nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 105 105 POLONICA XXVIII PL ISSN 0137-9712 IWONA KAPROŃ-CHARZYŃSKA O nowych odczasownikowych i odrzeczownikowych nazwach subiektów 1. Przedmiot i cele opisu Przedmiotem opisu w niniejszym artykule są nowe proste derywaty rzeczownikowe reprezentujące kategorie słowotwórcze nazw subiektów czynności, procesów i stanów oraz nazw subiektów przy niewyrażonym predykacie (por. R. Grzegorczykowa, J. Puzynina 1998: 398 404; 433 445). Objęte opisem zostały wyłącznie rzeczowniki motywowane przez czasowniki i rzeczowniki, nazywające subiekty osobowe. Nie opisuje się nazw subiektów nosicieli cech motywowanych przez przymiotniki. Pomija się w analizie derywaty od wyrażeń przyimkowych, np. bezpiesowiec ktoś bez psa, derywaty z sufiksoidami, np. matejkolog znawca malarstwa Jana Matejki, marsjonauta, a także formacje motywowane przez skrótowce, np. VAT-owicz. Analizą zostało objętych około 310 prostych derywatów rzeczownikowych 1. Leksemy wyekscerpowano z najnowszych tomów Nowego słownictwa polskiego. Materiały z prasy lat 1993 2000. Część I: A H; Część II: I O; Część III: P Ś, red. T. Smółkowa, Kraków 2004-2005 (dalej skrót NSłP). Podane źródło neologizmów nie zostało w całości wykorzystane jako baza materiałowa w pracach H. Jadackiej (2001) i K. Waszakowej (2005). Dokonano jednak konfrontacji materiału wyekscerpowanego z najnowszych tomów NSłP z zasobami indeksów neologizmów opracowanych przez wymienione autorki. Takie postępowanie miało na celu upewnienie się, w jakim stopniu materiał badany w artykule nie był wcześniej objęty analizą 2. 1 Zwraca się uwagę, że podanych liczbowych oraz danych liczbowych zawartych w dalszej części tekstu nie należy absolutyzować. Mają one charakter orientacyjny. 2 Takie postępowanie było uzasadnione z dwóch powodów. Po pierwsze, H. Jadacka (2001), opisując neologizmy dysponowała materiałem zawartym w dwóch pracach magisterskich (J. Mleczek, 1999 maszynopis, i A. Wojciechowskiej 1999 maszynopis), których autorki wykorzystały, za zgodą prof. T. Smółkowej, nieopublikowane dane zgromadzone przez Pracownię Obserwatorium Językowe Instytutu Języka Polskiego PAN. Podane prace obejmowały materiał leksykalny z lat 1996 1998. Materiał ten jest częścią zasobu słownego najnowszych opublikowanych tomów NSłP, obejmującego neologi-
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 106 106 Iwona Kaproń-Charzyńska Konfrontacja doprowadziła do wniosku, że niewielka liczba jednostek poddanych analizie w niniejszej pracy została objęta analizą w pracach H. Jadackiej (2001) i K. Waszakowej (2005). Łącznie jest to ok. 20 derywatów. Kategorie słowotwórcze nazw subiektów czynności, procesów i stanów oraz nazw subiektów przy niewyrażonym predykacie nie były przedmiotem odrębnej analizy w najnowszych pracach poświęconych neologizmom słowotwórczym. Ograniczenie analizy do nowych derywatów o wspólnej wartości kategorialnej będzie obejmowało: podanie zasobu aktywnych formantów tworzących te derywaty, stwierdzenie udziału w derywacji podstaw słowotwórczych ze względu na ich przynależność do klasy części mowy, ustalenie, jaki jest udział formantów rodzimych i obcych w derywacji w obrębie analizowanych kategorii słowotwórczych, dokładniejsze przyjrzenie się funkcjom pełnionym przez formanty. Nowe odczasownikowe i odrzeczownikowe nazwy subiektów są interesujące nie tylko jako neologizmy nominatywne, ale także ekspresywne. Ponieważ badany materiał stanowi uzupełnienie materiału będącego podstawą badań dotyczących neologizmów współczesnej polszczyzny (por. s. 1), jego analiza stwarza możliwość dopełnienia obrazu produktywności poszczególnych typów słowotwórczych w obrębie badanych kategorii, co w konsekwencji może prowadzić do modyfikacji wniosków na temat produktywności sufiksów tworzących odrzeczownikowe i odczasownikowe nazwy subiektów. W analizie derywatów wykorzystana została metodologia słowotwórstwa synchronicznego najpełniej przedstawiona w pracach R. Grzegorczykowej i J. Puzyniny (1979; 1998). Korzysta się także z prac innych autorów zajmujących się problematyką słowotwórstwa współczesnej polszczyzny (Jadacka 2001, 2005; Nagórko 2003, Waszakowa 2005). Derywaty podaje się wraz z kwalifikatorami. Parafrazy słowotwórcze konstruowane są przez autorkę niniejszego tekstu. Źródło objaśnień znaczeń leksemów niepochodzących od autorki jest każdorazowo podawane. 2. Odczasownikowe nazwy subiektów Nowe odczasownikowe nazwy subiektów stanowią około 15% analizowanych formacji (łącznie 48 derywatów). Są to wyłącznie derywaty sufiksalne. Tworzą je przyrostki rodzime i obce. Zdecydowana większość rzeczowników powstała przy udziale przyrostków rodzimych (38 formacji). 2.1. Rzeczowniki z sufiksami rodzimymi Derywaty z formantem -acz Największą aktywnością odznacza się formant sufiksalny -acz o funkcji semantycznej przedmiotowej. W świetle badań przeprowadzonych przez H. Jadacką (2001: 43; zmy prasowe z lat 1993 2000. Po drugie, jednym ze źródeł neologizmów z formantami obcymi dla K. Waszakowej (2005) była prasa lat 1985 2004, z której autorka sama wynotowywała nowe leksemy motywowane.
