Płeć kulturowa nauczycieli Funkcjonowanie w roli zawodowej
Mariola Chomczyńska-Rubacha Krzysztof Rubacha Płeć kulturowa nauczycieli Funkcjonowanie w roli zawodowej Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2007
Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007 Recenzent: prof. zw. dr hab. Zbigniew Kwieciński Redakcja wydawnicza: Małgorzata Miller Korekta: Danuta Porębska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN 978-83-7308-844-3 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007
Spis treści Wprowadzenie... 7 Rozdział I Podstawy teoretyczne... 13 Rola nauczyciela... 13 Teoria rozwoju roli płciowej... 23 Poczucie własnej skuteczności... 29 Strategie wychowawcze... 35 Rozdział II Metoda... 49 Pomiar stanu rozwoju ról płciowych nauczycieli... 50 Pomiar pełnienia roli nauczyciela... 56 Pomiar poczucia własnej skuteczności... 63 Pomiar strategii wychowawczych... 73 Rozdział III Wyniki... 81 Badanie 1. Poczucie własnej skuteczności nauczycieli o zróżnicowanych stadiach rozwoju roli płciowej... 81 Badanie 2. Strategie wychowawcze nauczycieli o różnych stadiach rozwoju roli płciowej... 91 Badanie 3. Pełnienie roli nauczyciela przez badanych w różnych stadiach rozwoju roli płciowej... 129 Badanie 4. Pełnienie roli nauczyciela przez badanych prezentujących zróżnicowane strategie wychowawcze... 138
6 Spis treści Badanie 5. Role płciowe, poczucie skuteczności i strategie wychowawcze jako determinanty pełnienia roli nauczyciela... 147 Zakończenie... 177 Literatura... 185
Wprowadzenie Cele badań Tytuł książki nawiązuje do schematu badawczego, na którym oparto plan prezentowanych poszukiwań empirycznych. Rolę nauczyciela traktujemy jako zmienną zależną, objaśnianą. Oddziałujące na nią zmienne objaśniające umieściliśmy w układzie dwustopniowym. Pierwszy stopień to zmienne definiujące stadia rozwoju ról płciowych nauczycieli. Drugi stopień to zmienne objaśniane przez te stadia i jednocześnie objaśniające rolę nauczyciela. Zmienne drugiego stopnia to pryzmat, czyli układ rozczepiający czy, dosłownie, modyfikujący oddziaływanie stadiów rozwoju roli płciowej na pełnienie roli nauczyciela. W sensie merytorycznym nasz zamysł badawczy odpowiada temu uproszczonemu modelowi. Schemat 1. Uproszczony model badanego zjawiska Stadia rozwoju roli płciowej nauczycieli Poczucie własnej skuteczności Strategie wychowawcze Pełnienie roli nauczyciela Źródło: badania własne. Jakie jest teoretyczne podłoże naszych badań? Po pierwsze, poruszamy się w obrębie tzw. teorii roli, gdy zajmujemy się płcią kulturową nauczycieli oraz ich działalnością dydaktyczno-wychowawczą. W pierwszym przypadku wykorzystujemy teorię rozwoju ról płciowych J. Block (1976), a w drugim
8 Wprowadzenie koncepcję pełnienia roli nauczyciela w opracowaniu K. Rubachy (2000), opartą na teorii roli indywidualnej D. J. Levinsona. Obie teorie stanowią kryterium doboru zmiennych pośredniczących, pokazanych na schemacie 1. J. Block opisuje rozwój roli płciowej jako przechodzenie od rekonstrukcji i adaptacji stereotypów związanych z płcią do ich przekroczenia (emancypacji). Momenty rozwojowe w tym wymiarze wyposażają jednostkę w odpowiednie kompetencje poznawcze, moralne i społeczne, odpowiedzialne za zasoby osobiste, jakimi ona dysponuje. Od tych zasobów zależy jej funkcjonowanie w świecie społecznym (Block, 1976, s. 66 71). Autorka ta twierdzi nawet, że rozwój roli płciowej jest na tyle kluczowy, iż uzyskane w jego trakcie zasoby osobiste ulegają ekstrapolacji na pozostałe obszary życia jednostki (tamże, s. 67). Jest to radykalne i ważne twierdzenie, ponieważ stwarza możliwość przewidywania sukcesu lub porażki w różnych obszarach życia jednostki w zależności od stanu rozwoju jej roli płciowej. Mówiąc ogólnie, im bardziej jest człowiek w stanie uwolnić się od stereotypowego postrzegania swojej męskości i kobiecości, tym lepiej funkcjonuje w obrębie pozostałych