ZARZĄDZANIE INDYWIDUALNYM RYZYKIEM KREDYTOWYM Autor: Maciej S. Wiatr, Wstęp Funkcjonowanie banków jako instytucji zaufania publicznego od zawsze jest poddane presji niepewności ze strony otoczenia gospodarczego, politycznego, społecznego. Niepewność ta poprzez jej kwantyfikację przybiera rożne formy ryzyka, które generowane są najczęściej poza strukturami tych instytucji (uwarunkowania makroekonomiczne, siły natury), ale i wewnętrznie (system organizacji, zarządzania, ułomności ludzkie). Wśród tych form ryzyka ryzyko kredytowe zajmuje poczesne miejsce, choć określenie to jest może zbyt eufemistyczne; należałoby raczej ujmować je w kategoriach największego zagrożenia dla bieżącej i przyszłej egzystencji banku. Identyfikacja ryzyka z zagrożeniem wskazuje tu na jednostronne podejście do jego istoty. W teorii przedmiotu istnieje bowiem wiele zróżnicowanych poglądów co do tego pojęcia, a jeden z nich określa ryzyko jako prawdopodobieństwo odchyleń w zakresie realizacji wytyczonego celu. Wyraźnie widać więc, że możliwe są tu dwie skrajne sytuacje: odchylenie dodatnie, najczęściej z pozytywnym skutkiem - przekroczenie pułapu zakładanego celu, oraz odchylenie ujemne, najczęściej o efektach negatywnych - niezrealizowanie postawionego celu w całości lub części. Dodatkowo dochodzi tu element czasu - możliwość opóźnienia realizacji zaplanowanych zadań w perspektywie czasowej. Jest to ogólny obraz rozwoju sytuacji w zakresie zjawiska związanego z niepewnością i asymetrią informacji, jakim jest ryzyko. Także nabywając tę książkę i studiując jej treść, mamy do czynienia z tego typu zdarzeniem. Co prawda autor życzyłby sobie, by ryzyko owej inwestycji (wydatek na zakup książki i zaangażowanie czasu do jej studiowania) przyjęło obrót pozytywny dla czytelnika, tzn. by wyniósł on z tego więcej korzyści aniżeli zakładał, ale musi również uwzględnić możliwość przeciwnego rozwoju sytuacji - utratę przez czytelnika pieniędzy i czasu, i tym samym negatywny aspekt przedsięwzięcia. Nieco inaczej ma się sprawa z kredytem jako podstawowym i klasycznym produktem (usługą) bankowym. Przyznanie go klientowi rodzi naturalny cel, jakim jest jego zwrot w postaci zaangażowanego kapitału oraz nadwyżki finansowej (odsetek, prowizji i opłat za czynności bankowe), niemniej jego urzeczywistnienie może napotykać różnego rodzaju bariery. W rezultacie zakładana przez bank stopa zwrotu (efekt) oraz przyjęty w umowie kredytowej moment zwrotu ekspozycji mogą być zagrożone i tym samym narazić tę instytucję na sytuację dyskomfortową. Jeżeli jeszcze dochodzi do tego znaczna skala zaangażowania powierzonych przez bank środków finansowych oraz kumulacja tego typu niekorzystnych zjawisk w większej ilości pojedynczych transakcji, może dojść do załamania podstaw tej instytucji finansowej, tj. poniesienia strat przekraczających poziom stworzonych amortyzatorów w postaci funduszy własnych (na ryzyko ogólne i nieoczekiwane straty) i funduszy celowych, tworzących właśnie osłonę przed następstwami tego typu sytuacji. Trzeba pamiętać, że fundusze te, adekwatnie do charakteru działalności bankowej (funkcja
pośrednika finansowego), nie muszą mieć tak znacznych rozmiarów jak w typowych przedsiębiorstwach prowadzących działalność pozafinansową. Z przedstawionego tu, nadzwyczaj uproszczonego opisu wyłania się jednostronny rozwój sytuacji w zakresie operacji udzielenia i zwrotu kredytu - kredytobiorca nie jest w stanie lub nie chce dotrzymać warunków umowy i tym samym naraża bank na stratę finansową. Jest to ogólna definicja indywidualnego ryzyka kredytowego związana ze zdarzeniem default - niewykonania umowy. Dodatkowy element zagrożenia występuje wtedy, gdy te pojedyncze operacje finansowe są skorelowane ze sobą ze względu