LITERATURA W ŻYCIU MAŁEGO DZIECKA Literaturę możemy wykorzystać w procesie wychowania w celu przekazania wiedzy, wzbogacenia doświadczenia, ukazania innych wzorów myślenia, odczuwania, działania. W efekcie oddziaływania umiejętnie dobranej literatury pogłębianiu ulega samoobserwacja, co może prowadzić do bardziej świadomego kierowania sobą, do kontroli bodźców wyzwalających zachowania. Określony sposób myślenia wyzwala określone emocje, a konsekwencją tego jest zachowanie. Jeśli oczekujemy porażki, nasz lęk wzrasta, co zwiększa możliwość niepowodzenia, bo pojawia się tendencja do unikania, wycofywania się zamykania. Nastawienie optymistyczne przeciwnie, mobilizuje do działania, ma też korzystny wpływ na zdrowie. Literatura umożliwia poznanie i zasymilowanie doświadczeń jej bohaterów. Literatura daje także wzory osobowe. Przez wzór osobowy rozumiemy opis konkretnego człowieka, jego dokonań, jego osobowości. Dziecku wzory są niezbędne. Dzięki nim uczy się, jakie cele wybierać, jak je realizować. Książka może dawać wsparcie poprzez akceptację. Dzieje się tak szczególnie wówczas, gdy dziecko jest w takiej samej sytuacji jak bohater. Szczęśliwe zakończenie buduje nadzieję i wiarę w sukces. Książka i jej bohaterowie mogą kompensować, czyli zastępczo zaspokajać ważne potrzeby. Dając chwilowe ukojenie, uspokajają, budzą nadzieję na spełnienie potrzeb, oczekiwań. Literatura kompensacyjna to taka, która doraźnie pozwala znosić cierpienie, łagodzi je. Literatura ta prowadzi do realnego zmierzenia się z lękami, głównie z poczuciem mniejszej wartości, buduje zasoby osobiste. Książka może relaksować, gdy zawiera elementy humorystyczne. Wpływa wtedy korzystnie na emocje, a tym samym obniża lęk, redukuje przykre napięcia emocjonalne. 1
Literatura daje nieznane, nowe wzory zachowań, które dzięki temu są atrakcyjne, poza tym oddziaływanie na dziecko poprzez słowo, czy to pisane, czy mówione, nie ogranicza tak jego wyobraźni, jak czyni to obraz filmowy, narzucając konkretny wzorzec. Dziecko wybiera na swego modela bohatera najbardziej do siebie podobnego z powodu nie zaspokojonych potrzeb i podobieństwa sytuacji, w której samo się znajduje. Identyfikacja daje szereg gratyfikacji w postaci zastępczego zaspokajania potrzeb, kształtowania pozytywnego obrazu siebie, buduje wiedzę przyjmowaną jako własną, a to sprzyja budowaniu zasobów, wzmacnia wewnętrznie, redukuje lęk. Głównym mechanizmem psychicznym decydującym o oddziaływaniu literatury jest właśnie mechanizm identyfikacji. Książka może odwrażliwiać i powodować, że niektóre lęki ulegną wygaszeniu. Dziecko znajduje w literaturze opisy zagrażających sytuacji, a w rzeczywistości nic mu nie zagraża. Takie bodźce tracą z wolna swoje lękotwórcze działanie. Mama czyta, czy lepiej opowiada dziecku bajkę o Czerwonym Kapturku i wilku. Dziecko boi się wilka, ale jednocześnie jest blisko mamy, przeżywa z tym związane przyjemne emocje, czuje się bezpiecznie. Gdy wiele razy przeczytamy tę bajkę, zauważymy, że nastąpił efekt przewarunkowania; z wolna zwierzę zacznie coraz mniej przerażać, aż w końcu dziecko przestanie reagować lękiem na wilka czy psa; behawioryści powiedzą nastąpiło przewarunkowanie i generalizacja. Reasumując, literatura wpływając na dziecko za pomocą różnych mechanizmów psychologicznych, głównie naśladownictwa i identyfikacji, asymilacji wiedzy i mechanizmów odwrażliwiania, spełnia istotną rolę w rozwoju dziecka. ROLA BAJKI W EDUKACJI DZIECKA Bajki i baśnie szybko stały się ulubioną lekturą dzieci, fascynacja trwa nieprzerwanie od pokoleń. Kochają je dzieci, ale także i dorośli sięgają po nie, by znowu w tej cudownej krainie odnaleźć radość, optymizm, wchłonąć jej poetyckość, która jest antidotum na pragmatyzm naszych czasów. Rzeczywistość kreowana w bajkach jest zgodna z myśleniem dziecka, dzięki czemu pomaga mu zrozumieć świat i siebie, wprowadza porządek i ład, pokazując, jakie reguły rządzą światem. Dając uporządkowany obraz świata, przewidywalny, tym samym buduje w dzieciach 2