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 107 O nowych odczasownikowych i odrzeczownikowych nazwach subiektów 107 77) aktywność słowotwórcza sufiksu -acz spada: w latach 1945 1964 jest to 58 nowych formacji, po roku 1989 45, przy czym charakter osobowy ma trzydzieści kilka formacji (por. Jadacka 2001: 84). Wymieniony sufiks mieści się w drugiej strefie derywacyjnej (31 60 nowych derywatów), zarówno wśród formacji powstałych w latach 1945 1964, jak i wśród formacji powstałych po 1989 roku. Liczba wyekscerpowanych przeze mnie nowych derywatów z formantem -acz to 31 formacji z lat 1993 2000. Żadna z nich nie znajduje się w Indeksie neologizmów, stanowiącym podstawę badań przeprowadzonych przez H. Jadacką (2001). Wynika z tego, że podane derywaty uzupełniają zasób nowych formacji z sufiksem -acz, powstałych po 1989 r. i że produktywność formantu utrzymuje się na podobnym poziomie, co w latach 1945 1964. Badane rzeczowniki z formantem -acz są nazwami osobowymi o charakterze okazjonalnym, por. zakazywacz okazj. ten, kto zakazuje, naszczekiwacz okazj. ten, kto naszczekuje, zawstydzacz okazj. ten, kto zawstydza kogoś. Zasięg niektórych derywatów jest ograniczony środowiskowo, np. wymuszacz środ. przestępca, który siłą przy użyciu gróźb zabiera pieniądze swej ofierze (NSłP). H. Satkiewicz (1969: 20) stwierdza niską produktywność formantu -acz w tworzeniu nazw doraźnych: Mimo iż omawiany formant nie zatracił możliwości doraźnego zastosowania, bywa rzadko używany do tworzenia struktur o takim charakterze. Z kolei R. Grzegorczykowa i J. Puzynina (1979: 94) wskazują, że w Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego zanotowanych jest ok. 180 nazw subiektów niezawodowych z sufiksem -acz. Wśród nich większość to wyrazy o charakterze okazjonalnym. Na przewartościowanie stylistyczne derywatów z omawianym formantem zwróciła uwagę H. Jadacka (2001: 84). Autorka stwierdza, że najnowsze derywaty z formantem -acz nie mają charakteru agentywnego. Są to formacje ekspresywne. Potwierdzenie tej obserwacji znajdujemy także w analizowanym materiale. Podstawami słowotwórczymi nowych formacji są głównie czasowniki niedokonane bezprefiksalne i prefiksalne z przyrostkiem tematycznym -a- (grupa I w ujęciu J. Tokarskiego (2001)), por. zwiedzacz < zwiedzać, wybrzydzacz < wybrzydzać, zniesławiacz okazj. < zniesławiać, rozlepiacz pot. < rozlepiać. Mniej liczne są rzeczowniki utworzone od czasowników należących do VIII grupy tematowej z przyrostkiem tematycznym -uje w czasie teraźniejszym, np. przeszukiwacz < przeszukiwać, naszczekiwacz okazj. < naszczekiwać. W ogóle nie zanotowano derywatów od czasowników na -owa-, choć mogą one być podstawami słowotwórczymi derywatów z formantem -acz. Wynika to z faktu, że czasowniki na -owa- nie są podstawami ekspresywnych okazjonalizmów (por. Grzegorczykowa, Puzynina 1979: 98), a taki właśnie charakter mają nowe derywaty z omawianym formantem. Sufiks -acz rzadko wywołuje alternacje (por. Grzegorczykowa, Puzynina 1979: 99). Derywacji analizowanych formacji nie towarzyszą wymiany w obrębie tematów. W badanym materiale znajduje odzwierciedlenie charakterystyczna dla formantu -acz łączliwość semantyczna. Czasowniki stanowiące podstawy nowych dery-
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 108 108 Iwona Kaproń-Charzyńska watów oznaczają czynności fizyczne, por. wdychacz środ. ten, kto narkotyzuje się, wdychając substancje odurzające, np. opary rozpuszczalników (NSłP), obtańcowywacz żart., upychacz żartobliwie o osobie pomagającej wsiadać podróżnym do zatłoczonych wagonów (NSłP), i psychofizyczne, por. zniesławiacz okazj., zakazywacz okazj. Tylko dwie podstawy czasownikowe nie mają znaczenia czynnościowego, por. zawstydzacz okazj. ten, kto zawstydza kogoś, zamartwiacz okazj. ten, kto się zamartwia. Nazwy subiektów procesów i stanów są rzadko podstawami słowotwórczymi derywatów z formantem -acz. Derywaty z innymi formantami sufiksalnymi Nowe odczasownikowe nazwy subiektów z innymi sufiksami rodzimymi w funkcji formantów słowotwórczych są nieliczne. W trzech rzeczownikach o odmianie przymiotnikowej występuje formant -alski, por. dotyk-alski < dotykać okazj., narzek-alski < narzekać okazj., podryw-alski < podrywać okazj. Wymienione derywaty mają charakter okazjonalny. Formant pełni w nich obok funkcji semantycznej przedmiotowej także funkcję pragmatyczną. Łatwość tworzenia okazjonalizmów przy użyciu podanego formantu sufiksalnego świadczy o jego produktywności (por. Grzegorczykowa, Puzynina 1979: 214). Pozostałe neologizmy są derywatami mutacyjnymi. Są to pojedyncze derywaty utworzone są przy użyciu formantów, które nie odznaczają się dużą aktywnością. Rzeczownik pichciel o charakterze okazjonalnym motywowany jest przez nacechowany potocznością i żartobliwością czasownik pichcić. Tworzący go formant -el nie należy do produktywnych. R. Grzegorczykowa i J. Puzynina (1979: 216 217) notują łącznie 12 formacji odczasownikowych i odimiennych utworzonych za pomocą wymienionego formantu. Wśród nich jako nowe derywaty przywołują wyłącznie terminy botaniczne i zoologiczne. Formant wykazuje łączliwość z czasownikami należącymi do grupy I, por. spuszcz-el < spuszczać się, grupy VI, por. drążel < drążyć, i grupy VII, por. śmierdzi-el < śmierdzieć. Jego użycie przy czasowniku pichcić z przyrostkiem tematycznym -i- jest uzasadnione z systemowego punktu widzenia. Formant -osz występuje w derywacie wrzaskosz okazj. motywowanym przez czasownik wrzeszczeć. Zasadniczo wymieniony formant tworzy formacje odrzeczownikowe i odprzymiotnikowe. Autorki Słowotwórstwa współczesnego języka polskiego (por. Grzegorczykowa, Puzynina 1979: 290) podają tylko jeden derywat odczasownikowy utworzony za pomocą formantu -osz, wskazując na możliwość jego interpretacji jako formacji odrzeczownikowej. Chodzi o rzeczownik gniewosz należący do terminologii zoologicznej. Interpretacja rzeczownika wrzaskosz jako derywatu odrzeczownikowego byłaby mniej skomplikowana formalnie. Derywacji nie towarzyszyłyby alternacje jakościowe š : s i č : c, które pojawiają się przy interpretacji odczasownikowej derywatu. Za interpretacją odczasownikową analizowanej formacji przemawia parafraza słowotwórcza, por. ten, kto wrzeszczy.
