Iwona Łazarczyk pedagog szkolny ZABURZENIA FUNKCJI PSYCHOFIZYCZNYCH, ICH OBJAWY I KONSEKWENCJE DLA OPANOWANIA UMIEJĘTNOŚCI SZKOLNYCH Lubimy robić rzeczy, z którymi dobrze sobie radzimy. Podobnie lubią uczyć się te dzieci, którym nauka nie sprawia trudności. Jeśli napotykają przeszkody, częściej zniechęcają się do podejmowania kolejnych prób. Warunkiem sukcesu szkolnego jest opanowanie bazowych umiejętności szkolnych: czytania (a więc i mówienia), pisania (grafomotoryki) i liczenia, które angażują cały zespół podstawowych funkcji psychofizycznych: słuchową, artykulacyjną, wzrokowo przestrzenną, motoryczną. Ich nie zaburzone działanie zapewnia prawidłowy przebieg nauki pisania i czytania. Zwrócić warto wiec uwagę na sposób działania funkcji psychofizycznych, aby uniknąć pogłębiania trudności uczniów, opierając proces ich uczenia się na nieprawidłowościach ale wykorzystywać inne, sprawnie działające i ćwiczyć zaburzone. I. Percepcja słuchowa Prawidłowa percepcja słuchowa zależy od tego jak działa: słuch fizjologiczny, słuch fonematyczny (umiejętność rozróżniania dźwięków mowy), pamięć słuchowa wyrazów (tzn. wzorców słuchowych wyrazów) i umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych z odpowiednimi pojęciami oraz umiejętności rozszyfrowywania związków występujących między wyrazami w zdaniu, która umożliwia rozumienie znaczenia poszczególnych wyrazów oraz treści całej wypowiedzi. Zaburzenia percepcji słuchowej: Umiejętności szkolne, w których widoczne jest występowanie zaburzeń Symptomy zaburzeń percepcji słuchowej Zniekształcenia pisowni, niekiedy zlepki liter. Zniekształcenia w dyktandzie wyrazów tak, że stają się niemożliwe do czytania. Trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami tracącymi dźwięczność (zamiana głosek dźwięcznych na
Pisanie Czytanie Trudności występujące w innych przedmiotach szkolnych bezdźwięczne: w-f, b-p, g-k) oraz w różnicowaniu i-j. Kłopoty w odróżnianiu samogłosek nosowych ą, ę od zespołów om, -on, -em, -en. Trudności w analizie zdań na wyrazy, wyrazów na sylaby i głoski, łączenie przyimków z rzeczownikami (np. wklasie, nastole), opuszczanie końcówek i cząstek wyrazów, gubienie liter, zwłaszcza samogłosek. Przestawianie szyku dyktowanych wyrazów. W pisaniu ujawniają się często już przezwyciężone wady wymowy, szczególnie seplenienie, mylenie głosek syczących i szumiących (Salik zamiast szalik). Liczne przekręcenia i poprawki w zeszytach świadczą o tym, ze dziecko podczas pisania szczególnie ze słuchu pomaga sobie pamięcią wzrokową Szczególne trudności w różnicowaniu dźwięków mowy, co może powodować niewłaściwe ich wybrzmiewanie. Trudności w syntezie przeliterowanych dźwięków, w scalaniu ich w dźwiękową całość wyrazu. Trudności we właściwej intonacji czytanych treści. Błędy w czytaniu zamiana liter, omijanie ich, zamiana brzmienia, nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów np. kordła zamiast kołdra. Trudności w zrozumieniu przeczytanej treści wynikające z błędów w czytaniu, jak i niewłaściwego rozumienia określeń słownych, głównie pojęć abstrakcyjnych. Hałas, a zwłaszcza rozmowy otoczenia mogą całkiem uniemożliwić czytanie. Trudności w nauce języków obcych, w uczeniu się pamięciowym (wiersze, słowa piosenek, ciągi słowne dni