poczucie bezpieczeństwa. Wszelkie informacje niezgodne z już posiadanymi budzą sprzeciw, zmuszają do poszukiwania nowych rozwiązań. Małe dzieci chętnie posługują się magią w rozumieniu świata, ale jednocześnie kształtuje się ich racjonalne myślenie. Środowisko rodzinne, a także szersze społeczne, będzie miało znaczący wpływ na utrzymanie się magicznych czy racjonalnych przekonań, na sposób interpretacji zdarzeń. Dzięki bajkom następuje też przezwyciężenie egocentrycznego myślenia; dochodzi do decentracji. Postacie są jednowymiarowe albo dobre, albo złe, piękne lub brzydkie; ich cele realizują się w działaniu. Źródłem dziecięcych fantazji jest rzeczywistość, to, co rozgrywa się w środowisku, także tym, które kreują bajki. Dziecko, uruchamiając wyobraźnię, wyzwala emocje, a one kształtują wrażliwość, prowadzą do intensywnego przeżywania różnych doznań. Stymulują empatię wobec tego, co czują inni, także zwierzęta, rośliny. Bajki uczą również wyrażać uczucia, nazywać je i uświadamiać je sobie. Jest to bardzo ważne w procesie komunikowania się z innymi, radzenia sobie z emocjami. W bajkach świat jest sprawiedliwy i rządzony według jednoznacznych reguł. Dziecko uczy się, że warto przestrzegać zakazów, być dobrym, że za takie zachowania spotyka nagroda. W bajkach występują zarówno postacie złe, jak i dobre. Szlachetność jest nagradzana, dzięki czemu dziecko rozumie, że warto tak się zachowywać. Wychowanie moralne w bajkach opiera się o rachunek strat i zysków, jednoznacznie pokazując, jakie zachowania są efektywne, jakie popłacają. Bajki w ten sposób socjalizują, a jasność, konkretność ich przekazu sprzyja internalizacji (uwewnętrznianiu). BAJKA JAKO NARZĘDZIE WYCHOWAWCZE Jak posługiwać się bajką jako narzędziem wychowawczym, aby uzyskać pożądane efekty edukacyjne z jak największą korzyścią dla dziecka? Psychologia edukacji zna 4 modele edukacji: (1) Model laissez faire (2) model lepienia z gliny (3) model konfliktowy (4) model wzajemności. 3
Model laissez faire to inaczej model przyzwolenia. W tym modelu posługiwanie się bajką polegałoby na jej opowiadaniu wówczas, gdy dziecko miałoby na to ochotę. Ono wyznaczałoby początek i koniec tej aktywności oraz decydowałoby o wyborze bajki według własnych upodobań czy chwilowego nastroju. Natomiast opiekun byłby jedynie narzędziem do czytania, posiadającym niewielki wpływ na rodzaj czytanych treści, ich częstość, długość trwania czy możliwość zachęty do rozmowy na tematy poruszane w bajce. Model lepienia z gliny zwany jest modelem nakazu. W tym modelu to opiekun według wypracowanych schematów dobierałby bajki do przez siebie zdefiniowanych potrzeb dziecka. To on decydowałby o ich treści, częstości, długości trwania i zmuszałby dziecko do przyswojenia owych treści zgodnie z własną interpretacją, nie pozwalającą na dziecięce fantazje, według założonego programu wychowawczego. W modelu konfliktowym bajka pełniłaby rolę nagrody za pożądane zachowania lub pomocy naukowej przy ćwiczeniu w sztuce czytania, co z pewnością byłoby odbierane przez dziecko jako kara. Wykorzystanie bajki w tym modelu byłoby mało skuteczne. Model wzajemności to inaczej model współpracy. Obie strony interakcji wychowawczej traktowane są jako autonomiczne, aktywne jednostki, wnoszące odmienny i istotny wkład do relacji. Praca według tego modelu jest najefektywniejsza, ponieważ uczestnicy interakcji są odpowiedzialni za dobór bajki nauczyciel może przygotować kilka alternatywnych opowiadań o treściach adekwatnych do danego etapu socjalizacji wychowanka, natomiast dziecko wybiera z jego propozycji to, co odpowiada jego aktualnemu nastrojowi i potrzebom. Wybierając daną bajkę, dziecko pokazuje nauczycielowi co jest dla niego ważne. Refleksyjny nauczyciel zauważy, to i odpowiadając na jego potrzeby, poprowadzi rozmowy tak, by dziecko tworzyło swobodne fantazje. BAJKOTERAPIA Bajkoterapia jest jedną z metod terapii wykorzystywaną do pracy z dziećmi. Jej celem jest lepsze zrozumienie dziecka oraz jego problemu. Dostarczenie mu wiedzy oraz pozytywnych wzorców zachowania, sprawia, że dziecko poznaje różne sposoby myślenia jak i działania dzięki czemu potrafi sam stawić czoła problemom. Bajkoterapia jest częścią biblioterapii. 4
