej grupie warunek ten spełnia niewiele ponad 35% dzieci. Podejrzewać więc można, że zarówno uczniowie, jak i rodzice posiadają niewłaściwe nawyki żywieniowe. Około 66,01% dzieci (65,31% dziewczynek i 66,67% chłopców) przed wyjściem do szkoły zjada codziennie I śniadanie w domu, 22,66% uczniów (24,49% dziewczynek i 20,95% chłopców) nie każdego dnia, a 11,33 % z nich nigdy nie zjada I śniadania w domu. Z kolei na pytanie dotyczące konsumpcji II śniadania w szkole przez badane dzieci, wyniki przedstawiają się następująco: 64,04% respondentów (70,41% dziewczynek i 58,10% chłopców) codziennie na przerwie w szkole zjada II śniadanie, 33,50% (28,57% dziewczynek i 38,10% chłopców) uczniów spożywa II śniadanie, jednak nie każdego dnia, natomiast 2,46% (1,02% dziewczynek i 3,80% chłopców) badanych nigdy nie zjada II śniadania w szkole. Znacząca większość (93,10%) dzieci, które podczas zajęć edukacyjnych zjadały II śniadanie, zabierały je do Ryc. 1. Lista spożywanych przez dzieci posiłków w ciągu doby. 44

Ryc. 2. Częstość spożywania obiadów i kolacji. a) przez badaną grupę dziewczynek b) przez badaną grupę chłopców szkoły z domu; posiłki te były przygotowywane przez rodziców. Pozostała część respondentów wskazywała, jako sposób wyposażenia swojego dziecka w II śniadanie, na posiłek zakupiony przez ucznia w drodze do szkoły 4,93% ankietowanych bądź w szkolnym sklepiku 1,97%. W badanej grupie najczęściej spożywanym posiłkiem w ciągu dnia była kolacja (aż 91,63% respondentów deklaruje, że ich dziecko zjada codziennie ten posiłek), a następnie obiad (85,22%). Częstość konsumowania przez uczniów obiadów oraz kolacji przedstawia ryc. 2. Ponadto 64,04% badanych dzieci nie korzysta z możliwości wykupienia przez rodziców obiadów w szkolnych stołówkach (60,20% dziewczynek i 67,62% chłopców) Jak wynika z analizy otrzymanych danych tylko niewielka grupa ankietowanych spożywa odpowiednią ilość warzyw i owoców w ciągu dnia. Spośród badanych dziewczynek 5 porcji tych produktów zjada zaledwie 5,10% z nich, 4 porcje 11,22%, 3 porcje 22,45%, 2 porcje ponad 31%, zaś jedną porcję ponad 28%. Natomiast jedna dziewczynka (około 1% badanej grupy) nie spożywa w ogóle warzyw i owoców w ciągu dnia. Z kolei w grupie ankietowanych chłopców dane kształtują się następująco: 5 porcji warzyw lub owoców spożywa niewiele ponad 3,8% badanych, 4 porcje niespełna 2%, 3 porcje to około 14,3%, 2 porcje ponad 37%, natomiast 1 porcję ponad 38%. Jednakże aż 5 ankietowanych chłopców, co stanowi 4,76% badanej grupy, nie zjada nawet jednej porcji wspomnianych artykułów spożywczych każdego dnia. Ryc. 3 przedstawia strukturę procentową częstości spożywania w ciągu dnia przez dzieci owoców bądź warzyw. Autorzy pracy w przygotowanym kwestionariuszu zadali respondentom również pytania obejmujące Ryc. 3. Częstość spożywania owoców i warzyw w ciągu dnia przez badaną grupę uczniów. 33,50% 1 2,96% 4,43% 0 5+ 4 6,40% 3 18,23% 0 2,96% 1 33,50% 2 34,48% 3 18,23% 4 6,40% 5 i więcej 4,43% 2 34,48% 45

Tab. 2. Częstość spożywania poszczególnych produktów spożywczych w badanej grupie uczniów. Produkt spożywczy Częstość spożycia Dziewczynki Chłopcy Wszyscy badani Codziennie 47,96% 53,33% 50,74% Mleko lub przetwory mleczne Kilka razy w tygodniu 45,92% 32,38% 38,92% 1 raz w tygodniu 3,06% 10,48% 6,90% Rzadziej niż 1 raz w tygodniu 0% 3,81% 1,97% Nigdy 3,06% 0% 1,47% Codziennie 68,37% 65,71% 67,00% Kilka razy w tygodniu 22,45% 24,76% 23,65% Woda mineralna Ryby Ciemne pieczywo Mięso Słone przekąski lub słodycze 1 raz w tygodniu 0% 1,90% 0,99% Rzadziej niż 1 raz w tygodniu 5,10% 4,76% 4,93% Nigdy 4,08% 2,87% 3,43% Codziennie 1,02% 0% 0,49% Kilka razy w tygodniu 