tygodnia, miesiące, tabliczka mnożenia) - łatwiej uczą się mając tekst przed oczami. Trudności w przyswajaniu materiału z gramatyki, w rozumieniu dłuższych wypowiedzi słownych i pleceń nauczycieli Ćwiczenia doskonalące analizę i syntezę słuchową a) Ćwiczenia na materiale bezliterowym: 1. Rozpoznawanie dźwięków i szmerów, 2. Odtwarzanie przez dzieci słyszanego rytmu 3. Odtwarzanie struktur dźwiękowych na podstawie układów przestrzennych b) Ćwiczenia na materiale literowym: 1. Wyodrębnianie zdań w mowie, słów w zdaniach, zgłosek w słowach 2. Wyodrębnianie sylab w słowach 3. Podział wyrazów na sylaby 4. Podział wyrazów na sylaby i wyodrębnienie głosek w sylabie, rozpoznawanie sylab
5. Tworzenie wyrazów z sylab 6. Czytanie sylab otwartych i tworzenie z nich wyrazów przy zastosowaniu loteryjek obrazkowo- sylabowych i obrazkowo wyrazowych 7. Czytanie sylab i tworzenie nowych wyrazów za pomocą rebusów 8. Układanie zdań z sylab 9. Wybieranie i segregowanie przedmiotów oraz obrazków na podstawie dźwiękowych właściwości ich nazw 10. Tworzenie wyrazów z podanych głosek i ich zamiana 11. Różnicowanie dźwięczności 12. Wstawianie brakujących cząstek i liter wyrazów 13. Analiza zdania na wyrazy, sylaby, litery 14. Wykreślani, uzupełniani, przestawiani literowe i sylabowe 15. Rozwiązywanie zagadek 16. Krzyżówki, rebusy i teksty z lukami II. Percepcja wzrokowa i orientacja przestrzenna Warunkiem prawidłowego przebiegu procesu spostrzegania jest sprawny (pod względem anatomicznym i funkcjonalnym) analizator wzrokowy. Prawidłowa percepcja liter polega wymaga jednak nie tylko dokładnego spostrzegania i różnicowania kształtów, ale także położenia przestrzennego liter wobec siebie oraz usytuowania elementów wewnątrz listy. Duże znaczenie mają tu także ruchy całego ciała prowadzące do powstania danych kształtów, będące podstawą koordynacji wzrokowo ruchowej. Ruchy wykonywane początkowo pod kontrola wzroku przekształcają się we wrażenia kinestetyczne skoordynowane z postrzeganiem wzrokowym, dzięki czemu wstępny proces lateralizacji przechodzi w orientację ukierunkowaną. Zaburzenia percepcji wzrokowej i orientacji przestrzennej: Umiejętności szkolne, w których widoczne jest występowanie zaburzeń Symptomy zaburzeń percepcji wzrokowej i orientacji przestrzennej Trudności w przepisywaniu, pisaniu z pamięci i ze słuchu. W początkach nauki trudności z zapamiętywaniem kształtu liter, mylenie liter podobnych (a-o, a-ą, e-c, l-t, m-n, u-w) Mylenie liter różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej (p-g, b-d) lub poziomej (w-m, n-u, d-g). Pomijanie drobnych elementów graficznych (kreseczki, ogonki ą i
Pisanie Czytanie Rysowanie Trudności występujące na innych przedmiotach szkolnych ę). Odwracanie kolejności liter w wyrazach np. pan nap, wór rów. Litery wybiegające poza linie, nierówne, rozchwiane. Za duże lub za małe odstępy pomiędzy literami. Wolne tempo pisania. Błędy typowo ortograficzne wynikające z gorszej pamięci wzrokowej, stąd nieraz w jednym zdaniu prawidłowa i błędna forma zapisu tego samego wyrazu. Pisanie w niewłaściwych liniach. W początkach nauki trudności w kojarzeniu dźwięku z odpowiednim znakiem graficznym. Mylenie liter i wyrazów o podobieństwie graficznym (piłka pałka). Rozpoznawanie napisów