na warunki makroekonomiczne (np. niekorzystne zmiany w koniunkturze gospodarczej) lub powiązania organizacyjne, systemowe (podmioty mające wspólne cechy i właściwości), co powoduje kumulację owych niebezpieczeństw. Mamy tu do czynienia z drugim typem ryzyka kredytowego, już nie pojedynczego, lecz zagregowanego - portfelowego. Biorąc pod uwagę skalę zjawiska, jest ono groźniejsze, lecz jego pierwotnych źródeł należy się doszukiwać w ryzyku jednostkowym kredytobiorcy i pojedynczej transakcji kredytowej. Ponieważ mimo burzliwych przemian w sferze działalności banków w ostatnich latach klasyczna jej postać, jaką jest aktywność kredytowa polegająca na transformacji środków, terminu i ryzyka, nadal jest naturalną i podstawową dla tych instytucji, to problem zarządzania ryzykiem jest nadal aktualny i ważny. Nie jest to stwierdzenie odkrywcze. Potwierdza je praktyka gospodarcza; dowodzi ona bezspornie, że wszystkie poważniejsze wstrząsy w sektorach bankowych, a w ich następstwie w gospodarkach narodowych w ostatnich latach miały swoje praprzyczyny w niesprawności systemów zarządzania tą najbardziej newralgiczną dla banku sferą działalności. Mowa tu m.in. o ostatnich kryzysach systemów bankowych krajów Dalekiego Wschodu, Rosji, Meksyku, Argentyny. W najszerszym zakresie dotyczy to globalnego kryzysu finansowego końca pierwszej dekady XXI w., zapoczątkowanego przez odbiegającą od ogólnie przyjętych standardów działalność amerykańskich banków w zakresie tzw. kredytów subprime udzielanych masowo bez należytej oceny ryzyka kredytowego. W tym kontekście jest oczywiste, ze problem ryzyka kredytowego był najwcześniej dostrzegany przez środowisko bankowców, którzy 20 lat temu (1988 r.) w ramach tzw. Komitetu Bazylejskiego (Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego) stworzyli pierwsze normatywne wytyczne dotyczące ryzyka w działalności bankowej. Nie bez kozery były one w pierwszych pracach Komitetu skoncentrowane właśnie na ryzyku kredytowym, do którego następnie dołączono ryzyko rynkowe, a ostatnio, w ramach tzw. Nowej Umowy Kapitałowej (NUK) - ryzyko operacyjne. Jak stąd wynika, system zarządzania bankowym ryzykiem kredytowym składa się z dwóch zachodzących na siebie płaszczyzn - zarządzania ryzykiem indywidualnym (kredytobiorcy) i zarządzania ryzykiem portfela (łącznym). Ten pierwszy ma charakter pierwotny, ten drugi zaś wtórny, choć tworzy rzeczywiste ramy bezpiecznej i efektywnej działalności kredytowej banku komercyjnego. W niniejszym opracowaniu skoncentrowano uwagę na indywidualnym ryzyku kredytowym, przy czym prowadzone rozważania i ich sekwencja nawiązują do klasycznych komponentów i etapów zarządzania ryzykiem, czyli: a) identyfikacji ryzyka, b) oszacowania (pomiaru), c) akceptacji lub odrzucenia ryzyka, d) zabezpieczenia się przed ryzykiem i jego pokrywania, e) monitorowania ryzyka, f) administrowania ryzykiem. Generalnie chodzi tu więc o rozpoznanie, selekcję i neutralizowanie indywidualnego ryzyka kredytowego dla zapewnienia przejmującym to ryzyko adekwatnej stopy zwrotu (wartości dla akcjonariuszy) oraz stopnia
bezpieczeństwa prowadzonej działalności, niewystawiającej ich na zagrożenie ponad uniwersalnie przyjęte w tym zakresie reguły i normy postępowania. Cel opracowania w istocie rzeczy nawiązuje do tego bardzo ogólnie zarysowanego podejścia do problemu. Chodzi o dostarczenie podstawowego zakresu wiedzy z teorii problemu oraz praktyki bankowej w sferze zarządzania ryzykiem indywidualnym. Rozważania są więc prowadzone dwuwarstwowo i przeplatają się nawzajem, przy czym mają one swoje naturalne ograniczenia. W książce skoncentrowano uwagę na tradycyjnych produktach kredytowych dotyczących pojedynczych zaangażowań w sferze działalności gospodarczej. Poza