10,20% 10,48% 10,34% 1 raz w tygodniu 57,14% 52,38% 54,68% Rzadziej niż 1 raz w tygodniu 23,47% 28,57% 26,11% Nigdy 8,17% 8,57% 8,38% Codziennie 4,08% 1,90% 2,96% Kilka razy w tygodniu 22,45% 17,14% 19,70% 1 raz w tygodniu 17,35% 15,24% 16,26% Rzadziej niż 1 raz 38,77% 38,10% 38,42% w tygodniu Nigdy 17,35% 27,62% 22,66% Codziennie 7,14% 9,52% 8,38% Kilka razy w tygodniu 88,78% 82,87% 85,71% 1 raz w tygodniu 4,08% 5,71% 4,93% Rzadziej niż 1 raz 0% 0,95% 0,49% w tygodniu Nigdy 0% 0,95% 0,49% Codziennie 29,59% 22,86% 26,11% Kilka razy w tygodniu 52,04% 62,86% 57,63% 1 raz w tygodniu 8,17% 7,62% 7,88% Rzadziej niż 1 raz 9,18% 5,71% 7,39% w tygodniu Nigdy 1,02% 0,95% 0,99% zagadnienia związane z konsumpcją przez uczniów podstawowych produktów spożywczych, niezbędnych dla ich prawidłowego wzrostu i rozwoju,, takich jak: mleko lub produkty mleczne, woda mineralna, ryby, ciemne pieczywo oraz mięso. Poza tym zapytano także o częstość spożywania przez dzieci w ich domach słonych przekąsek i słodyczy. Wyniki badań dotyczące powyższych artykułów spożywczych zaprezentowane są w Tabeli 2. Jak się okazało, zaledwie niewiele ponad 50% uczniów (47,96% dziewczynek i 53,33% chłopców) codziennie spożywa mleko lub jego przetwory, z kolei prawie co trzeci chłopiec i ponad 45% dziewczynek konsumuje te artykuły spożywcze kilka razy w tygodniu. Z kolei wodę mineralną każdego dnia wypija 67% respondentów (68,37% dziewczynek i 65,71% chłopców). Warte zauważenia są wyniki dotyczące częstości spożywania przez 46

dzieci ryb: mianowicie ponad 57% dziewczynek i 52% chłopców zjada ryby jeden raz w tygodniu, natomiast około 23% dziewczynek oraz 28% chłopców konsumuje ryby jeszcze rzadziej niż raz na tydzień. Warto dodać, że 8,38% badanych dzieci w ogóle nie ma w swoim menu ryb. Odnośnie pytania dotyczącego ciemnego pieczywa ciekawe jest to, że blisko 3% dzieci (4,08% dziewczynek i 1,90% chłopców) spożywa je regularnie, co dnia. Niestety ponad 38% ankietowanych zjada ciemne pieczywo rzadziej niż raz w tygodniu, natomiast nigdy nie je tego rodzaju pieczywa kolejne 22,66%. Niemal 86% respondentów deklaruje, że ich dziecko kilka razy w tygodniu spożywa mięso, a około 8% (7,14% dziewczynek i 9,52% chłopców) każdego dnia. Autorzy pracy w kwestionariuszu zamieścili także pytanie dotyczące spożycia przez dzieci słonych przekąsek lub słodyczy. Otóż blisko 58% uczniów (52,04% dziewczynek i 62,86% chłopców) konsumuje kilka razy w tygodniu słodycze albo inne przekąski, natomiast ponad 26% dzieci spożywa te produkty codziennie. W wyniku ankietyzacji otrzymano także informacje na temat powszechności korzystania przez dzieci z barów typu Fast-Food. Jak się okazało: 65,02% ankietowanych (60,95% chłopców i 69,39% dziewczynek) korzysta z tego typu punktów gastronomicznych rzadziej niż jeden raz w miesiącu, 25,12% (29,53% chłopców i 20,41% dziewczyn) je posiłki w barach fast-food rzadziej niż jeden raz w tygodniu, 8,88% badanych (8,57% chłopców i 9,18% dziewczynek) przynajmniej 1 raz w tygodniu, 0,49% (0,95% chłopców i 0% dziewczynek) kilka razy w tygodniu, natomiast, 0,49% (0% chłopców i 1,02% dziewczynek) codziennie konsumuje niezdrową żywność przygotowaną w barach szybkiej obsługi. Autorzy pracy zapytali ponadto respondentów o to, jakiego typu produkty spożywcze zazwyczaj kupują uczniowie w sklepikach szkolnych. Otóż najczęściej (31,43% chłopców i 25,51% dziewczynek) wskazywana była odpowiedź: coś słodkiego (np. wafelki, drożdżówki, cukierki, czekolada). Ponadto znaczna część wybierała odpowiedź: napoje słodzone (np. Coca Cola, Fanta) 13,33% chłopców i 8,16% dziewczynek oraz woda mineralna 9,52% chłopców i 17,35% dziewczynek. Ponadto warto zauważyć, że prawie 35% ankietowanych rodziców podało, że ich dziecko nie dokonuje zakupów w szkolnym sklepiku (ryc.4). Prawie 5% respondentów nie odnalazło w kwestionariuszu preferowanego produktu. 