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 109 O nowych odczasownikowych i odrzeczownikowych nazwach subiektów 109 2.2. Rzeczowniki z sufiksami obcymi Odczasownikowe nazwy subiektów z sufiksami obcymi to 10 formacji z sufiksami - ant, -ator, -at i -er. Indeks neologizmów w pracy K. Waszakowej (2005) zawiera 4 z tych derywatów. Największą aktywnością odznacza się sufiksy -ant (5 formacji), np. konfabul-ant < konfabulować, obsług-ant okazj. < obsługiwać, bajer-ant < bajerować, oraz -ator (3 derywaty), por. amortyz-ator przen. okazj. < amortyzować ten, kto amortyzuje konflikty, spory (por. NSłP), eduk-ator < edukować, tatu-ator < tatuować. Sufiks -er pełni funkcję formantu w jednym derywacie, który można zinterpretować jako motywowany przez czasownik, por. surf-er < surfować. Formacja ma synonimiczny odpowiednik w odrzeczownikowym derywacie surfingowiec < surfing. Pozostałe nowe leksemy z formantem -er są motywowane przez rzeczowniki (por. niżej). Jeden derywat został utworzony przy użyciu formantu -at, por. alienat < alienować. Podstawy słowotwórcze analizowanych formacji, poza jednym wyjątkiem, są czasownikami obcymi. Przyrostek -ant ma łączliwość ograniczoną do podstaw genetycznie obcych. Stąd pojawienie się go w kontekście tematu słowotwórczego obsług- w okazjonalizmie obsługant narusza zasady łączliwości wymienionego formantu. W odniesieniu do derywatu konfabulant można stwierdzić podwójną motywację: czasownikowo-rzeczownikową, por. konfabulant < konfabulować // konfabulacja. Motywację czasownikową uważam za lepszą po porównaniu postaci parafraz słowotwórczych: ten, kto konfabuluje, ten, kto dokonuje konfabulacji. Za interpretacją odczasownikową podanego derywatu przemawiają także względy formalne. Przyjęcie motywacji rzeczownikowej wymagałaby opisu analizowanej formacji jako ujemno-sufiksalnej, a nie sufiksalnej, jak w przypadku przyjęcia motywacji czasownikowej. Trzy sufiksy obce: -ant, -ator, -er charakteryzują się we współczesnej polszczyźnie dość dużą aktywnością. W obrębie innych sufiksalnych wykładników obcych mieszczą się one w drugiej strefie aktywności słowotwórczej (od 35 100 derywatów) i tworzą ponad trzydziestowyrazowe serie. Sufiks -at mieści się w trzeciej strefie aktywności (6 35 derywatów) (na ten temat por. Waszakowa 2005: 95 96). Przy czym pod uwagę brana jest aktywność wymienionych sufiksów jako wykładników także innych kategorii słowotwórczych, nie tylko kategorii nazw subiektów, np. -ant tworzy nazwy obiektów, -ator i -er nazwy narzędzi, -at nazwy czynności, procesów, stanów i relacji. Przynależność do strefy aktywności słowotwórczej jest określona na podstawie ogólnej liczby nowych derywatów tworzonych przez formanty. Aktywność sufiksów -ant, -ator, -er znajduje potwierdzenie, jeśli weźmie się pod uwagę formanty sufiksalne rodzime i obce. Wymienione sufiksy mieszczą się w trzeciej strefie aktywności derywacyjnej wśród formacji powstałych po 1989 r. Ich aktywność wzrosła w porównaniu z latami 1945 1964 (por. Jadacka 2001: 77). Z badań K. Waszakowej (2005: 112 115) wynika, że przyrostki -ant, -ator, -er dominują w funkcji wykładników nazw osobowych subiektów czynności.
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 110 110 Iwona Kaproń-Charzyńska 3. Odrzeczownikowe nazwy subiektów Nazwy subiektów motywowane przez rzeczowniki są liczniejsze w porównaniu z nazwami motywowanymi przez czasowniki. Jest to około 85% wszystkich analizowanych derywatów (blisko 260 leksemów). Większość z nich to formacje sufiksalne (201 formacji), ucięcia niefleksyjnej części podstawy słowotwórczej pełnią funkcję formantu i współformantu w 57 derywatach. Margines stanowią derywaty paradygmatyczne. 3.1. Derywaty sufiksalne 3.1.1. Rzeczowniki z sufiksami rodzimymi Nazwy subiektów utworzone za pomocą przyrostków rodzimych stanowią około 77% wszystkich analizowanych odrzeczownikowych derywatów sufiksalnych (155 leksemów), z czego około 75% obsługują trzy formanty: -owiec, -arz, -owicz. Derywaty z formantem -owiec Najliczniejszy jest typ słowotwórczy z formantem -owiec 3, który pełni funkcję semantyczną przedmiotową. Nazwy subiektów z wymienionym przyrostkiem to 40% derywatów z sufiksami rodzimymi (63 derywaty 4 ), przy czym pominięte zostały derywaty od skrótowców. Liczba nowych derywatów z podanym formantem świadczy o dużej aktywności formantu -owiec. W pracy H. Jadackiej (2001: 43; 77) wymieniony formant znajduje się w pierwszej strefie aktywności słowotwórczej wśród formacji powstałych w latach 1945 1964 (96 derywatów) i wśród formacji powstałych po 1989 r. (109 derywatów). Biorąc pod uwagę 55 formacji, które nie były przedmiotem analizy w pracy H. Jadackiej (2001), oraz fakty, że liczba derywatów z formantem -owiec, podanych przez autorkę, obejmuje również nazwy subiektów nieosobowych 5, i że w niniejszym opracowaniu pomija się derywaty od skrótowców, należy stwierdzić wzrost aktywności formantu -owiec jako wykładnika osobowych nazw subiektów w porównaniu z dwudziestoleciem powojennym. Część neologizmów z sufiksem -owiec to odobiektowe nazwy subiektów. Mają one znaczenie bardziej agentywne niż atrybutywne. Ich temat słowotwórczy wskazuje na dziedzinę, którą zajmuje się subiekt, np. przekształceniowiec ten, kto zajmuje się przekształceniami, naczyniowiec specjalista w zakresie chorób naczyń 3 Analizowane są tylko te formacje rzeczownikowe zakończone na -owiec, dla których możliwe jest stworzenie naturalnej parafrazy słowotwórczej zawierającej podstawę rzeczownikową, por. downhillowiec ten, kto uprawia downhill. Poza polem obserwacji są formacje odprzymiotnikowe, jak popędliwiec ten, kto jest popędliwy. Z formalnego punktu widzenia analizowane derywaty odrzeczownikowe na -owiec, mogą być opisywane także jako derywaty motywowane przez przymiotniki na -owy. 4 Osiem spośród podanej liczby derywatów zostało wynotowanych w Indeksie neologizmów będących przedmiotem analizy przez H. Jadacką (2001: 169 201). 5 H. Jadacka (2001: 80) wskazuje, że maleje liczba derywatów nieosobowych z przyrostkiem -owiec.