polem rozważań pozostawiono tym samym kwestę ryzyka kredytów detalicznych. Ograniczone ramy nie pozwoliły też na podjęcie kilku ważnych kwestii, choćby derywatów kredytowych, faktoringu, ryzyka kredytowania nieruchomości, project finance, stosunkowo nowego i w Polsce mało stosowanego rozwiązania w zakresie wyceny projektu inwestycyjnego - opcji rzeczywistych (realnych) czy kwestii pokrywania ryzyka (cenotwórstwa). Należy też podkreślić, że sposób prezentacji poszczególnych zagadnień ma charakter subiektywny, co wynika z badań teoretycznych autora, a zwłaszcza doświadczeń z praktyki, które istotnie wzbogaciły jego wiedzę na ten temat. Kilkunastoletnia praktyka w jednym z największych banków komercyjnych stanowi także pewien balast; ciąży on na prezentowanych w pracy wywodach. W znaczącej mierze są one bowiem oparte na pragmatyce bankowej, tj. informacjach i materiałach wewnętrznych banków (instrukcjach, procedurach) o charakterze poufnym, niedostępnych dla zewnętrznych badaczy, w opracowaniu części których udział miał także autor. Z drugiej jednak strony bezpośrednie obserwacje z praktyki stanowią - jak się zdaje - dogodne podłoże dla formułowania bardziej ogólnych tez i stwierdzeń, które można przenieść do teorii problemu. Tego typu podejście nie jest oczywiście wolne od słabości czy braków, czego autor jest świadomy. Jak już wcześniej wspomniano, sekwencja prowadzonych w pracy wywodów i jej struktura wewnętrzna jest adekwatna do poszczególnych składowych systemu zarządzania ryzykiem kredytowym. Aby moc skutecznie zarządzać indywidualnym ryzykiem kredytowym (pojedynczego zaangażowania), konieczne jest nie tylko jego zdefiniowanie, ale także poznanie czynników, które je determinują. W rozdziale pierwszym podjęto próbę zaszeregowania do dwóch grup (zewnętrznych i wewnętrznych) wielu wzajemnie sprzężonych ze sobą czynników generujących ryzyko w działalności kredytowej banku komercyjnego. Rozdział ten stanowił punkt wyjścia do zarysowania prawnych (zewnętrznych i uniwersalnych) regulacji w zakresie działalności kredytowej instytucji bankowych, a także podstawowych elementów systemu zarządzania indywidualnym ryzykiem kredytowym. Jednocześnie jest to kanwa dla podstawowej struktury pracy - w następnych rozdziałach kolejno prezentowane są zasadnicze człony owego mechanizmu, przy czym najwięcej miejsca (rozdział trzeci i czwarty) świadomie poświęcono modelom i systemom pomiaru ryzyka kredytowego. W naszym przekonaniu stanowią one podwaliny dla skutecznego systemu zarządzania tym ryzykiem nie tylko w wymiarze jednostkowym, ale także portfelowym. W rozdziałach tych odniesiono się tak do dorobku teorii w tym względzie, jak i praktyki wybranych banków polskich, niemieckich i japońskich. Ponieważ, jak już podkreślano, treść książki koncentruje się na ryzyku kredytowym związanym z finansowaniem działalności gospodarczej, uzupełnieniem poprzednich
rozważań w zakresie szacowania tego ryzyka jest rozdział piąty, odnoszący się do specyfiki oceny efektywności projektów inwestycyjnych. Z kolei rozdział szósty dotyczy charakterystyki prawnych zabezpieczeń spłaty kredytu. Co prawda najważniejszym mechanizmem redukcji ryzyka kredytowego u źródeł jego powstawania jest ocena zdolności kredytowej, niemniej ważną rolę w tym zakresie spełniają także zabezpieczenia, tym bardziej iż rozwiązania NUK stworzyły po temu dodatkowe motywacje. Limitowanie wielkości kredytów w przekroju indywidualnym, a także zagregowanym należy do istotnych, bezpośrednich instrumentów kontroli zaangażowania kredytowego banków, a system tworzenia rezerw celowych jest mechanizmem swego rodzaju amortyzowania potencjalnych strat z tytułu ryzyka kredytowego. Kwestie te są zarysowane w rozdziale siódmym. Ważne