po cechach przypadkowych (obrazki, układ strony), czytanie na pamięć, zgadywanie. Przestawianie, opuszczanie liter nawet całych wyrazów. Bardzo wolne temp czytania i niechęć do czytania zwłaszcza głośnego, czytanie nierytmiczne. Rozumienie przeczytanej treści utrudnione ze względu na koncentrowanie się na technicznej stronie czytania. Gubienie się w tekście przez opuszczanie lub powtarzanie całego tekstu. Jakość czytania zależna od wielkości i wyrazistości druku. Szybko występuje zmęczenie. Trudności w rysowaniu i odwzorowywaniu kształtów geometrycznych, zwłaszcza z pamięci i wg wzoru. Rysunki ubogie o prymitywnych uproszczeniach. Mają uproszczoną, schematyczną formę, pozbawione s ą szczegółów. Zakłócone stosunki przestrzenne oraz proporcje elementów. Trudności w rozplanowaniu, w rozumieniu stosunków przestrzennych na obrazku. Kłopoty z poprawnym odtwarzaniem wzorów w układankach i mozaikach. Trudności w nauce: - geografii (wzrokowe ujmowanie stosunków przestrzennych na mapie, orientacja w stronach świata itp.) - geometrii (wynikające z kłopotów w różnicowaniu kształtów geometrycznych, zakłóconej orientacji i wyobraźni przestrzennej np. nad, pod, przed, obok, za, przy, na lewo, na prawo). Trudności w rozumieniu pojęć w tym względzie (przyswajanie werbalne). Trudności w nauce języków nowe znaki pisarskie, mylenie liter o podobnym kształcie, i tych które mają ten sam obraz graficzny, ale inne brzmienie. Zeszyty obfitujące w poprawy błędów, dużo skreśleń, poprawek.
Ćwiczenia doskonalące analizę i syntezę wzrokową oraz orientacje przestrzenną a) Ćwiczenia na materiale bezliterowym: 1. Rozpoznawanie obrazków i ich elementów 2. Dobieranie części do całego obrazka 3. Składanie obrazków z części 4. Wyszukiwanie braków na obrazku 5. Wyodrębnianie różnic między obrazkami pozornie identycznymi 6. Różnicowanie przedmiotów i figur 7. Ćwiczenia z rozpoznawaniem kształtów i kolorów 8. Ćwiczenia w układaniu dowolnych kompozycji 9. Układanie figur według podanego wzoru 10. Odgadywanie jakiego klocka brakuje 11. Zabawy typu Domino 12. Określanie położenia przestrzennego przedmiotów 13. Określanie położenia przedmiotów względem siebie 14. Chodzenie po dużych figurach geometrycznych 15. Porównywanie przedmiotów i obrazków różnej wielkości 16. Zabawy w zapamiętywanie obrazków lub przedmiotów obserwowanych przez określony czas 17. Gra rysunkowa Wyżej niżej 18. Zabawa w chowanego 19. Werbalizacja relacji przestrzennej 20. Odwzorowywanie układów wzrokowo przestrzennych 21. Różnicowanie elementów graficznych i rysunków 22. Odtwarzanie kształtów złożonych przez łączenie punktów lub zamalowywanie specjalnie oznaczonych pól 23. Malowanie rysunków konturowych b) Ćwiczenia na materiale literowym: 1. Wyszukiwanie takich samych liter i ich segregowanie 2. Lepienie z plasteliny lub układanie liter z drutu 3. Utrwalanie kształtu i położenia liter 4. Wyszukiwanie takich samych sylab i ich segregowanie 5. Krzyżówki sylabowe 6. Wyszukiwanie takich samych wyrazów i ich rozpoznawanie w tekście 7. Rozpoznawanie wyrazów uprzednio eksponowanych 8. Loteryjki wyrazowe 9. Podobieństwo między wyrazami 10. Segregowanie wyrazów III. Sprawność motoryczna O motoryce ogólnej ciała stanowi swoisty model ruchowy człowieka, wykształcony w czasie rozwoju. W jego skład wchodzą: postawa ciała, chód oraz ruch poszczególnych