Maria Molicka, autorka wielu bajek terapeutycznych, wyróżnia trzy gatunki bajek terapeutycznych: 1. Bajki relaksacyjne ich celem jest wywołanie odprężenia oraz uspokojenia. Fabuła bajki zawsze dzieje się w miejscu bardzo dobrze znanym dziecku, ale jednocześnie spokojnym, przyjaznym oraz bezpiecznym. Bohater wszystkimi swoimi zmysłami doświadcza miejsca, w którym przebywa, co sprawia, że również dziecko odbiera bajkę swoimi wszystkimi zmysłami. Relaks ma za zadanie odprężyć mięśnie dziecka. Im jest on głębszy, tym łatwiejsze jest odprężenie, uspokojenie oraz lepsze samopoczucie. Wszystkie zmartwienia dziecka oraz lęki są wyciszane oraz schodzą na dalszy plan. Dziecko, które posiada spokój wewnętrzny, łatwiej upora się z trudnościami jakie stawia mu życie. 2. Bajki psychoedukacyjne ich priorytetem jest wprowadzanie pozytywnych zmian w zachowaniu dziecka. Bajkowy bohater zawsze przeżywa problem podobny do tego, który trapi dziecko. Dzięki temu dziecko zdobywa ważne doświadczenie, które uczy jakie wzory postępowania należy w danym momencie zastosować. Bajki te wspomagają trudny proces dorastania dziecka, wskazują nowe wzory myślenia o sytuacjach lękotwórczych. 3. Bajki psychoterapeutyczne zawierają zupełnie inny sposób myślenia sprawiający, że sytuacje lękotwórcze dziecko odczuwa w zupełnie inny, nowy sposób. Zastępczo zaspakajają potrzeby dziecka, dowartościowują je, dają poczucie zrozumienia poprzez akceptację. Budują pozytywne emocje, nadzieję oraz przyjaźń, które prezentują bajkowe postacie. Przekazują wiedzę o lękach dziecka oraz wskazują sposoby radzenia sobie z nimi. Celem nadrzędnym tych bajek jest obniżenie lęku u dziecka. M. Molicka przedstawia schemat bajki terapeutycznej, dzięki któremu można budować własne opowieści. Składają się na niego: - główny temat (sytuacja wywołująca lęk), - główny bohater (dziecko lub zwierzątko, z którym się dziecko identyfikuje), - inne wprowadzone postacie (pomagają nazwać uczucia, uczą reakcji na trudne sytuacje). Cechami wspólnymi bajek psychoedukacyjnych i psychoterapeutycznych są: - ich adresat - dzieci, głównie w wieku od 4 do 9 lat, - konstrukcja bajki powinna opierać się na metaforze - sytuacji, w której znajduje się 5
dziecko, jego zachowania itp. choć dobrze jest, by bohater bajki był w podobnym wieku do dziecka, to jednak unikać należy tego, by posiadał on inne cechy, które z naszym dzieckiem mogą go wyraźnie powiązać, np.: imię czy cechy fizyczne, - bohater bajki powinien posiadać problemy podobne do dziecięcych i rozwiązywać je za pomocą takich samych środków, jakie dostępne są w świecie dziecka choć w bajce mogą występować postaci bajkowe, to jednak sama magia wcale lub bardzo rzadko w nich się pojawia, - bohater, którym może być zarówno człowiek, jak i zwierzę radzi sobie z problemami, - przy pomocy innych postaci bajkowych - warto wprowadzić tzw. eksperta (ważny jest element rozmowy), -,najlepiej, by miejsce, w którym rozgrywa się akcja bajki, było znane dziecku, np.: dom, szpital, przedszkole itp, ale może to być również bajkowa kraina lub inna planeta - ważne jednak jest, by w tym świecie rządziły reguły podobne do ludzkich, - bajka nie powinna mieć morału, pouczać, - należy eksponować uczucia, szczególne te pozytywne, a o wszystkich rodzajach uczuć, - należy pisać jak najwięcej, opisywać je, bohaterowie również