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 111 O nowych odczasownikowych i odrzeczownikowych nazwach subiektów krwionośnych, teczkowiec okazj. pracownik zajmujący się analizą materiałów zgromadzonych w teczkach. Część z tych derywatów jest motywowana przez rzeczowniki zapożyczone, por. trampingowiec środ. ten, kto uprawia tramping, downhillowiec środ. ten, kto uprawia downhill (NSłP), freestylowiec, freestyle owiec środ. osoba, która uprawia freestyle (jazdę dowolną na desce snowboardowej, składającą się z dwóch konkurencji) (NSłP). W grupie nowych derywatów z formantem -owiec dominują jednak formacje o znaczeniu atrybutywnym. Wśród nich najwięcej jest nazw zwolenników pewnych idei, poglądów itp., np.: pawlakowiec okazj. zwolennik polityki byłego premiera Waldemara Pawlaka (NSłP), lepperowiec zwolennik Andrzeja Leppera i prowadzonej przez niego polityki; także: członek założonej przez niego partii ( Samoobrona ) (NSłP), kongresowiec członek, zwolennik Afrykańskiego Kongresu Narodowego, partii politycznej działającej w Republice Południowej Afryki (NSłP), awangardowiec przedstawiciel lub zwolennik awangardy, czy okazjonalizm parkingowiec zwolennik powstania parkingu (NSłP). Liczne są także nowe nazwy subiektów właściwości. Podstawy słowotwórcze nazywają w nich cechy charakterystyczne dla subiektów, por. zatokowiec ten, kto często choruje na zatoki, łuszczycowiec ten, kto choruje na łuszczycę, dresowiec pot. i synonimiczny dresiarz pot. członek młodzieżowej grupy subkulturowej wyróżniający się ogoloną głową, ubrany w dres i buty sportowe; młodociany przestępca (NSłP), węchowiec ten, kto ma bardzo wrażliwy węch i formacje okazjonalne złudzeniowiec okazj. ten, kto ma złudzenia dotyczące kogoś, hamakowiec okazj. ten, kto śpi na hamaku. Kilka derywatów nazywa agensów odmiejscowych, np.: łagrowiec więzień łagru, podwórkowiec okazj. młody człowiek pozbawiony opieki rodzicielskiej, wychowujący się na podwórku (NSłP). W formacjach: skrzynkowiec środ. handlarz na bazarze, ulicy itp., sprzedający towar rozłożony na skrzynce (NSłP), łóżkowiec środ. handlarz uliczny trzymający towary na łóżku polowym (NSłP), gazetowiec środ. handlarz uliczny sprzedający towar z gazet rozłożonych na chodnikach (NSłP), podstawa wskazuje na miejsce obiektów czynności wykonywanej przez subiekt. Relacja do miejsca jest w wymienionych derywatach bardziej skomplikowana niż w rzeczownikach łagrowiec i podwórkowiec. Nowe nazwy uczestników zdarzeń są reprezentowane tylko przez derywaty festiwalowiec artysta uczestniczący w wielu festiwalach (NSłP) i bankietowiec pot. ten, kto lubi uczestniczyć w bankietach. Formant -owiec nie jest jednak głównym wykładnikiem charakteryzowanych nazw. Nazwy uczestników zdarzeń są derywowane przede wszystkim za pomocą formantu -owicz. Derywaty z formantem -arz Wymienione w tytule derywaty stanowią drugą pod względem liczebności grupę formacji odrzeczownikowych z sufiksami rodzimymi. Przyrostek -arz tworzy wyłącznie nazwy osobowe. Według ustaleń H. Jadackiej (2001: 43; 77) produktywność sufiksu
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 112 112 Iwona Kaproń-Charzyńska -arz spadła po 1989 r. W latach 1945-1964 autorka notuje 43 derywaty z wymienionym sufiksem, co sprawia, że przyrostek -arz mieści się w drugiej strefie aktywności derywacyjnej (31 60 derywatów). Po 1989 r. formacji z sufiksem -arz jest 21, stąd wymieniony sufiks przechodzi do trzeciej strefy aktywności derywacyjnej (6-30 derywatów). Z najnowszych tomów NSłP wyekscerpowano ponad 30 formacji z formantem -arz, z czego 3 zostały uwzględnione w analizach przeprowadzonych przez H. Jadacką. Wynika z tego, że w latach 1989 2000 aktywność sufiksu -arz nie spadła i mieści się on w drugiej strefie aktywności zarówno w latach 1945 1964, jak i po roku 1989. Nowe formacje utworzone za pomocą formantu -arz to rzeczowniki, w których temat nazywa obiekt lub wytwór czynności subiektu. Są to derywaty wskazujące na dziedzinę, którą zajmuje się nazywana osoba, por. laweci-arz pot. ten, kto zajmuje się przewożeniem uszkodzonych pojazdów na lawetach, wirusi-arz środ. ten, kto wprowadza wirusy komputerowe do pamięci czyjegoś komputera (NSłP), kurtyniarz środ. ten, kto zajmuje się podnoszeniem i spuszczaniem kurtyny w teatrze (por. NSłP), focz-arz środ. ten, kto poluje na foki. W niektórych z tych derywatów temat wskazuje na przedmiot będący rezultatem czynności agensa, np. haśl-arz ten, kto wymyśla hasła, mozaik-arz artysta plastyk wykonujący dekoracje z mozaiki (NSłP), salami-arz rzeźnik zajmujący się wyrobem salami (por. NSłP), kicz-arz okazj. ten, kto tworzy kicze, w innych na przedmiot będący środkiem czynności, por. szczudlarz środ., łomiarz, łyżworolkarz synonimiczny rzeczownik łyżworolkowiec nazywają środek czynności agensa. Nieliczne są derywaty nazywające amatorów tego, na co wskazuje podstawa, por. jagodzi-arz ten, kto lubi zbierać jagody i kartoflaniarz. Ten ostatni rzeczownik oznacza miłośnika kartofli i potraw z nich przyrządzonych (por. NSłP) i ma nieprzejrzystą budowę słowotwórczą. Biorąc pod uwagę kryterium formalne należałoby go zinterpretować jako rzeczownik odprzymiotnikowy. Interpretacja odrzeczownikowa, lepsza z semantycznego punktu widzenia, zmusza do wydzielenia formantu o postaci -aniarz, który nie występuje w innych derywatach. Derywat należy ocenić z normatywnego