4. Aktywność fizyczna Na podstawie przeprowadzonych wśród uczniów szkół podstawowych w wieku 11 do 13 lat badań autorzy otrzymali informacje dotyczące aktywności fizycznej dzieci oraz ich rodziców, a także preferowanej formy spędzania przez uczniów wolnego czasu (ryc. 5). Jak wynika z analizy 60,20% dziewczyn oraz 46,67% chłopców preferuje w ramach wolnego czasu ruch na świeżym powietrzu, tzn. zabawy z rówieśnikami, jazda na rowerze, spacery. Regularne uprawienie sportu, dodatkowo poza zajęciami z wychowania fizycznego w szkole, wybiera 26,66% chłopców i 23,47% dziewczynek. Z kolei odpoczynek bierny, np. oglądanie telewizji, gry komputerowe, czy czytanie książek preferuje 16,33% dziewczynek oraz 26,67% chłopców. Na pytanie dotyczące ilości czasu poświęcanego przez dziecko w ciągu tygodnia na Ryc. 4. Najczęściej kupowane przez uczniów produkty w sklepiku szkolnym. 47

Ryc. 5. Procentowy rozkład form spędzania wolnego czasu przez badanych uczniów. Ryc. 6. Struktura średniej ilości czasu poświęconego przez chłopców i dziewczynki na aktywność fizyczną w okresie tygodniowym. aktywność fizyczną 31,03% badanych odpowiedziało, że jest to 3 do 5 godzin. 27,09% ankietowanych zaznaczyło odpowiedź: 5 10 godzin. Następnie 19,70% wybrało odpowiedź mniej niż 3 godziny, 13,30% - 10 do 15 godzin, 5,91% - więcej niż 15 godzin, a pozostała część badanej grupy (2,97%) nie wykazuje żadnej formy aktywności fizycznej. Na ryc. 6 przedstawiona została struktura średniej ilości czasu poświęcanego przez chłopców i dziewczynki na aktywność fizyczną w okresie tygodniowym. Na pytanie: Czy któreś z rodziców wspólnie ze swoim dzieckiem trenuje jakiś sport? aż 73,40% respondentów odpowiedziało przecząco. Większość rodziców więc nie zachęca swoich dzieci do większej niż przeciętna aktywności fizycznej. Autorzy pracy zainteresowali się również 48

Ryc. 7. Sposób pokonywania codziennego dystansu dom szkoła przez badaną grupę dzieci. samochód 16,26% tematem organizowanych przez placówki oświatowe w mieście Piekary Śląskie dodatkowych ruchowych zajęć pozalekcyjnych, takich jak: taniec, gimnastyka, czy sztuki walki. Otóż 57,64% ankietowanych rodziców stwierdziło, że w szkole, do której uczęszcza ich dziecko takie zajęcia są organizowane, natomiast spośród grupy uczniów mających możliwość korzystania z tej formy dodatkowej aktywności fizycznej aż 75,86% nie bierze w nich udziału. W kwestionariuszu znalazło się także pytanie dotyczące częstości korzystania przez dzieci z obiektów sportowych dostępnych w mieście, m.in.: boisk sportowych, pływalni miejskich oraz skateparku. Wyniki są następujące: 51,23% badanych (54,29% chłopców i 47,96% dziewczynek) korzysta z obiektów sportowych 2 do 4 razy w tygodniu, 24,14% uczniów (20,00% chłopców i 28,57% dziewczynek) jeden raz tygodniowo, 13,79% dzieci (9,52% chłopców i 18,37% dziewczynek) nigdy z nich nie korzysta, natomiast 10,84% ankietowanych (16,19% chłopców i 5,10% dziewczynek) korzysta z obiektów sportowych od 5 do 7 razy w tygodniu. Poza tym respondentów zapytano o odległość pomiędzy miejscem zamieszkania dziecka a szkołą oraz o najczęstszy sposób pokonywania tego dystansu przez uczniów. 