miejsce w pragmatyce bankowej związanej z zarządzaniem ryzykiem jednostkowym w działalności kredytowej zajmuje monitoring kredytowy, rozumiany jako system stałego weryfikowania zdolności kredytowej, zabezpieczeń oraz stopnia realizacji warunków umowy kredytowej klienta banku. Nie jest to temat często podejmowany w teorii; jego problematyka zawarta jest w rozdziale ósmym. Pracę kończy rozdział dotyczący kwestii administrowania kredytem w sytuacjach realnego zagrożenia wystąpieniem zdarzenia default. Mowa tu o czynnościach zaradczych typu restrukturyzacja kredytu, działania naprawcze bądź ostatecznych decyzjach co do wypowiedzenia kredytu i jego windykowania. Problematyka podjęta w książce jest adresowana nie tylko do osób studiujących bankowość, ale do wszystkich zainteresowanych sferą tradycyjnej bankowości komercyjnej. Poszerza to krąg czytelników. Mimo że książka pomyślana jest jako podręcznik akademicki, można mieć nadzieję, że sięgną po nią nie tylko studenci uczelni ekonomicznych na kierunkach finansów i bankowości (rachunkowości), zarządzania czy pracownicy instytucji bankowych, ale także potencjalni i aktualni kredytobiorcy, którym poznanie optyki banku i sposobów podejścia do analizy kredytowej może ułatwić zrozumienie drugiej strony umowy kredytowej. Spis treści Wstęp Rozdział I. Istota, rodzaje i źródła generowania ryzyka w działalności kredytowej banku
1. Działalność kredytowa banku komercyjnego - ogólna charakterystyka 1.1. Pojęcie i istota kredytu bankowego 1.2. Rodzaje kredytów bankowych 1.3. Działalność kredytowa banku i jej znaczenie 2. Pojęcie i segmentacja ryzyka kredytowego 2.1. Istota i zakres ryzyka kredytowego 2.2. Klasyfikacje ryzyka kredytowego 3. Determinanty indywidualnego ryzyka w działalności kredytowej banku 3.1. Uwagi wstępne 3.2. Zewnętrzne determinanty indywidualnego ryzyka kredytowego 3.2.1. Determinanty koniunkturalno-rynkowe 3.2.2. Determinanty polityczno-systemowe 3.2.3. Determinanty społeczno-demograficzne 3.2.4. Determinanty techniczne 3.2.5. Pozostałe determinanty 3.3. Wewnętrzne (bankowe) czynniki generowania ryzyka kredytowego 3.3.1. Determinanty proceduralno-systemowe wynikające z wytycznych i procedur kredytowych banku (tzw. czynniki stanowiące) 3.3.2. Determinanty wynikające z zaniedbań bądź zaniechań realizacyjnych (błędy ludzkie) Rozdział II. System zarządzania indywidualnym ryzykiem kredytowym - elementy składowe 1. Pojęcie i zakres systemu zarządzania ryzykiem kredytowym 2. Prawne regulacje działalności kredytowej banków; konsekwencje Nowej Umowy Kapitałowej 2.1. Fundusze własne banku 2.2. Adekwatność kapitałowa banku a ryzyko kredytowe
2.3. Klasy ekspozycji w metodzie standardowej 2.4. Klasy ekspozycji i ich wagi w metodzie ratingów wewnętrznych 3. Praktyczne komponenty systemu zarządzania ryzykiem kredytowym 3.1. Triadowy układ systemu 3.2. Przebieg procesu kredytowania Rozdział III. Zdolność kredytowa jako fundament systemu zarządzania ryzykiem kredytowym 1. Zdolność kredytowa - pojęcie, kryteria oceny i zakres badania 2. Ogólna charakterystyka modeli pomiaru ryzyka kredytowego 2.1. Analiza dyskryminacyjna - ilościowy model oceny ryzyka kredytowego 2.2. Ewolucja polskiego systemu szacowania ryzyka kredytowego - synteza zmian 2.2.1. Uwagi wstępne 2.2.2. Klasyfikacje kategorii należności (ekspozycji) kredytowych 2.2.3. Kryterium terminowości obsługi długu 2.2.4. Kryterium oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika 2.2.5. Prawne zabezpieczenia spłaty kredytu w ustalaniu kategorii ryzyka 2.2.6. Aktualne rozwiązania systemowe 2.3. Wewnętrzne modele ryzyka kredytowego wg NUK - rating kredytowy 2.3.1. System ratingowy - istota zakres, funkcje 2.3.2. Ogólne zasady budowy systemów ratingów wewnętrznych 2.3.3. Parametry ryzyka kredytowego: PD, LGD, EAD oraz M Rozdział IV. Praktyczne systemy pomiaru ryzyka kredytowego w obszarze corporate 1. Zastosowanie hard i soft facts w klasycznym ratingu kredytowym przedsiębiorstw