punktu widzenia negatywnie. Lepsza byłaby formacja kartoflarz. W omawianej grupie neologizmów jedynie rzeczownik tremiarz okazj. < trema nie ma związku z rolą semantyczną przedmiotu czynności: tremiarz ten, kto ma tremę. Większość analizowanych derywatów jest nacechowana stylistycznie. Świadczy to o tendencji, na którą zwróciła uwagę H. Satkiewicz (1980: 138). Jej zdaniem derywaty z formantem -arz tracą neutralność stylistyczną od początku lat osiemdziesiątych XX wieku. Tendencję tę potwierdzają także przykłady z lat dziewięćdziesiątych (na ten temat zob. Jadacka 2001: 85). Derywaty z formantem -owicz Z najnowszych tomów NSłP wyekscerpowanych zostało 25 formacji odrzeczownikowych z formantem -owicz, w tym 22 z nich nie są notowane w Indeksie neologizmów... w pracy H. Jadackiej (2001). H. Jadacka podała liczbę 13 formacji z przy-
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 113 O nowych odczasownikowych i odrzeczownikowych nazwach subiektów rostkiem -owicz po roku 1989, co wskazywałoby, że aktywność wymienionego sufiksu w porównaniu z latami 1945 1964 (14 derywatów) utrzymuje się na tym samym poziomie. Uzupełniwszy zasób derywatów o 22 formacje wyekscerpowane z NSłP, można dojść do wniosku, że w latach 1989 2000 formacji z sufiksem -owicz przybyło. Jest to łącznie ponad 30 formacji. W związku z tym sufiks należałoby uznać za mieszczący się w drugiej strefie aktywności słowotwórczej po 1989 r., a nie w strefie trzeciej, jak wynika z ustaleń H. Jadackiej (2001: 77). Derywaty z formantem -owicz są osobowymi nazwami atrybutywnymi o funkcji semantycznej przedmiotowej formantu. Jednocześnie są nacechowane potocznością i żartobliowścią, co ma związek z ich nieustabilizowaniem w słownictwie ogólnym (por. Grzegorczykowa, Puzynina 1979: 101 102). H. Satkiewicz (1969: 59 60) zwróciła uwagę, że rzeczowniki z formantem -owicz często wskazują na cechy sytuacyjne i doraźne. Tym różnią się od rzeczowników z formantem -arz, dla których punktem wyjścia jest cecha skłonnościowa stała. Charakter sytuacyjny i doraźny mają też nowe rzeczowniki utworzone za pomocą sufiksu -owicz. Są one głównie nazwami uczestników zdarzeń i nazwami amatorów. Derywaty z omawianym formantem często mogą mieć oba te znaczenia, por. piknikowicz uczestnik pikniku i ten, kto lubi pikniki, podobnie imprezowicz pot., randkowicz, woodstockowicz środ., dyskotekowicz. Nazwy uczestników zdarzeń są ponadto reprezentowane przez neologizmy przepustkowicz osoba będąca na przepustce i feriowicz okazj. ten, kto ma ferie, zaś nazwy amatorów przez derywaty zakupowicz okazj., namiotowicz okazj., saunowicz okazj. Jeden derywat wyraża relację przynależności do zespołu, por. budkowicz okazj. członek zespołu Budka Suflera, jeden relację sposobową, por. krechowicz okazj. ten, kto żyje na krechę. Derywaty deskowicz środ. ten, kto jeździ na desce (uprawia snowboard) i wózkowicz środ. osoba niepełnosprawna poruszjąca się na wózku inwalidzkim, wyrażające relację środka czynności, mają synonimiczne odpowiedniki w postaci rzeczowników z innymi formantami, por. deskarz środ., wózkowiec środ. Derywaty z innymi formantami sufiksalnymi Pozostałe sufiksy rodzime aktywne w funkcji formantów słowotwórczych w nowych odrzeczownikowych nazwach subiektów to: -nik, por. etoś-nik środ. < etos wyznawca etosu Solidarności, całuśnik okazj. < całus; -acz, por. przekręt-acz okazj. < przekręty ten, kto robi przekręty, jum-acz środ. < juma ten, kto dokonuje jumy (kradzieży w niemieckich sklepach) (por. NSłP); -ak, por. jum-ak środ. < juma, ojczyźni-ak < Ojczyzna członek ugrupowania politycznego Stronnictwo Narodowe Ojczyzna (NSłP), -ek, por. dożywot-ek < dożywocie okazj. ten, kto został skazany na dożywocie (NSłP), -uch, por. sierści-uch okazj. < sierść żartobliwie o nieogolonym, zarośniętym mężczyźnie (NSłP), -uś, por. procent-uś okazj. żartobliwie o osobie oszczędnej, liczącej każdy wydany grosz; sknera (NSłP). Utworzyły one kilkanaście derywatów. Poza formantami -ak, -uś i -uch, które pełnią funkcję semantyczną przedmiotową i pragmatyczną, pozostałe wymienione formanty pełnią funkcję se-
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 114 114 Iwona Kaproń-Charzyńska mantyczną przedmiotową. Nacechowanie niektórych neologizmów jest konsekwencją nacechowania podstawy, por. całuśnik, przekrętacz. 3.1.2. Rzeczowniki z sufiksami obcymi Z najnowszych tomów NSłP zostało wyekscerpowanych ok. 60 odrzeczownikowych nazw subiektów z sufiksami obcymi. Są to formacje z sufiksami -ista//-ysta, -er, -ik, -ał i -usz. Spośród nich 7 jednostek jest zanotowanych w Indeksie neologizmów zamieszczonym w pracy K. Waszakowej (2005: 228 255). Derywaty z formantem -ista//-ysta Najwięcej nowych rzeczowników zostało utworzonych przy użyciu sufiksu -ista//-ysta (45), który mieści się w pierwszej strefie aktywności słowotwórczej wśród sufiksów obcych (powyżej 100 derywatów) (por. Waszakowa 2005: 95). Należy dodać, że podana liczba 45 derywatów to wyłącznie formacje sufiksalne. Dużo nowych derywatów z omawianym sufiksem to formacje ujemno-sufiksalne, które zostaną omówione niżej. H. Jadacka podaje liczbę 54 derywatów z wymienionym sufiksem wśród formacji powstałych po 1989 r., co sytuuje sufiks -ista//-ysta w drugiej strefie aktywności derywacyjnej wśród sufiksów rodzimych i obcych. Ponieważ 43 rzeczowniki wyekscerpowane z najnowszych tomów NSłP nie były podstawą analiz przeprowadzonych przez autorkę (por. Indeks neologizmów... [w]: Jadacka 2001: 169 201), a powstały w latach objętych przez nią badaniem (po 1989 r. do 2000 r.), suma nowych formacji z omawianym sufiksem, utworzonych po 1989 r., jest dużo wyższa (około 100). Taka liczba derywatów sytuuje sufiks -ista//-ysta w pierwszej strefie aktywności słowotwórczej wśród sufiksów rodzimych i obcych. Produktywność typu słowotwórczego z formantem -ista//-ysta znacząco wzrosła w porównaniu z latami 1945 1964. W podanych latach sufiks nie mieści się w trzech pierwszych strefach aktywności (Jadacka 2001: 43). Wynika z tego, że zanotowano poniżej 5 formacji z omawianym sufiksem. Nowe rzeczowniki z formantem sufiksalnym -ista//-ysta, pełniącym funkcję semantyczną przedmiotową, są w większości odobiektowymi nazwami subiektów, por. alarm -ista < alarm ten, kto instaluje i obsługuje alarmy derywat jest synonimiczny w stosunku do derywatu alarmiarz, duathloń-ista środ. < duathlon ten, kto uprawia duathlon (dyscyplinę sportową będącą połączeniem biegu i jazdy na rowerze) (por. NSłP), barok -ista < barok muzyk specjalizujący się w muzyce okresu baroku. W niektórych derywatach podstawa nazywa środek czynności, por. wariograf - ista < wariograf specjalista badający kogoś wariografem (por. NSłP), taroć-ista < tarot ten, kto wróży, posługując się kartami tarota, gamb -ista < viola da gamba muzyk grający na violi da gamba. W rzeczownikach sondażysta, makijażysta podstawa ma znaczenie czynnościowe. Pozostałe derywaty reprezentują następujące klasy semantyczno-słowotwórcze: odrezultatywne nazwy subiektów, por. dialogista środ. ten, kto pisze dialogi, nazwy
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 115 O nowych odczasownikowych i odrzeczownikowych nazwach subiektów członków zbiorowości, por. zapatysta członek oddziałów partyzanckich w Meksyku (tzw. Partyzanci Armii Wyzwolenia Narodowego im. Emiliano Zapaty) (NSłP), nazwy uczestników zdarzeń, por. okazjonalizm konferencjonista z formantem -onista, nazwy zwolenników pewnych idei, poglądów itp., motywowane przez nazwy własne, por. filipista zwolennik rządów Felipe Gonzáleza Márqueza pemiera Hiszpanii w latach 1982 1996 (NSłP), mitterandysta zwolennik polityki Françoisa Mitteranda, prezydenta Francji w latach 1987 1995 (NSłP). Charakter ekspresywny ma okazjonalizm czekista żart. o posiadaczu książeczki czekowej, o osobie wystawiającej czek, płacącej czekiem (NSłP). Derywaty z innymi formantami sufiksalnymi Kilkanaście nazw subiektów zostało utworzonych pięcioma formantami, z których największą aktywnością odznaczają się sufiksy -er (druga strefa aktywności derywacyjnej wśród sufiksów obcych) i -ik//-yk (trzecia strefa aktywności derywacyjnej wśród sufiksów obcych). Neologizmy z formantem -er są zapożyczeniami podzielnymi słowotwórczo, ponieważ na gruncie polszczyzny funkcjonują zapożyczone rzeczowniki, które są ich podstawami słowotwórczymi, por. swatcher kolekcjoner swatchy (tanich zegarków z kolorowego plastiku z wnętrzem odpowiadającym szwajcarskiej jakości) (por. NSłP), trekker ten, kto uprawia trekking (długa wycieczka piesza po bardzo trudnym terenie; także: taki rodzaj turystyki) (NSłP) formacja synonimiczna w stosunku do formacji trekkingowiec. Formant -ik wystąpił w derywatach o znaczeniu atrybutywnym, por. legastenik ten, kto cierpi na legastenię, migrenik ten, kto cierpi na migrenę i parkinsonik ten, kto cierpi na chorobę Parkinsona formacja synonimiczna w stosunku do formacji parkinsonista. Są to derywaty od rzeczowników oznaczających różne choroby. Nazwy chorób występujące w roli podstaw słowotwórczych mają charakter syntetyczny. Na ich tle wyróżnia się ostatnia formacja, której podstawą słowotwórczą jest nazwisko Parkinson będące częścią opisowej nazwy choroby. Dwa neologizmy zostały utworzone za pomocą innych formantów, por. derywat z formantem -ał aferał < afera, i derywat z formantem -usz wakacjusz okazj. < wakacje. 3.2. Derywaty ujemno-sufiksalne Jest to grupa ponad 30 formacji. Funkcję formantu słowotwórczego pełni w nich odcięcie niefleksyjnej części podstawy słowotwórczej i dodanie sufiksu. Aktywność wykazują 4 formanty ujemno-sufiksalne: -izm+-ista//-ysta, np. dyfuzjoń- -ista < dyfuzjonizm zwolennik dyfuzjonizmu (kierunku w antropologii zakładającego, że kultury i cywilizacje utrzymywały ze sobą liczne kontakty sprzyjające ich rozwojowi i wzajemnie wpływały na siebie) (NSłP), -j-+-ista//-ysta, np. optometr- -ysta < optometria, -j-+-ik, np. agorofob- -ik < agorofobia ten, kto cierpi na agorafobię (lęk przed otwartą, szeroką przestrzenią) (por. NSłP) -j-+-euta, np. aromaterap- -euta < aromaterapia. Żaden z wymienionych formantów nie utworzył mniej niż 6 neo-