39,90% badanych mieszka w najbliższej okolicy szkoły, czyli w odległości do 500m. 29,56% codziennie pokonuje od 500 do 1000m, 17,24% - od 1000 do 1500m, tymczasem 13,30% uczniów więcej niż 1500m. Ponad 71% chłopców oraz około 75% dziewczynek codzienny dystans miedzy domem a szkołą pokonuje pieszo, natomiast około 16% dziewczyn i chłopców jest przywożonych przez swoich rodziców samochodem. Z kolei 6,67% chłopców i 5,10% dziewczyn korzysta z komunikacji miejskiej. Sposób pokonywania codziennego dystansu dom szkoła przez badaną grupę dzieci przedstawia ryc. 7. DYSKUSJA W piśmiennictwie istnieje wiele badań dotyczących stanu odżywienia wśród dzieci, ich przyzwyczajeń żywieniowych i preferencji dotyczących sposobów spędzania czasu wolnego. Polskie duże badanie, przebiegające w ramach programu OLAF u ponad 15 tys. uczniów, będących w wieku 6-19 lat, wykazało nadwagę bądź otyłość odpowiednio u 18,7% oraz 14,1% chłopców i dziewczynek. Pod względem struktury wykształcenia rodziców dominuje wykształcenie średnie, podobnie jak w naszym badaniu. Rodzice posiadający wykształcenie wyższe stanowili w badaniu OLAF 18%, co jest odmiennym wynikiem w porównaniu do 31% rodziców z wyższym wyksztalceniem w naszym badaniu (11). Badania Bojar i wsp. pokazują, że wśród gimnazjalistów w Polsce 10,64% jest otyłych, 5,79% ma nadwagę. Prawie co trzecie dziecko kiedyś się odchudzało, a połowa uczniów przyznaje, że ma kłopoty z nadmierną konsumpcją. Co ciekawe, w grupie respondentów z nadwagą, aż 80% twierdzi, że ich budowa ciała jest zgodna z normą (12). W badaniach Wolnickiej i wsp. wśród 9-letnich dzieci z wybranych 5-ciu województw kraju, niedobór masy ciała stwierdzono u 11,5% dziewcząt i 8% chłopców. Nadwaga występowała u 18,7% i 17,2% - odpowiednio dziewcząt oraz 49

chłopców, zaś otyłość u 4,1% dziewcząt i 6,5% chłopców. W województwach mazowieckim i pomorskim zaobserwowano największy odsetek otyłych dzieci (13). Z badań przeprowadzonych wśród uczniów klas pierwszych Gimnazjum Sportowego wynika, że 44 (77%) badanych nastolatków ma prawidłową masę ciała. Niedowaga występuje u 12 (21%) ankietowanych, a 1 (2%) ma lekką nadwagę (14). Jak już było we wstępie wspomniane, nadmierna masa ciała dzieci wiążę się z wystąpieniem cech zespołu metabolicznego w tej populacji. Badania określające jego występowanie u dzieci wg wytycznych dla dorosłych, wskazują na występowanie cech tego zespołu u 4,3% dzieci z nadmia rem masy ciała w wieku 10 14 lat (15) oraz u 8,9% otyłych Węgrów w wieku 8 18 lat (16). W 2007 roku definicję zespołu metabolicznego u dzieci i młodzieży określiła IDF (International Diabetes Federation), w której położono nacisk na otyłość brzuszną oraz oporność tkanek na insulinę (17). Zgodnie z jego kryteriami, w 2011 r. Sangun i wsp. w badaniu tureckich dzieci i młodzieży określił częstość występowania zespołu metabolicznego na 33%. W grupie wiekowej dzieci starszych (12-18 lat) ryzyko to było wyższe niż u młodszych dzieci (18). Badania Lubelskiej Akademii Medycznej pokazały, że już u nastolatków można zauważyć podstawowe czynniki ryzyka decydujące o zawałach serca. 7% nastolatków ma nadciśnienie tętnicze, 3% podwyższony procent cholesterolu, a 1% cierpi na otyłość (19). Przechodząc do ilości i jakości spożywanych posiłków, w badaniach Strzałby 40% ankietowanych nastolatków spożywa 5 posiłków dziennie a odpowiednio po 25% ankietowanych spożywa 4 i 3 posiłki (14). Roszko- -Kirpsz i wsp. wykazała wśród 80% dzieci z regionu Podlasia spożycie czterech posiłków dziennie a niecała 1/5 badanych spożywała tylko 3 posiłki dziennie (20). Badania Batyk I. przeprowadzone wśród młodzieży (n=80) w wieku 14 lat pokazały, że tylko 55% ankietowanych je 4 i więcej posiłków dziennie. Aż 15% je zaledwie 2 posiłki dziennie. Tylko 45% badanej młodzieży spożywało pierwsze śniadanie przed wyjściem do szkoły, natomiast aż 25% zadeklarowało, iż nie jada tego posiłku. Za przyczynę tego stanu większość badanych wskazała na brak czasu 