części ciała i obejmuje on ruch lokomocyjny (przemieszczanie się w przestrzeni całego ciała) i bezlokomocyjny (ruch poszczególnych części ciała, kończyn (ruch manipulacyjny), głowy, bez przemieszczania całego ciała w przestrzeni). Motoryka ciała zależy od sprawności czynnościowej układu wykonawczego ruchu (układ mięśni i kostno stawowy) i układu sterowniczego ruchu (struktury nerwowe), a zaburzenia są wynikiem nieprawidłowego funkcjonowania obydwu lub któregoś, z tych układów. Zaburzenia sprawności motorycznej: Czynności, w których widoczne jest występowani e zaburzeń Czynności codzienne, zabawowe i sportowe. Lekcje wychowania fizycznego Objawy ogólnej niezręczności ruchowej Mała aktywność ruchowa. Ogólna niezręczność ruchowa i mała wyćwiczalność w zakresie dużych ruchów związana z zakłóceniami napięcia mięśniowego (napięcie nadmierne lub za małe). Brak koordynacji ruchów przy współdziałaniu różnych grup mięśniowych. Trudności utrzymania równowagi przy staniu i skakaniu na jednej nodze i innych ćwiczeniach gimnastycznych. Unikanie zabaw ruchowych. Zakłócenia koordynacji wzrokowo ruchowej w zabawach i zadaniach, w których ruch odbywa się pod kontrolą wzroku (rzut piłką, gra w klasy) oraz naśladowaniu demonstrowanego ruchu Brak precyzji ruchów, Objawy zakłócenia motoryki manualnej Opóźnienie w rozwoju praksji, brak precyzji ruchów drobnych. Duże trudności z wykonywaniem prostych zadań. Z opóźnieniem zdobywają umiejętność samoobsługi, są mało samodzielne. Codzienne czynności wykonują wolno i niezręcznie, co powoduje, ze dorośli nie mając cierpliwości wyręczają je. Niechętnie budują z klocków. Gdyż ich budowle łatwo rozpadając się z powodu wadliwej konstrukcji. Często psuja i niszczą zabawki oraz przedmioty codziennego użytku. Często upuszczają przedmioty, nie chcą i nie lubią wycinać nożyczkami. Niewłaściwa koordynacja obu rąk powoduje, ze dzieci chętnie posługują się jedną ręką (druga raczej im przeszkadza). Trudności przy zapinaniu guzików, wiązaniu sznurowadeł, ubieraniu. Niechętne podejmowanie czynności manualnych. Mała precyzja ruchów dłoni i
Pisanie Rysowanie i inne zajęcia plastyczne wzmożone napięcia mięśniowe i współruchy. Dzieci szybko zniechęcają się, nie kończą pracy, mają trudności z koncentracją uwagi. Nie nadążają za rówieśnikami w czasie klasówek i dyktand. Jak wyżej. Rysują niechętnie, nie kończąc pracy nie mogą wykazać zdolności rysunkowych. Prace robią wrażenie niedbale wykonanych, ponieważ są często poplamione, podarte, pogniecione palców, stąd zniekształcenia graficznej strony pisma, pismo nieczytelne, litery często wykraczają poza liniaturę. Brak wiązania liter ze sobą. Wolne tempo pisania. Zeszyt niestaranne, pomazane, dużo skreśleń, poprawek. Nieprawidłowe trzymanie narzędzia pisarskiego (rodzice wielokrotnie układają rękę dziecka). Niezręcznie wycinają, szarpią papier (źle koordynują ruchy obu rąk). Nadmierne napięcie mięśniowe powoduje zbyt silny nacisk długopisu, łamanie kredek. Ruchy ręki są gwałtowne, mało płynne, kanciaste, co powoduje, ze w rysunkach przeważają linie proste (mało lub brak linii falistych). Przy zbyt małym napięciu mięśniowym (co jest rzadziej spotykane) linie