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 116 116 Iwona Kaproń-Charzyńska logizmów. We wszystkich analizowanych derywatach formanty sufiksalne są elementami pochodzenia obcego, decydującymi o przynależności badanych jednostek do określonych klas semantyczno-słowotwórczych. Są to głównie odobiektowe nazwy subiektów, por. optometrysta specj. specjalista w dziedzinie optometrii, taksidermista ten, kto zajmuje się taksidermią (wypychaniem zwierząt) formacja synonimiczna w stosunku do formacji taksidermik, aromaterapeuta specjalista w zakresie aromaterapii (tu pozostałe derywaty z członem -terapeuta); nazwy zwolenników idei, poglądów itp., por. keynesista środ. zwolennik keynesizmu (doktryny angielskiego ekonomisty Johna Maynarda Keynesa, według której kapitalizm umiejętnie regulowany przez państwo może zapewnić całemu społeczeństwu dobrobyt) (NSłP), monetarysta zwolennik monetaryzmu, progresista zwolennik progresizmu ; nazwy subiektów właściwości, por. antropofobik osoba cierpiąca na antropofobię (chorobliwy lęk przed innymi ludźmi) (NSłP), bigorektyk ten, kto cierpi na bigoreksję, femifobik ten, kto cierpi na femifobię. Inne znaczenia mają tylko dwa derywaty z omawianymi formantami ujemno-sufiksalnymi: odmiejscowa nazwa agentywna galerysta właściciel galerii i nazwa członka zbiorowości mafista okazj. członek mafii. Jeden derywat o charakterze okazjonalnym, należący do nazw amatorów, został utworzony przy użyciu formantu rodzimego -ka+-acz, por. zakąs- -acz< zakąska ten, kto lubi zakąski. 3.3. Derywaty z formantami ujemnymi Liczba derywatów ujemnych jest zbliżona do liczby derywatów ujemno-sufiksalnych. Poza jednym rzeczownikiem z formantem ujemnym -izm, por. demoliberał- < demoliberalizm, są to derywaty z formantem ujemnym -j-, będące odobiektowymi nazwami subiektów. Podstawy słowotwórcze nazywają dziedzinę, którą zajmuje się subiekt nazwany przez derywat, por. bioelementolog specj. specjalista w zakresie bioelementologii (nauki zajmującej się badaniem pierwiastków występujących w ludzkim organizmie) (por. NSłP), chirolog ten, kto zajmuje się chirologią, gelotolog specj. specjalista w dziedzinie gelotologii (leczenia śmiechem) (por. NSłP), kontaktolog specj. specjalista w dziedzinie kontaktologii. Wymienione derywaty są nacechowane stylistycznie. Charakteryzują się przynależnością do słownictwa specjalistycznego. Ze względu na liczbę nowych leksemów (ponad 30) formant ujemny -j- należy uznać za produktywny we współczesnej polszczyźnie. Jeśli przyjmie się podział na strefy aktywności derywacyjnej, zaproponowany przez H. Jadacką (2001), wymieniony formant mieści się w strefie drugiej. 3.4. Derywaty paradygmatyczne Tylko dwa rzeczowniki są utworzone przy użyciu formantów paradygmatycznych. Oba derywaty są odobiektowymi nazwami subiektów, oba motywowane są przez rzeczowniki zakończone na -ika//-yka, por. chiropraktyk < chiropraktyka, logistyk < logistyka.
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 117 O nowych odczasownikowych i odrzeczownikowych nazwach subiektów 4. Wnioski Przeprowadzona powyżej analiza nowego materiału leksykalnego prowadzi do następujących wniosków: a) We współczesnej polszczyźnie nowe nazwy subiektów osobowych są tworzone głównie od rzeczowników. Charakter odrzeczownikowy ma 85% analizowanych formacji. Reszta to formacje odczasownikowe. b) Sufiksacja, mimo spadku popularności (por. Jadacka 2001: 140 141), jest techniką dominującą wśród innych technik derywacyjnych. Widać to także w grupie analizowanych nazw subiektów. Derywaty z formantami sufiksalnymi stanowią około 80% wszystkich analizowanych rzeczowników. Pozostałe formacje są tworzone za pomocą formantów ujemnych i ujemno-sufiksalnych. Znikomy udział w tworzeniu nowych nazw subiektów ma derywacja paradygmatyczna (tylko 2 zanotowane derywaty). Ponieważ formacje odczasownikowe mają wyłącznie charakter sufiksalny, zróżnicowanie technik derywacyjnych obejmuje tylko derywaty odrzeczownikowe. c) W sufiksacji bierze udział więcej przyrostków rodzimych niż obcych. W analizie zostało wyodrębnionych 13 przyrostków rodzimych, tworzących odrzeczownikowe i odczasownikowe nazwy subiektów. Derywaty odczasownikowe są tworzone za pomocą 4 sufiksów rodzimych: -acz, -alski, -el, -osz, zaś derywaty odrzeczownikowe za pomocą 9 sufiksów rodzimych: -owiec, -arz, -owicz, -nik, -acz, -ak, -ek, -uch, -uś. Aktywnych przyrostków obcych jest prawie dwa razy mniej niż rodzimych 7. W tworzeniu derywatów odczasownikowych uczestniczą 4 z nich: -ant, -ator, -at, -er, w tworzeniu derywatów odrzeczownikowych 3: -ista//-ysta, -er, -ik//-yk. Dwa sufiksy są aktywne w tworzeniu zarówno formacji odczasownikowych, jak i odrzeczownikowych. Jest to sufiks rodzimy -acz i sufiks obcy -er. Takie sufiksy, jak -arz, -nik, -ak, -ek, -uch i -uś, tworzą wyłącznie nowe formacje odrzeczownikowe, choć systemowo wykazują łączliwość także z podstawami czasownikowymi. d) Liczba nowych derywatów utworzonych przy użyciu sufiksów rodzimych jest prawie trzy razy większa (ok. 73% formacji sufiksalnych) od liczby derywatów utworzonych przy użyciu sufiksów obcych (około 27% formacji sufiksalnych). Wynika to z faktu, że aż 4 sufiksy rodzime charakteryzują się dużą aktywnością słowotwórczą. Za takie uznaję przyrostki mieszczące się w dwóch pierwszych strefach aktywności derywacyjnej w ujęciu H. Jadackiej (2001: 77), czyli tworzące powyżej 30 formacji. Są to sufiksy: -owiec, -acz, -arz i -owicz. Spośród sufiksów genetycznie obcych tylko -ista//-ysta, mieszczący się w pierwszej strefie aktywności, spełnia te warunki. W trzeciej strefie aktywności słowotwórczej (6-30 derywatów) mieszczą się 2 przyrostki rodzime: -nik i -ak, oraz 2 przyrostki obce: -er i -ik//-yk. Pozostałe sufiksy tworzą poniżej 6 derywatów, co sytuuje je w IV strefie aktywności derywacyjnej. Są to rodzime sufiksy -alski, -el, -osz, -ek, -uch, -uś i sufiks obcy -at. Aktywność poszczególnych przyrostków rodzimych i obcych tworzących nazwy subiektów przedstawia poniższa tabela.