57,5%, w dalszej kolejności znalazło się: brak apetytu 32,5%, brak przygotowanego śniadania 7,5%. Drugie śniadanie było spożywane przez 62,5% biorącej udział w badaniu młodzieży, a tylko u 6,2% z nich były to owoce. Słodkie bułki stanowiły główny rodzaj pożywienia, jako drugie śniadanie. Jeżeli chodzi o miejsce jego zakupu dominowała odpowiedź, że jest to sklepik szkolny (60% ankietowanych). Jedynie 15% badanych przygotowywała je w domu. Kolację konsumowało 62,5% badanych (21). W badaniach Kurzak i wsp. prawie 75% uczniów jadła śniadanie zawsze lub prawie zawsze. Oznacza to, że co 4-ty nie je tego posiłku. Zaś kolację spożywa 77% uczniów (22). W niniejszym badaniu, jako najczęstszy posiłek ankietowani wykazali kolację. 95% badanych zaznaczyło, że spożywa ją codziennie. Na drugim miejscu był obiad (82,30%). W badaniach Strzałby codzienne picie mleka deklaruje 33% gimnazjalistów, a 38% 2-3 razy w tygodniu, natomiast 7% nastolatków wyeliminowało je całkowicie z diety. Tylko 21% badanych preferuje codzienne jedzenie warzyw, a 11% osób spożywa warzywa do każdego posiłku, 12% wykluczyło je ze swojej diety. Kilka razy dziennie owoce spożywa nieco ponad 1/3 badanych, raz dziennie 28%, a 2-3 razy w tygodniu 32%. Produkty mięsne codziennie spożywa również około 1/3 ankietowanych, a 5 razy w tygodniu - 25% osób. Częstotliwość spożywania ryb przedstawia się w sposób następujący: 32% ankietowanych je ryby 2-3 razy w tygodniu i porównywalnie tyle uczniów (33%) rzadziej niż raz w miesiącu (14). Produkty bogate w cukry proste, czy wszelkiego rodzaju słodycze, słone przekąski czy lody są szczególnie faworyzowanymi posiłkami wśród dzieci szkolnych. W ostatnich czasach spożywanie słodkich produktów zwiększa się wśród dzieci. Łącząc to zjawisko z siedzącym trybem ich życia, niekorzystne tego skutki są bardzo wyraźne. Wg Bojar i wsp. prawie ¾ ankietowanych przyznaje, że chętnie spożywa potrawy słone a z przekąsek kupionych w szkole korzysta 9% badanych (12). W badaniach Strzałby 42% przyznało się do codziennego jedzenia słodyczy. 30% badanych ogranicza to spożycie do 2-3 razy w tygodniu, a raz w tygodniu konsumuje te produkty mniej niż 25% badanych. Tylko 9% twierdzi, że nie je słodyczy (14). Badania Batyk I. dodatkowo pokazały, że większość respondentów (65%) podjada pomiędzy posiłkami, a produktem najczęściej konsumowanym w tym celu były właśnie słodycze, natomiast po owoce sięgała jedynie 1/5 badanych. Z produktów typu fast-food codziennie korzystało aż 56,3% ankietowanych w tej grupie badawczej (21). Ma się to przeciwnie do wyników naszych badan, z których wynika, że tego rodzaju produkty nie są faworyzowanymi przez dzieci. Jednak różnice mogą w tym wypadku wynikać z młodszego wieku naszej grupy badawczej i wskutek tego gorszym dostępem do tych produktów. Edukacja jest bardzo ważnym aspektem, który będąc nieobecny, nie zmieni nawyków żywieniowych i trybu życia. Myśląc o małych dzieciach ze szkoły podstawowej, meritum sprawy dotyczy rodziców tychże dzieci. Ich świadomość na temat istoty utrzymywania prawidłowej masy ciała, co więcej - ich nauka o tym, w jakich wartościach jest ona prawidłowa - może już dużo zmienić. Badania Bojar i wsp. wskazują na konieczność edukacji rodziców. Otóż około 41% rodziców dzieci, które uważają, że mają nadwagę twierdzi, że ich dziecko posiada odpowiednią do wieku i wzrostu masę ciała (12). Badanie przeprowadzone u 346 gimnazjalistów pokazało, 50