ról, które pełni. I to, co chcemy zweryfikować w tych badaniach, dotyczy odniesienia powyższego twierdzenia do pełnienia roli nauczyciela. Słowem, chodzi nam o zweryfikowanie hipotezy, że osiągnięcia rozwojowe nauczycieli w zakresie roli płciowej ulegają ekstrapolacji na pełnienie ich roli zawodowej. Staje się to możliwe w takim ujęciu teoretycznym, w którym pełnienie roli nauczyciela można opisać na analogicznym wymiarze, jak rozwój ról płciowych. Takie możliwości oferuje koncepcja pełnienia roli nauczyciela K. Rubachy, wyprowadzona z teorii roli indywidualnej Levinsona. Autor bowiem, posługując się kategorią heurystycznego pełnienia roli nauczyciela, odwołuje się do funkcji emancypacyjnej edukacji. Natomiast nieheurystyczne działania edukacyjne opisuje w kategoriach funkcji adaptacyjnej i rekonstrukcyjnej. Z badań Block jednak wynika, że powyższa zależność opiera się na osobistych zasobach, jakie posiada jednostka na różnych etapach rozwoju roli płciowej. Ponieważ Block ową ekstrapolację odnosi do działania, pisze, że do najważniejszych zasobów osobistych jednostki należy poczucie własnej skuteczności, rozumiane jako zgeneralizowane przekonanie o możliwościach wpływania na zdarzenia w celu ich zmieniania (tamże, s. 72). Przekonanie to umacnia się wraz z uwalnianiem się człowieka od stereotypów związanych z płcią. Idąc tym śladem, włączamy do naszego modelu badawczego poczucie własnej
Wprowadzenie 9 skuteczności jako mediator 1 pomiędzy rezultatami rozwoju roli płciowej a pełnieniem roli nauczyciela. Drugim z kluczowych zasobów osobistych jednostki jest umiejętność wykraczania poza kulturowe status quo w definiowaniu sytuacji społecznych. Jest ona tym wyższa, im bardziej jednostka uwalnia się od stereotypów związanych z płcią, czyli osiąga wyższe fazy rozwoju roli płciowej w rozumieniu Block (tamże, s. 69). Próbując przełożyć kategorię definiowania sytuacji społecznych na parametry praktyki edukacyjnej (ponieważ ten obszar ma być kryterium weryfikacji twierdzenia Block), wprowadzamy jako drugi mediator strategie wychowawcze. Zmienna ta operacjonalizuje sposób, w jaki badani nauczyciele definiują cztery standardy wychowawcze (standard wzmocnień, rozwojowy, przystosowania i ideologii edukacyjnej). Mamy zatem cztery strategie wychowawcze (w odniesieniu do czterech standardów), które z punktu widzenia funkcji edukacji opisujemy w wymiarze adaptacja emancypacja, a z punktu widzenia celów wychowania w wymiarze heteronomia autonomia. Drugim kontekstem teoretycznym naszych badań są tzw. studia gender w edukacji. Ta problematyka badawcza rozwija się od początku lat 70. w Anglii i USA, a od początku lat 90. również w Polsce. Zainteresowanie tym krytycznym nurtem badań pedagogicznych rośnie w naszym kraju, choć nie tak szybko, jak to się dzieje w krajach zachodnich. Większość badań, z których raporty można znaleźć w bibliotekach naukowych, dotyczy ujawniania nierówności w oświacie ze względu na płeć. Zresztą taka jest geneza zainteresowania się tą problematyką w USA i Anglii, gdzie impulsem do jej rozwoju było przyjęcie w 1972 roku The Sex Discriminations Act, czyli dokumentu ujawniającego praktyki dyskryminacji ze względu na płeć oraz zakazującego ich kontynuowania w oświacie. Badacze ujawniali rezultaty tej dyskryminacji w osiągnięciach szkolnych dziewcząt i chłopców, ich codziennym funkcjonowaniu w życiu zawodowym i politycznym, analizując nie tylko jawne, ale także ukryte wymiary edukacyjnej i kulturowej rzeczywistości. Natomiast znacznie mniej wyników badań można znaleźć, jeśli chodzi o zawodowe funkcjonowanie nauczycieli jako skutek nierówności rodzajowych, z którymi stykają się w procesach socjalizacyjnych, oraz jego 1 Termin mediator w mowie potocznej najczęściej odnoszony do osoby występującej w sporach w języku statystyki oznacza zmienną pośredniczącą. W takim też rozumieniu występuje on w prezentowanym tekście.
10 Wprowadzenie wpływ na jakość wypełniania ich roli zawodowej w kontekście emancypacyjnej funkcji edukacji. I taki właśnie trop badawczy podejmujemy, nawiązując do przestrzeni teoretycznej zaproponowanej przez Block. Autorka ta bowiem oferuje standard rozwoju roli płciowej, który poprzez bliskość do standardu rozwoju poznawczego Piageta, moralnego Kohlberga i tożsamości Loevinger (Block, 1976, s. 65) może być traktowany jako cel edukacji. W tym sensie propozycja Block nie tylko wpisuje się w rozważania teorii wychowania, ale także w tradycję badań nad problematyką gender w pedagogice, która w swym głównym nurcie jest emancypacyjna. Mamy zatem dwa cele. Pierwszy to empiryczna weryfikacja możliwości wyjaśniania praktyki edukacyjnej za pomocą teorii rozwoju roli płciowej Block. W szczególności chodzi nam o weryfikację hipotez o wpływie stanu rozwoju roli płciowej na funkcjonowanie zawodowe nauczycieli oraz weryfikację twierdzenia o ekstrapolacji zjawisk związanych z rolą płciową na pełnienie roli nauczyciela. Drugi cel to opis i wyjaśnienie rodzajowych determinantów funkcjonowania nauczycieli w ich roli zawodowej. Książka składa się z trzech rozdziałów i ma formę raportu z badań empirycznych. W pierwszym rozdziale prezentujemy podstawy teoretyczne badań i definiujemy wszystkie zmienne. W drugim rozdziale szczegółowo odtwarzamy proces operacjonalizacji tych zmiennych, pokazujemy etapy konstruowania narzędzi badawczych, ich standaryzacji i normalizacji. W trzecim wreszcie zawieramy analizę i interpretację otrzymanych wyników badań. Rozdział ten dzieli się na pięć części odtwarzających wszystkie zależności, które można wyprowadzić z pokazanego powyżej schematu 1. Części to poszczególne badania, w ramach których formułujemy i weryfikujemy hipotezy szczegółowe. Tak więc w badaniu 1 sprawdzamy, w jaki sposób stadia rozwoju roli płciowej różnicują poczucie własnej skuteczności nauczycieli. W badaniu drugim wyjaśniamy to samo zagadnienie w odniesieniu do strategii wychowawczych. W badaniu 3 weryfikujemy hipotezy o związkach pomiędzy rozwojem roli płciowej i pełnieniem roli nauczyciela. Następnie w badaniu 4 łączymy empirycznie strategie wychowawcze z pełnieniem roli nauczyciela. I w najważniejszym badaniu 5 budujemy i weryfikujemy hipotezy o zależnościach przyczynowych w całym modelu naszych badań, skupiając się zarówno na efektach statystycznych wpływu roli płciowej na pełnienie roli nauczyciela, jak i na roli zmiennych występujących jako mediatory. Badanie to nie jest podsumowaniem wcześ-
Wprowadzenie 11 niejszych badań, lecz nową, całościową analizą opartą na modelu przyczynowym, znanym jako analiza ścieżek (PA). Po rozdziale trzecim następuje Zakończenie, w którym wracamy do celów opisanych we Wprowadzeniu i zdajemy relację z ich realizacji, zamieszczamy też wnioski w odniesieniu do weryfikacji teorii Block oraz rodzajowych determinantów pełnienia roli nauczyciela. Recenzentem książki jest Profesor Zbigniew Kwieciński. Składamy mu podziękowania za uwagi merytoryczne, życzliwe podpowiedzi oraz wskazówki bibliograficzne.