ASPEKT CZASOWNIKÓW A DOPEŁNIENIE SENSU

Transkrypt

1 Grażyna Habrajska Uniwersytet Łódzki ASPEKT CZASOWNIKÓW A DOPEŁNIENIE SENSU Opublikowano w: Kategorialne aspekty komunikacji, seria: Rozmowy o komunikacji 5; wyd. PRIMUM VERBUM, Łódź 2011, s

2 Dopełnianie sensu Dochodzenie do rozumienia komunikatu można rozpatrywać w świetle relacji między zbiorem jednostek sensu, na który wskazuje formalny przekaz, a jego poszerzeniem, czyli interpretacją, w wyniku której powstaje dopełnienie sensu. W procesie komunikacji odbiorca nieustannie odnosi ostensję, występującą w formalnej postaci szeroko rozumianego tekstu, do bazy interpretacyjnej i właśnie to odniesienie umożliwia mu zrozumienie sensu, na który wskazuje tekst.

3 Dopełnianie sensu Dopełnienie sensu jest uzyskiwane na różnych poziomach komunikacyjnych: na poziomie ideacyjnym, kiedy odtwarzamy sens przedstawionych sytuacji, na poziomie interakcyjnym, kiedy określamy intencję nadawcy oraz na poziomie organizacji dyskursu, kiedy uświadamiamy sobie motywację użycia przez nadawcę formalnych środków językowych, właściwych dla określonego stylu komunikacji

4 Rozumienie tekstu. TEKST 1 TEKST 2 TEKST 3 OSTENSJA TO, CO ZOSTAŁO POWIEDZIANE STANDARYZACJA TEKSTU SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCHEMATY BAZA INTERPRETACYJNA (SCHEMATY NORAMTYWNE) SENS tekstu 1 SENS tekstu 2 SENS tekstu 3 TO, CO ZOSTAŁO PRZEKAZANE

5 Aspekt Każda kategoria gramatyczna posiada znaczenie kategorialne, które wraz ze współpracującymi z nim składnikami znaczeniowymi, buduje ogólny sens komunikacyjny. Głównym celem opisu gramatycznego jest określenie obszaru informacyjnego, na który dana jednostka wskazuje oraz to, w jaki sposób odbiorca rozbudowuje ten obszar informacyjny na podstawie językowej wiedzy standardowej. Podstawową jednostką interpretacji w tym ujęciu nie jest oczywiście odrębne zjawisko gramatyczne, lecz elementarne powiadomienie komunikat, w którym dane zjawisko gramatyczne uczestniczy i pełni określoną funkcję informacyjną.

6 Aspekt Formy dokonane mogą dziedziczyć obszar informacyjny form niedokonanych, dołączając do niego informację kategorialną formantu i tylko w tym przypadku mamy do czynienia z gramatyczną kategorią aspektu Gdy formy dokonane dziedziczą obszar informacyjny form niedokonanych, zauważamy że ma on charakter niespecyfikowany.

7 Aspekt W derywatach (formach dokonanych) ten dziedziczony obszar sensu ulega specyfikacji, zgodnie ze znaczeniem kategorialnym danego formantu słowotwórczego, która jest oczywiście zależna od sensu, na jaki wskazuje dany czasownik. Przeciwstawienie sensu niespecyfikowanego i specyfikowanego nie ma charakteru opozycji, a dopełnienie znaczeniowe, które w tym przypadku powstaje, można uznać za reprezentację znaczeniową kategorii aspektu.

8 Aspekt Andrzej Bogusławski przedstawia różnicę między aspektami jako opozycję między zdarzeniowością (aspekt dokonany) i niezdarzeniowoscią (aspekt niedokonany). W przypadku aspektu dokonanego jest to całościowy opis zdarzenia wskazuje na cały scenariusz i umożliwia pełne dopełnienie sensu komunikatu, w przypadku aspektu niedokonanego mamy do czynienia z opisem stanu rzeczy, który zbliża się do sensu atrybutywnego (charakteryzującego) stanowi tylko komponent scenariusza Aspektową jednostką podstawową jest forma dokonana czasownika