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 118 118 Iwona Kaproń-Charzyńska Aktywność sufiksów rodzimych i obcych jako wykładników nazw subiektów Derywaty Odczasownikowe Odrzeczownikowe Strefy aktywnoœci s³owotwórczej wyznaczone przez H. Jadack¹ (2001) rodzime obce rodzime obce I (ponad 60 derywatów) -acz -owiec -acz -ista//-ysta II (31 60 derywatów) -arz -owicz III (6 30 derywatów) -ant -ator -er -nik -ak -er -ik//-yk IV (poni ej 6 derywatów) -alski -el -osz -at -ek -uch -uœ e) Analiza nowego materiału leksykalnego doprowadziła do modyfikacji wniosków na temat produktywności sufiksów tworzących odrzeczownikowe i odczasownikowe nazwy subiektów. Porównując wyniki badań z wynikami badań H. Jadackiej (2001), należy stwierdzić, że po 1989 r. nie spadła produktywność formantów -acz i -arz w porównaniu z latami 1945 1964. Ponadto znacząco wzrosła aktywność sufiksu -owiec po 1989 r. w porównaniu z dwudziestoleciem powojennym (96 164 formacje, w pracy H. Jadackiej 109 formacji). Wzrost aktywności dotyczy także przyrostka -owicz, który mieści się w drugiej strefie aktywności derywacyjnej po 1989 r., a nie w trzeciej, jak wynika z badań przeprowadzonych przez H. Jadacką (2001: 77), i przyrostka -ista//-ysta, który mieści się w pierwszej strefie aktywności po 1989 r., a nie w drugiej, co znajduje potwierdzenie także w badaniach przeprowadzonych przez K. Waszakową (2005: 95). f) Odczasownikowe nazwy subiektów mają w większości charakter atrybutywny, por. wyżej formacje z sufiksem -acz. Mniej jest wśród nich derywatów typowo agentywnych. Taki charakter mają np. formacje derywatów z sufiksami obcymi, por. edukator, tatuator, surfer. Wśród derywatów odrzeczownikowych dominują odobiektowe nazwy subiektów o charakterze agentywnym, np. przekształceniowiec, trampingowiec, laweciarz, foczarz, haślarz, alarmista, sondażysta, makijażysta, trekker, optometrysta, taksidermista, aromaterapeuta, gelotolog, chirolog, logistyk. Najwięcej derywatów o znaczeniu atrybutywnym to nazwy zwolenników pewnych idei, poglądów itp., np. pawlakowiec, filipista, mitterandysta, dyfuzjonista, progresista, i nazwy subiektów właściwości, np. zatokowiec, dresowiec, sierściuch, parkinsonik, legastenik, antropofobik, bogorektyk. Mniej jest nazw uczestników zdarzeń, np. bankietowiec, festiwalowiec, przepustkowicz, i nazw
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 119 O nowych odczasownikowych i odrzeczownikowych nazwach subiektów 119 amatorów, np. piknikowicz. Nieliczne są nazwy agensów odmiejscowych, np. łagrowiec, podwórkowiec, galerysta, nazwy subiektów odnarzędziowych, np. łomiarz, szczudlarz, i nazwy członków zbiorowości, np. zapatysta, mafista. g) Wśród analizowanych formacji zwracają uwagę derywaty ekspresywne. Jednym ze źródeł ich ekspresywności są formanty słowotwórcze. Wszystkie formanty tworzące nowe odrzeczownikowe i odczasownikowe nazwy subiektów pełnią funkcję semantyczną przedmiotową. Kilka formantów dodatkowo pełni funkcję pragmatyczną, co decyduje o ekspresywnym charakterze derywatów, np. formanty -alski, por. dotykalski, -uch, por. sierściuch, -uś, por. procentuś, -ak, por. jumak. Ekspresywność derywatów może wynikać z pogwałcenia zasad łączliwości kategorialnej sufiksu, por. formację obsługant okazj., a także z nacechowania podstawy słowotwórczej, por. pichciel < pichcić. Z innym źródłem ekspresywności mamy do czynienia w derywatach z formantem -acz. Nacechowanie tych derywatów wynika nie z nacechowania formantu, ale z jego łączliwości z określonymi podstawami czasownikowymi. Z formalnego punktu widzenia jest to łączliwość kategorialna. O charakterze ekspresywnym wymienionych formacji decyduje pojawianie się formantu w kontekście podstaw czasownikowych oznaczających czynności będące stałymi atrybutami subiektu. Stąd znaczenie skłonnościowe analizowanych formacji i ich nieustabilizowanie w słownictwie ogólnym, por. zawstydzasz, wybrzydzacz, zniesławiacz, naszczekiwacz. Bibliografia Grzegorczykowa R., Puzynina J., 1979, Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne rodzime, Warszawa. 1998, Problemy ogólne słowotwórstwa i Rzeczownik, [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa, s. 361 88 i 389 468. Jadacka H., 2001, System słowotwórczy polszczyzny (1945 2000), Warszawa. 2005, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa. Nagórko A., 2003, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa. Satkiewicz H., 1969, Produktywne typy słowotwórcze współczesnego języka ogólnopolskiego, Warszawa. Smółkowa T. (red.), 2004 2005, Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1993 2000. Część I: A H; Część II: I O; Część III: P Ś, Kraków. Tokarski J., 2001, Fleksja polska, Warszawa. Waszakowa K., 2005, Przejawy internacjonalizacji w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny, Warszawa.
nr 28.qxd 2007-11-23 12:09 Page 120 120 Iwona Kaproń-Charzyńska SUMMARY On new de-verbal and de-nominal agentive names The object of description in the article are new names of personal agents, motivated by verbs and nouns. The formations have been excerpted from Volumes of Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1993 2000. Część I: A H; Część II: I O; Część III: P Ś; red. T. Smółkowa, Kraków 2004 2005. The analysis of the material led to determining a set of derivational formatives used for creating new agentive names, and in determining the productivity of the respective word-formation types. In modern Polish, names of personal agents are mostly derived from nouns by means of suffixes. The number of new derivates formed using native suffixes outnumbers three times the number of derivates created with foreign suffixes. Most productive in creating agentive names are such suffixes as -acz, -owiec, -ista//-ysta. In numerous formations analyzed the aspect of particular salience was their expressive marking. 3 Ta właściwość charakterystyczna jest dla komentarzy metatekstowych (czyli partykuł i spójników), wyróżnionych przez J. Wajszczuk w jej klasyfikacji leksemów synsyntagmatycznych (1997). W opozycji do tej klasy znalazła się klasa określników metatekstowych, które łączą się z wyrażeniami według innego (semantycznego) klucza (Wa j s z c z u k 1997: 53). Zgodnie z terminologią stosowaną przez M. G r o - chowskiego (2003) do określników metatekstowych należałoby zaliczyć m.in. partykuły niewłaściwe typu aż, dopiero, zaledwie czy operatory gradacji, np. za, zbyt, coraz, trochę.