że nawyki żywieniowe są nieprawidłowo wykształcone wśród tych dzieci. Zawierają one w sobie składową ilościową jak i jakościową. Aż 40% z nich nie je II, a co 4-ty uczeń I śniadania (22). Obserwując zjawisko stopniowego zmniejszania się ilości czasu poświęcanego na aktywność fizyczną, poważnym problemem staje się szerzenie tego zjawiska wśród coraz to młodszych grup wiekowych. Tymczasem ruch jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka. Okres dzieciństwa jest szczególny, ponieważ wtedy właściwa ilość czasu poświęconego na aktywność ruchową umożliwia prawidłowy rozwój fizyczny dziecka. Jest zatem równie ważnym czynnikiem co odpowiednia dieta. W badaniach Kurzak i wsp. blisko 20% uczniów deklarowało ponad 4 godziny dziennie spędzania czasu przed ekranem komputera. Było to głównie w celach rozrywkowych, natomiast ponad 80% uczniów używało komputera w związku z nauką szkolną nie więcej niż godzinę dziennie. Prawie 75% uczniów deklarowało uprawianie sportu poza lekcjami wychowania fizycznego, lecz aż 27,5% nie wykazywało żadnej aktywności ruchowej poza lekcjami WF. Czas przeznaczony na tygodniową aktywność ruchową wynosił u większości badanych (57% u dziewcząt oraz 35% u chłopców) 1-2 godziny. Ponad 55% badanych deklarowała że na sen poświęca do 7 godzin dziennie. Ponad 1/3 badanych (37,6%) kładzie się spać między 22:00 a 23:00, a niewiele mniej uczniów - 32,1% po godzinie 23. Niespełna 1/4 badanych uczniów kładzie się spać po północy (22). Jeżeli chodzi o uczęszczanie na zajęcia wychowania fizycznego, z badań Pituchy wynika, że zaledwie 21,7% przyznaje się do uczestnictwa w nich tylko raz w tygodniu lub wcale. Połowa ankietowanych ćwiczy na WF-ie dwa razy w tygodniu a 28,3% dzieci trzy razy w tygodniu. Niestety przekłada się to na wady postawy, które są również nierzadkie w badanej grupie (23). W dużym badaniu liczącym 899 ankietowanych (ze szkół podstawowych, gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych) wykazano, że 28% badanych prezentowało przeciętny poziom aktywności fizycznej. Poziom zadowalający i niski był obecny u 1/5 ankietowanych. Najmniejszy odsetek (14%) charakteryzował wysoki poziom aktywności. Analiza sposobów spędzania czasu wolnego wykazała, że 1/3 ankietowanych spędzała go z kolegami i koleżankami na boisku, a 24% jeżdżąc na rowerze. Wolny czas przed ekranem telewizora lub komputera spędzało aż 30% uczniów (24). Wg badań Golec i wsp. przeprowadzonych u młodzieży gimnazjalnej, przed komputerem i na oglądanie różnych programów telewizyjnych poświęcało czas 17,4% ankietowanych dziewczynek oraz 24,8% chłopców. Około 1/5 zarówno chłopców jak i dziewczynek deklaruje określoną aktywność fizyczną 3 i więcej razy w tygodniu (25). Nie bez znaczenia jest udział mediów w aspekcie ogólnie pojętego zdrowego trybu życia. Niestety efekty tego są w większości negatywne. Wszechobecne reklamy produktów spożywczych, najczęściej niezdrowych, które otaczają młodych ludzi, nieustannie zachęcają do ich zakupu. Młodzi ludzie często dokonują zakupów pod wpływem medialnego przekazu, pomimo nie odczuwania głodu. To zjawisko jest bardzo częste i przyczyna się do promowania złych nawyków żywieniowych (26). PODSUMOWANIE W populacji dzieci szkolnych w wieku od 11 do 13 lat w mieście Piekary Śląskie stwierdzono, że: Ponad 36% badanych dzieci dotkniętych jest problemem nadwagi lub otyłości. Jednocześnie co piąty uczeń jest niedożywiony. Niewiele ponad 35% dzieci spożywa odpowiednią ilość posiłków w ciągu dnia. Najczęściej dzieci nie zjadają I oraz II śniadania. Jednocześnie znacząca większość dzieci spożywa kolację (ponad 91%) i obiad (ponad 85%). Ilość spożywanych w ciągu doby porcji świeżych warzyw lub owoców przez dzieci jest nieodpowiednia: zaledwie 4,43% ankietowanych zjada ich 5 i więcej na dobę. Zaledwie 50% uczniów codziennie spożywa mleko lub jego przetwory. Wodę mineralną każdego dnia wypija 