9 Scenariusze (t-3) ZNAJDOWAĆ SIĘ [PTAK, NA SŁUPIE] subschemat: ZNAJDOWAĆ SIĘ [COŚ, GDZIEŚ] ODLECIEĆ [PTAK]: (t-2) ODLATYWAĆ [PTAK] standard semantyczny: ODLATYWAĆ [COŚ, SKĄDŚ] (t-1) LECIEĆ [PTAK] (t0) NIE ZNAJDOWAĆ SIĘ [PTAK, NA SŁUPIE] [(t-3).] (t-2)... (t-1) [ (t0)] Foto: Joanna Dobraszczyk

10 Przechowywane w podświadomości elementy, uruchamiane w procesie komunikacji SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCHEMATY (znaczenie kategorialne) BAZA INTERPRETACYJNA (SCHEMATY NORAMTYWNE) OBRAZ SYTUACJI 1 OBRAZ SYTUACJI 2 OBRAZ SYTUACJI 3 OBRAZ SYTUACJI 4 OBRAZ SYTUACJI 5 OBRAZOWANIE Indywidualna pamięć percepcyjnych doświadczeń sytuacji 1 Indywidualna pamięć percepcyjnych doświadczeń sytuacji 2 Indywidualna pamięć percepcyjnych doświadczeń sytuacji 3 Indywidualna pamięć percepcyjnych doświadczeń sytuacji 4 Indywidualna pamięć percepcyjnych doświadczeń sytuacji 5 INDYWIDUALNA PAMIĘĆ PERCEPCJI ZMYSŁOWEJ Doświadczenia osobiste (percepcyjne) sytuacji 1 Doświadczenia osobiste (percepcyjne) sytuacji 1 Doświadczenia osobiste (percepcyjne) sytuacji 1 Doświadczenia osobiste (percepcyjne) sytuacji 1 Doświadczenia osobiste (percepcyjne) sytuacji 1

11 Przechowywane w podświadomości elementy, uruchamiane w procesie komunikacji SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCENARIUSZE SCHEMATY (znaczenie kategorialne) BAZA INTERPRETACYJNA (SCHEMATY NORAMTYWNE) OBRAZ SYTUACJI 1 OBRAZ SYTUACJI 2 OBRAZ SYTUACJI 3 OBRAZ SYTUACJI 4 OBRAZ SYTUACJI n OBRAZOWANIE Indywidualna pamięć percepcyjnych doświadczeń sytuacji 1 Indywidualna pamięć percepcyjnych doświadczeń sytuacji 2 Indywidualna pamięć percepcyjnych doświadczeń sytuacji 3 Indywidualna pamięć percepcyjnych doświadczeń sytuacji 4 Indywidualna pamięć percepcyjnych doświadczeń sytuacji n INDYWIDUALNA PAMIĘĆ PERCEPCJI ZMYSŁOWEJ Doświadczenia osobiste (percepcyjne) sytuacji 1 Doświadczenia osobiste (percepcyjne) sytuacji 2 Doświadczenia osobiste (percepcyjne) sytuacji 3 Doświadczenia osobiste (percepcyjne) sytuacji 4 Doświadczenia osobiste (percepcyjne) sytuacji n

12 SYTUACJA PAMIĘĆ SYTUACJI 1) obserwujemy różnymi zmysłami i przeżywamy konkretną sytuację w sposób pełny OBRAZOWANIE 2) zatrzymujemy w pamięci wybrane elementy percepcji zmysłowej SCENARIUSZ JĘZYKOWY (t-2) ZGUBIĆ [KTOŚ, COŚ] (t-1) SZUKAĆ [KTOŚ, CZEGOŚ] (t+1) ZNALEŹĆ [KTOŚ, COŚ] 3) dokonujemy obrazowania, czyli schematyzacji 4) przekładamy schematy obrazów na schematy językowe

13 SYTUACJA PAMIĘĆ PODOBNYCH SYTUACJI 1) obserwujemy różnymi zmysłami i przeżywamy konkretną sytuację w sposób pełny OBRAZOWANIE 2) zatrzymujemy w pamięci wybrane elementy percepcji zmysłowej SCENARIUSZ JĘZYKOWY (t-2) ZGUBIĆ [KTOŚ, COŚ] (t-1) SZUKAĆ [KTOŚ, CZEGOŚ] (t+1) ZNALEŹĆ [KTOŚ, COŚ] 3) dokonujemy obrazowania, czyli schematyzacji 4) przekładamy schematy obrazów na schematy językowe