rysunku są nikłe, ledwie widoczne Ćwiczenia dla dzieci o opóźnionym rozwoju ruchowym a) Ćwiczenia usprawniające motorykę ogólną: 1. Zabawy rzutne i zręcznościowe, 2. Biegi i skoki, 3. Zabawy i ćwiczenia rozluźniające napięcie mięśniowe 4. Ćwiczenia relaksacyjne 5. Zabawy na lokalizację i orientację w przestrzeni, b) ćwiczenia kształtujące zaburzoną sprawność manualną 1. Ćwiczenia rozmachowe 2. Ćwiczenia ruchliwości i sprawności palców IV. Lateralizacja Jednym z aspektów ruchowego rozwoju dziecka jest lateralizacja funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała, związana z dominacją jednej z półkul mózgowych. Najkorzystniejszą dla dziecka jest lateralizacja jednorodna prawo - lub lewostronna
(zarówno ręka, noga jak i oko), zdarzają się jednak przypadki, gdzie lateralizacja jest niejednorodna, skrzyżowana (np. prawe oko, lewa ręka, prawa noga) powstaje wówczas problem współdziałania. Sytuacja, gdy jedna z kończyn dominuje, a druga z nią współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po tej samej stronie sprzyja wytworzeniu tzw. układu ręka oko, który jest podstawą koordynacji wzrokowo ruchowej, a więc wykonywania większości czynności manipulacyjnych i graficznych. Trudności w nauce, szczególnie w czytaniu i pisaniu, występują przede wszystkim u dzieci: z lateralizacją osłabioną (oburęczność, obustronność), z lateralizacją skrzyżowaną lub lewostronną. Zaburzenia procesu lateralizacji i jego objawy: Umiejętności szkolne, w których Zaburzenia procesu lateralizacji widoczne jest występowanie zaburzeń Mylenie liter o podobnych kształtach, ale o innym położeniu i kierunku, tzw. statyczne odwracanie liter (inwersja statyczna): b-d, p-b, u-n, w-m (podobnie jak w zaburzeniach funkcji wzrokowej i orientacji przestrzennej). Pisanie Dynamiczne odwracanie liter zmiana kolejności, przestawianie ich, błędne odtwarzanie liter. W początkach nauki, głównie przy lateralizacji skrzyżowanej może wystąpić pismo lustrzane, zwierciadlane odbicie symboli literowych i cyfrowych. Trudności związane z techniką pisania zniekształcenia graficznej strony pisma. Przestawienie liter i cząstek wyrazowych. Zmiana kolejności liter a nawet wyrazów. Opuszczanie całego wiersza. Wolne tempo czytania (szczególnie przy lewooczności) (pismo ma kierunek od lewej do prawej, a więc prawe oko powinno prowadzić ). Czytanie Odczytywanie wyrazów od prawej do lewej np. kos jako sok; do jak od, szczególnie gdy są krótkie i po odwróceniu zachowują sens. Odczytywanie cyfr w sposób zwierciadlany, np. 21 jako 12, 6 jako 9, co może być powodem błędów w liczeniu. Zmiany kierunku w rysunkach, często błędny kierunek Rysowanie odwzorowywania od prawej do lewej. W tym też kierunku kreślenie figur geometrycznych, szlaczków. Trudności występujące w innych przedmiotach Objawy podobne jak w zaburzeniach funkcji wzrokowej i orientacji przestrzennej uwidaczniające się na lekcjach geometrii i geografii. Zmiany kierunku w rysunkach z geometrii, słaba orientacja w schemacie własnego ciała rzutuje na błędne rozumienie instrukcji na
szkolnych lekcjach wychowania fizycznego (np. zwroty) Opracowano na podstawie: Skibińska H.: Praca korekcyjno kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w pisaniu i czytaniu, wyd. AB, Bydgoszcz 2001