67% respondentów. Około 8% badanych dzieci nie jada nigdy ryb, ponad 54% uczniów spożywa ryby jeden raz w tygodniu. Ponad 85% badanych uczniów kilka razy w tygodniu spożywa mięso. Jedynie 2,96% dzieci konsumuje codziennie ciemne pieczywo, ponad 61% ankietowanych zjada ciemne pieczywo rzadziej niż raz w tygodniu bądź nigdy nie je tego rodzaju pieczywa. Najczęściej kupowanymi produktami spożywczymi w szkolnym sklepiku są słodycze, woda mineralna i napoje słodzone. Ponad 53% ankietowanych w ramach wolnego czasu preferuje aktywny wypoczynek na świeżym powietrzu, wypoczynek bierny wybiera niespełna 22%, natomiast regularnie trenuje jakiś sport tylko co czwarty uczeń. Prawie 76% badanych dzieci nie korzysta z dodatkowych pozalekcyjnych zajęć ruchowych organizowanych przez szkołę. Uczniowie biorący udział w badaniu posiadają niewłaściwe nawyki żywieniowe. Najczęstszymi błędami żywieniowymi popełnianymi w badanej grupie dzieci szkolnych zalicza się głównie nadmierne spożycie wysokokalorycznych produktów spożywczych, takich jak: słodycze i słone przekąski oraz niewystarczające przyjmowanie innych produktów, przede wszystkim warzyw i owoców, ryb oraz mleka (lub jego przetworów) i wysoko błonnikowych produktów zbożowych. Dodatkowo zachowania zdrowotne w zakresie aktywności fizycznej wśród badanych dzieci we wczesnym okresie dorastania 51

są nieprawidłowe; dzieci nie poświęcają wystarczającej ilości czasu na aktywność fizyczną. Podziękowania. W tym miejscu autorzy pracy chcieliby serdecznie podziękować za współpracę, poświęcony czas oraz zaangażowanie w prowadzone badania przede wszystkim rodzicom oraz dzieciom, a zarazem dyrekcji, nauczycielom oraz pedagogom szkolnym Miejskiej Szkoły Podstawowej nr 9, Miejskiej Szkoły Podstawowej nr 5, Miejskiej Szkoły Podstawowej nr 12, Miejskiej Szkoły Podstawowej nr 13, Zespołu Szkół im. Marii Grzegorzewskiej, Zespołu Szkół Katolickich, Zespołu Szkolno- Przedszkolnego Nr 1 w Piekarach Śląskich. PIŚMIENNICTWO 1. Prevalence of overweight and obesity in children and adolescents. ENHIS 2009, http://www.euro.who. int/ data/assets/pdf_file/0005/96980/2.3.-prevalence-of-overweight-and-obesity-edited_layouted_ V3.pdf (stan z 05.02.2015) 2. Zahorska-Markiewicz B., Otyłość epidemia XXI wieku. Profilaktyka i leczenie zachowawcze otyłości. Postępy Nauk Medycznych. 2009; 7, 494-497. 3. Pyrżak B, Czerwonogrodzka-Senczyna A, Majcher A, i wsp., Ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego u dzieci w wieku 1 7 lat z otyłością prostą. Endokrynologia Pediatryczna. 2012; 11 (38): 61-70. 4. Sikorska-Wiśniewska G., Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2007; 6 (55): 71 80. 5. Stankiewicz M, Pieszko M, Śliwińska A, i wsp., Obesity and diet awareness among polish children and adolescents in small towns and villages. Cent Eur J Public Health 2014; 22 (1): 12 16. 6. Stankiewicz M, Pieszko M, Śliwińska A, i wsp., Występowanie nadwagi i otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży małych miast i wsi wyniki badania Polskiego Projektu 400 Miast. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2010; 6 (2): 59-66. 7. Branca F, Nikogosian H, Lobstein T., The challenge of obesity in the WHO European Region and the strategies for response. World Health Organization. Denmark, 2007. 8. Monteiro P.O, Victora C.G., Rapid growth in infancy and childhood and obesity in later life a systematic review. Obesity Review. 2005; 6: 143 154. 9. Hinney A, Nguyen T.T, Scherag A, i wsp., Genome wide association (GWA) study for early onset extreme obesity supports the role of fat mass and obesity associated gene (FTO) variants. PLoS One. 2007; 2 (12): e1361. 