powinni często mówić, co czują, próbować nazywać swoje uczucia, - wskazane jest wprowadzenie elementów humoru, - bajka powinna dobrze się kończyć. W potocznym języku pojęcia bajka i baśń używa się zamiennie, jednak jako utwory literackie mają różne znaczenia. Bajka jest krótkim, dowcipnym utworem, najczęściej poetyckim, o charakterze satyrycznym lub dydaktycznym. Jej bohaterami są zwierzęta lub ludzie i zwykle zakończona jest morałem. Baśń jest natomiast opowiadaniem narracyjnym, folklorystycznym, gdzie zachowany jest obiektywny stosunek autora do opisywanych zdarzeń. Przykład bajki relaksacyjnej zaczerpnięty z książki M. Molickiej Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii Wydawnictwo Media Rodzina. Mały kotek samotnie wracał ze szkoły. Ciągnął łapkę za łapką wolno, jakby ospale. Był smutny, nic go nie cieszyło, czuł się bardzo nieswojo. Niechętnie prychał na inne przechodzące obok zwierzątka. Nagle nadleciał malutki motylek i nad samym nosem kotka zrobił okrążenia, jedno, drugie, trzecie. Chyba mi się przygląda pomyślał kotek i łapką próbował odgonić motylka. Ale ten wcale nie odlatywał, tylko krążył, krążył i jak samolot kreślił znaki w powietrzu. Kotek patrzył i patrzył, jak zaczarowany, w piękny lot motyla. A ten wzbił się wyżej, jakby chciał 6
dolecieć do słońca, i nagle znikł mu z oczu za wysokim ogrodzeniem. Zaciekawiony kotek zbliżył się do płotu, wdrapał się po deskach i znalazł się w ogrodzie. Rozejrzał się dookoła. Było tam tak pięknie, rosły wysokie owocowe drzewa sięgające koronami do nieba, a małe krzaczki, jakby przy nich przycupnięte, trzymały się ich jak maminej spódnicy. Rosły też kolorowe kwiaty, które jak dywan pokrywały cały ogród. Kotek poczuł zapach ziemi, kwiatów i drzew. Pociągnął mocno noskiem i zapach jak fala, jakby ramionami, objął go. Kotek położył się na trawie i oddychał miarowo, równo i spokojnie. Przetarł oczy, podłożył łapki pod głowę, wyciągnął całe ciałko, było mu bardzo wygodnie. Leżał teraz i odpoczywał. Poczuł senność. Słonko wysyłało swe promyczki na ziemię, by pogłaskały każdy kwiatek, każdy listek i każdą roślinkę. Kotek poczuł przyjemny dotyk ciepłych promieni. Zamknął oczy. A promyczki jeden po drugim głaskały go, przyjemnie ogrzewając. Po chwili pojawił się delikatny wiaterek, który kołysał listki i gałęzie, jakby do snu. Pochylił się nad kotkiem i też go kołysał, trzymając w swoich ramionach. Kotek poczuł jak wiaterek przesuwając się teraz po nim od głowy do łap, do pazurków samych, z wolna uwalnia go od smutków, i jeszcze raz, i jeszcze delikatniej przesuwając się od głowy w dół ciałka, zabiera z sobą całe niezadowolenie. Kotek poczuł się tak dobrze, poczuł się spokojny, jakby obmyty ze wszystkich swoich dużych i małych zmartwień. Otworzył wolno oczka i popatrzył na chmurki, które płynęły po niebie, nie spiesząc się, leniwie, nie przeganiając się, zgodnie. Płynęły i płynęły, a wiatr wolno je popychał. Kotkowi było tak dobrze. Nagle jedna mała kropelka spadła mu na nos. Co to? zdziwił się. Rozejrzał się dookoła i zobaczył, jak kwiatki wyciągają swoje małe główki do kropli deszczu, zupełnie jak on pyszczek do miseczki z mlekiem. Usiadł na trawie. Przeciągnął się. Kropelki deszczu wolno, lecz miarowo spadały na spragnione roślinki. Wraz z tym delikatnym deszczem wróciła mu siła. Wstał, otrząsnął futerko, uśmiechną się do siebie zadowolony. Pora iść do domu pomyślał. Ale dziwną przeżyłem przygodę w tym ogrodzie, gdzie przyprowadził mnie motylek. Wrócę tu jeszcze obiecał sobie tu jest tak pięknie i spokojnie. Wyprężył się do skoku i jednym zamachem przeskoczył płot. Radośnie machając ogonem, wracał do domu. Polecana literatura: * Molicka M. Bajkoterapia, Wydawnictwo Media Rodzina, 2002. * Molicka M. Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Wydawnictwo Media Rodzina, 2002. Opracowała: Małgorzata Rosińska 7