1.1. Ogólne zasady budowy klasycznego ratingu kredytowego 1.2. Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy 1.2.1. Ocena według kryteriów ilościowych - hard facts 1.2.2. Ocena czynników jakościowych - soft facts 1.2.3. Zindywidualizowany tryb oceny według kryteriów ilościowych niektórych podmiotów 2. Ryzyko kredytowania małych przedsiębiorstw 2.1. Małe przedsiębiorstwo w optyce banku 2.2. Bankowa ocena zdolności kredytowej małych firm w Polsce 2.2.1. Model polski 2.2.2. Model zagraniczny 2.2.3. Próba syntezy 3. Wewnętrzne modele pomiaru ryzyka kredytowego 3.1. Model ratingu w polskim systemie bankowym - I 3.1.1. Funkcje i zakres stosowania modelu 3.1.2. Konstrukcja systemu ratingowego 3.1.3. Klasyfikacja kategorii ratingowych 3.1.4. Cechy systemu ratingowego 3.2. Model ratingu w polskim systemie bankowym - II 3.2.1. Masterskala - główna skala ratingowa 3.2.2. Ocena czynników ilościowych (hard facts) 3.2.3. Analiza czynników jakościowych (soft facts) 3.2.4. Zatwierdzanie ratingu 3.3. Model ratingu w niemieckim systemie bankowym 3.3.1. Elementy oceny ratingu jakościowego 3.3.2. Elementy oceny ratingu ilościowego
3.3.3. Klasy ratingowe i współczynniki niewypłacalności 3.4. Model ratingu na przykładzie japońskiego systemu bankowego 3.4.1. Geneza i zakres stosowania modelu 3.4.2. Konstrukcja modelu 3.4.3. Właściwości modelu 3.5. Podsumowanie 4. Rating kredytowy agencji Fitch 4.1. Analiza jakościowa - ocena ryzyka branży, otoczenia, pozycji rynkowej, jakości zarządzania, systemu ewidencji 4.1.1. Ryzyko branży 4.1.2. Otoczenie gospodarcze 4.1.3. Pozycja rynkowa 4.1.4. Zarząd 4.1.5. Rachunkowość 4.2. Analiza ilościowa 4.2.1. Zyski i przepływy pieniężne 4.2.2. Struktura kapitałowa 4.2.3. Elastyczność finansowa 4.2.4. Wybrane wskaźniki kredytowe agencji Fitch 4.3. Próba podsumowania Rozdział V. Ocena przedsięwzięć inwestycyjnych przedsiębiorstwa wg standardów bankowych 1. Inwestycje i feasibility study 2. Metody oceny projektów inwestycyjnych dla potrzeb banku
2.1. Proste metody oceny projektów inwestycyjnych 2.1.1. Okres zwrotu 2.1.2. Prosta stopa zwrotu 2.1.3. Test pierwszego roku 2.1.4. Próg rentowności i próg płynności w warunkach kredytowania 2.2. Dyskontowe metody oceny projektów inwestycyjnych 2.2.1. Zaktualizowana wartość netto (NPV) 2.2.2. Wskaźnik zaktualizowanej wartości netto (NPVR) 2.2.3. Wewnętrzna stopa zwrotu (IRR) 2.2.4. Zmodyfikowana wewnętrzna stopa zwrotu - MIRR (Modified Internal Rate of Return) Rozdział VI. Zabezpieczenia spłaty kredytów 1. Ogólna charakterystyka zabezpieczeń 2. Zabezpieczenia osobiste 3. Zabezpieczenia rzeczowe 4. Zabezpieczenia jako instrument korekty ryzyka transakcji kredytowej 5. Zabezpieczenia w NUK - zakres nowych technik redukcji indywidualnego ryzyka kredytowego Rozdział VII. Limitowanie wysokości kredytów i tworzenie rezerw celowych 1. Limity kredytowe - regulacje nadzorcze i wewnętrzne banku 2. Klasyfikacja ekspozycji kredytowych i tworzenie rezerw celowych Rozdział VIII. Monitoring kredytowy
1. Istota i funkcje monitoringu kredytowego 2. Zakres i metody monitoringu kredytowego 2.1. Personalna zdolność kredytowa 2.2. Ekonomiczna zdolność kredytowa 2.3. Warunki kredytowania 2.4. Zabezpieczenia prawne 2.5. Tryb monitorowania 2.6. Monitoring umów kredytowych 2.6.1. Sygnały wczesnego ostrzegania 3. Bankowa wywiadownia gospodarcza Rozdział IX. Działania restrukturyzacyjno-windykacyjne 1. Warunki i formy działań restrukturyzacyjno-naprawczych 2. Proces windykacji wierzytelności kredytowych Bibliografia