10. Męczekalski B, Czyżyk A, Warenik-Szymankiewicz A., Rola genów w powstawaniu otyłości. Współczesne poglądy, patogeneza, aspekty kliniczne. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2008; 5 (1): 27 37. 11. Kułaga Z, Litwin M, Tkaczyk M, i wsp., Polish 2010 growth references for school-aged children and adolescents. Eur J Pediatr. 2011; 170: 599 609. 12. Bojar I, Wojtyła A, Biliński P, i wsp., Zwyczaje żywieniowe młodzieży w Polsce. Medycyna Ogólna. 2010; 16 (4): 547-557. 13. Wolnicka K, Taraszewska A, Jaczewska-Schuetz J., Występowanie nadwagi, otyłości oraz niedoboru masy ciała wśród uczniów klas III szkół podstawowych z uwzględnieniem różnic regionalnych. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2012; 8 (3): 80 85. 14. Strzałba B., Nawyki żywieniowe i aktywność fizyczna uczniów klas pierwszych Gimnazjum Mistrzostwa Sportowego w Poznaniu. Praca dyplomowa. Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań, 2014. 15. Cook S, Weitzman M, Auinge P. i wsp., Prevalence of metabolic syndrome phenotype in adolescents. Arch Pediatr Med. 2003; 157: 821-827. 16. Bloomgarden Z.T., Adiposity and diabetes. Diabetes Care. 2002; 25: 2342-2349. 17. Bryl W., Pupek-Musialik D., Otyłość u osób w młodym wieku konsekwencje zdrowotne, konieczność prewencji, zasady postępowania. (W): Pupek-Musialik D. (red.) Otyłość i zespół metaboliczny od teorii do praktyki. Via Medica. Gdańsk, 2007: 79-89. 18. Sangun Ö, Dündar B, Köşker M, i wsp., Prevalence of Metabolic Syndrome in Obese Children and Adolescents using Three Different Criteria and Evaluation of Risk Factors - Original Article. J Clin Res Ped Endo. 2011; 3 (2): 70-76. 19. Zgórski W., Sprawność i aktywność fizyczna w kontekście oddziaływań środowiskowych i zdrowia. Lider. 2006; 11: 3-4. 20. Roszko-Kirpsz I, Olejnik B.J, Zalewska M. i wsp., Wybrane nawyki żywieniowe a stan odżywienia dzieci i młodzieży regionu Podlasia. Problemy Higieny i Epidemiologii. 2001; 92: 778-784. 21. Batyk I., Zwyczaje żywieniowe wśród młodzieży. Journal of Health Sciences. 2012; (2): 7 13. 22. Kurzak M, Pawelec K., Zachowania zdrowotne warszawskich gimnazjalistów. Zeszyty Naukowe. 2013; 8: 11-17. 23. Pitucha A, Petera A., Charakterystyka nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej dziecka w wieku wczesnoszkolnym w Górze Puławskiej. Zeszyty Naukowe WSSP. 2013; 17: 67-85. 24. Marcysiak M, Zagroba M, Ostrowska B, i wsp., Aktywność fizyczna a zachowania żywieniowe dzieci 52

i młodzieży powiatu ciechanowskiego. Problemy Pielęgniarstwa. 2010; 18 (2): 176-183. 25. Golec J, Czechowska D, Masłoń A, i wsp., Ocena uwarunkowań występowania nadwagi i otyłości w wybranych grupach młodzieży. Ostry dyżur. 2013; 6 (4): 132-137. 26. Mazur A, Szymanik I, Matusik P, i wsp., Rola reklam i mediów w powstawaniu otyłości u dzieci i młodzieży. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2006; 2 (1): 18 21. Adres do korespondencji: Paweł Jonczyk Pl. Traugutta 2, 41-800 Zabrze e-mail: pawel_jonczyk@o2.pl Ryzyko medyczne Fast foods Produkowane za pomocą przemysłowych technologii i z użyciem dużych ilości tłuszczów, cukru, soli oraz innych przypraw bogatokaloryczne prefabrykowane potrawy określa się często mianem fast foods ( szybkie dania ). Są one szkodliwym wytworem współczesnej cywilizacji. Sprzyjają otyłości i miażdżycy, oraz znacznie pogarszają wyniki leczenia. Należy je zupełnie wykluczyć z diety osób z nadwagą i otyłością. Wytwarzają je firmy o ogólnoświatowym zasięgu i bardzo aktywnym marketingu (Arby`s, Boston Market, Burger King, Carl`s Kr., Chick-Fil-A, Dairy Queen, Domino`s, Hardee`s, Kentucky Fried Chicken, McDonald`s, Pizza Hut, Subway`s, Taco Bell, Wendy`s i inne). 53