14 Scenariusze ROZPOCZĘCIE (In) KONTYNUACJA (Cont) ZAKOŃCZENIE (Fin) akcji akcji akcji procesu procesu procesu pozycji pozycji pozycji In Cont Fin

15 Scenariusz 1: ODEJŚĆ, ODLECIEĆ, POŁOŻYĆ SIĘ itd. (t-3) ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ/COŚ, GDZIEŚ] (t-2) ODCHODZIĆ [KTOŚ, OD CZEGOŚ / SKĄDŚ] KŁAŚĆ SIĘ [KTOŚ, GDZIEŚ] (t-1) IŚĆ [KTOŚ] LEŻEĆ [KTOŚ,?GDZIEŚ] (t0) NIE ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ/COŚ, GDZIEŚ/W JAKIEJŚ POZYCJI]

16 Scenariusz 2: POJECHAĆ, POPŁYNĄĆ itd. (t-2) ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ/COŚ, GDZIEŚ1] (t-1) JECHAĆ [KTOŚ, GDZIEŚ2] (t0) ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ/COŚ, GDZIEŚ2] Scenariusz 3: ROZBIEC, ROZEJŚĆ, ROZJECHAĆ itd. (t-2) ZNAJDOWAĆ SIĘ RAZEM [KTOŚ/COŚ plur.] (t-1) JECHAĆ W RÓŻNE STRONY [KTOŚ/COŚ plur.] (t0) NIE ZNAJDOWAĆ SIĘ RAZEM [KTOŚ/COŚ plur.]

17 Scenariusz 7: ZROBIĆ, ZJEŚĆ; NAMALOWAĆ, NAPISAĆ; PRZECZYTAĆ; WYMALOWAĆ, WYPIĆ; PRZYBIEC, PRZYJECHAĆ, PRZYJŚĆ (t-1)robić [KTOŚ, COŚ] PISAĆ [KTOŚ, COŚ] CZYTAĆ [KTOŚ, COŚ] MALOWAĆ [KTOŚ, COŚ] PIĆ [KTOŚ, COŚ] (t0) SKOŃCZYĆ ROBIĆ [KTOŚ, COŚ] SKOŃCZYĆ PISAĆ [KTOŚ, COŚ] SKOŃCZYĆ CZYTAĆ [KTOŚ, COŚ] SKOŃCZYĆ MALOWAĆ [KTOŚ, COŚ] SKOŃCZYĆ PIĆ [KTOŚ, COŚ] (t-2)nie ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ, GDZIEŚ] (t-1)jechać [KTOŚ, GDZIEŚ] ZROBIĆ [KTOŚ, COŚ] NAPISAĆ [KTOŚ, COŚ] PRZECZYTAĆ [KTOŚ, COŚ] UMALOWAĆ [KTOŚ, COŚ] WYPIĆ [KTOŚ, COŚ] (t0)skończyć JECHAĆ [KTOŚ, GDZIEŚ] = BYĆ [KTOŚ, GDZIEŚ] to PRZYJECHAĆ [KTOŚ, GDZIEŚ]

18 Inicjowanie zdarzenia (4) WYBIEC, WYJŚĆ, WYJECHAĆ itd. (5) ZBIEC, ZEJŚĆ, ZJECHAĆ Finalizowanie zdarzenia (11) WBIEC, WJECHAĆ, WEJŚĆ (9) PRZEBIEC, PRZEJECHAĆ, PRZEJŚĆ (10) OBIEC, OBJECHAĆ, OBEJŚĆ (3) ROZBIEC, ROZEJŚĆ, ROZJECHAĆ (12) ZBIEC, ZEJŚĆ, ZJECHAĆ

19 In ROZJECHAĆ SIĘ ROZEJŚĆ SIĘ ROZBIEC SIĘ Fin ZJECHAĆ SIĘ ZEJŚĆ SIĘ ZBIEC SIĘ

20 In Cont Fin Cont In Fin PRZEJECHAĆ OBJECHAĆ

21 Inne formy wariantywne czasowników, formalnie derywowane od niedokonanych, mają charakter niekategorialny, nie dopełnianą scenariuszy podstawowych, ale tworzą nowe. Na przykład predykaty: OPISAĆ, ODPISAĆ, POPISAĆ, PRZEPISAĆ, PRZYPISAĆ, ROZPISAĆ, SPISAĆ, PODPISAĆ, WYPISAĆ, WYPISAĆ SIĘ wprowadzają scenariusze: