Stanisław Cichosz Pytania i odpowiedzi prawne Palestra 17/2(182), 32-36 1973
P Y T / \!M i/ \ «ODPOWIEDZI PA4WWE C z y przysługujące po śmiercimałżonka jego współmałżonkowi dożywotnie użytkowanie z art. 232 K. c. K. P. z 1825 r. (obowiązującego na terenie byłej Kongresówki w wypadkach, gdy otwarcie spadku nastąpiło przed 1 stycznia 1947 r.) uprawnia tegoż współmałżonka do nabycia nieruchomości w trybie art. 2 ustawy z dnia 26.X.1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 27, p o z. 250)? ODPOWIEDŹ: W m yśl art. 232 K.c.K.P. małżonkowi przy życiu pozostałemu należy się po współmałżonku zm arłym część spadku równa części, jaka na każde dziecko przypada, licząc pozostałego współm ałżonka przy podziale za jedno dziecko i zostaw iając onem uż w ybór m iędzy częściami. Część na m ałżonka przypadła służyć m u tylko będzie do użytkow ania dożyw otniego. Dopóki dział spadku, o którym w yżej mowa, nie nastąpił, w spółm ałżonkow i pozostałem u przy życiu przysługuje z ty tu łu praw spadkowych po zm arłym m ałżonku dożywotnie użytkow anie odpowiedniej części całego m ają tk u spadkowego przechodzącego na dzieci.12 M ałżonek pozostały przy życiu jest nie tylko zwykłym użytltów nikiem, ale rów nież spadkobiercą, uczestniczącym w postępow aniu działowym na równi z innym i dziedzicam i3 Z tekstu art. 232 K.c.K.P. w powiązaniu z powyższymi w yjaśnieniam i w ynika, że pozostały przy życiu małżonek przed działem spadku i przed w yborem przez niego części (która nadal pozostaje własnością dzieci) jest dożyw otnim użytkow nikiem tej niepodzielnej części spadku i że może naw et nie mieć w ogóle w posiadaniu i osobistym użytkow aniu żadnego g ru n tu. W w ypadku takim przysługuje m u tylko praw o rzeczowe ograniczone w postaci przysługującego m u dożywocia, traktow ać go zaś należy jako użytkow nika będącego w tym charakterze wierzycielem należnych m u z ty tu łu tego dożywocia świadczeń. 1 O sk u tk a c h o rt. 232 K.c.K.P. w p o w iązan iu z p rzep isam i a rt. 2 u sta w y o u re g u lo w an iu w łasn o ści g o sp o d a rstw ro ln y ch w y p o w iad ał się ju ż d r J a n S zachułow icz w a rty k u le Z ak re s k o g n icji sąd u na tle ustaw*y z dnia 26.X.1971 r. o u regulow aniu w łasności gospodarstw roln y ch, zam ieszczonym w nrze l P a le stry z 1972 r. (por. w szczególności str. 27). 2 T a k ie stanow isk o w y n ik a z tre śc i orzeczen ia IX D e p a rta m e n tu S e n a tu (S.IX.576/1863). O rzeczen ie to pow ołane zostało w p racy E d w ard a M uszalskiego K odeksy c y w iln e pod a rt. 232 K.c.K.P. w p k t 1 na str. 122 (w ydaw n. z 1936 r.). 3 T ak głosi orzeczenie Sądu N ajw yższego z dnia 22.III.1934 r. I C 2246/33 ( G łos S ądow n ic tw a zeszyt 12 z 1934 r str. 936), też pow ołane w podanym w yżej w przyp. 2 o p raco w a n iu K o d ek sy cyw ilne pod art. 232 K.c.K.P. w poz. 18 na str. 124.
Nr 2 (182) P ytania i odpowiedzi prawne 33 W takiej sytuacji dożywocie jego na zasadzie art. 10 ustaw y z dnia 26.X.1971 r. o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych pozostaje w mocy, przy czym wartość tego dożywocia odlicza się od należności za nieruchom ość n ab y tą przez rolnika. Rolnik, któ ry nabył własność tej nieruchom ości, ponosi odpowiedzialność osobistą za św iadczenia objęte p ra wem dożywocia (zdanie drugie a rt. 10). N atom iast jeżeli przy podziale spadku taki pozostały przy życiu m ałżonek dokonał w yboru i m a w swym posiadaniu tę wydzieloną m u część do dożywotniego użytkow ania przez niego i faktycznie nią w łada jako użytkow nik, to jest on w takim w ypadku posiadaczem zależnym odpow iadającym przepisom art. 336 k.c. i jako władający z innego ty tu łu niż dzierżaw a, a m ianow icie z ty tu łu użytkow ania może tę nieruchomość nabyć w trybie art. 2 powołanej ustaw y o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych. A rgum ent, że użytkow anie miało m u służyć tylko dożywotnio, jest tu bez znaczenia, gdyż użytkow anie przez osobę fizyczną przew idziane przez kodeks cywilny (art. 266 270) wygasa ze śm iercią użytkow nika, tak i w ięc użytkow nik, w ładający rzeczą w ram ach p rzy sługującego m u użytkow ania, jest też posiadaczem zależnym z innego tytułu niż dzierżawa i może nabyć nieruchomość w trybie powołanego w yżej a rt. 2 ustaw y. Podkreślić należy, że nabycie, o k tórym wyżej mowa, przez dożyw otniego użytkow nika może oczywiście nastąpić tylko w tedy, gdy zachowane zostaną potrzebne do tego nabycia w ym agania art. 2 cytow anej wyżej ustaw y, jak również wym agania rozporządzenia Rady M inistrów z dnia 23 grudnia 1971 r. w spraw ie nieruchomości nie podlegających przekazaniu lub przejęciu oraz w arunków ich nabycia przez posiadaczy zależnych (Dz. U, N r 37, poz. 331), a także przepisy in stru k cji n r 3 Ministra R olnictw a z dnia 23 m arca 1972 r. (Nr URKn-003-1/72). Takie upraw nienie do nabycia nieruchomości z art. 2 powołanej ustaw y również przysługiw ać będzie dożywotniemu użytkow nikow i z mocy art. 232 K.c.K.P., choćby podział spadku nie był dokonany, a ów dożywotni użytkow nik miał w swym posiadaniu faktycznym om aw ianą fizyczną część nieruchom ości i na niej gospodarow ał. Poza tym dożyw otni użytkow nik z art. 232 K.c.K.P., faktycznie u ż y t kujący nieruchomość, mógłby ją nabyć, gdyby z posiadacza zależnego przekształcił się w posiadacza sam oistnego.4 B yłby on wówczas posiadaczem w złej w ierze, ale m ógłby jako posiadacz sam oistny nabyć nieruchom ość w try b ie a rt. 1 ust. 2 ustaw y o uregulow aniu w łasności gospodarstw rolnych, gdyby takie jego sam oistne posiadanie trw ało co n a j m niej 10 lat, licząc do dnia wejścia w życie powołanej ustaw y. 2. PYTANIE: W jakich warunkach sąd zawiesza postępowanie w trybie art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 26.X.1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych < W y jaśn ien ia d o ty czące zm iany p o sia d an ia zależnego w p o sia d an ie sa m o istn e z a w a rte są w K o m en tarzu d o K o d ek su cyw ilnego, W y d aw n ictw o P ra w n ic z e 1972 r., to m. I, s tr. 473, 772 1 770. 3 P a le stra
34 P ytaniu i odpowiedzi prawne Nr 2 (182) oraz czyprzed zawieszeniem postępowania w trybie art. 14 powyższej ustawy jest on zobowiązany zbadać przed wydaniem postanowienia, czy nie nastąpiło nabycie przez zasiedzenie? O D P O W IED Z: A rty k u ł 14 ust. 1 ustaw y o uregulow aniu własności gospodarstw ro l nych (Dz. U. z, 1971 r. Nr 27, poz. 259) głosi: Jeżeli w dniu wejścia w życie niniejszej ustaw y toczy się postępow anie sądowe dotyczące w łasności nieruchom ości podlegającej przepisom niniejszej ustaw y, sąd zawiesi postępowanie, zawiadam iając o tym organ określony art. 12 ust. 1. W tym w ypadku organ ten obow iązany jest wszcząć z urzędu postępow anie w spraw ie nabycia własności nieruchom ości na podstaw ie przepisów ustaw y. Ustęp 2 art. 14 tejże ustaw y stanowi, że sąd podejm ie postępowanie zawieszone stosownie do przepisu ust. 1 na wniosek którejkolw iek ze stron, jeżeli w postępow aniu adm inistracyjnym w spraw ie nabycia w łasności nieruchom ości zostanie stw ierdzone, że nabycie w łasności nie n a stąpiło. Z cytow anego wyżej przepisu art. 14 ust. 1 w ynika, że: 1) odnosi się on do spraw sądow ych toczących się w dniu w ejścia w życie rzeczonej ustaw y, tj. w dniu 4.XI.1971 r.; 2) toczące się w dniu 4.X I.1971 r. postępow anie sądowe dotyczy w łasności nieruchom ości; 3) nieruchom ość, której powyższe postępow anie dotyczy, podlega przepisom pow ołanej ustaw y. P rz ed w ydaniem przez sąd postanow ienia o zaw ieszeniu postępow a nia sąd powinien poddać badaniu m ateriał dowodowy spraw y w celu ustalenia, czy nie zachodzą przytoczone wyżej przesłanki potrzebne do zawieszenia, i w razie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie co do tych trzech przesłanek łącznie zawiesi postępow anie sądowe. S ąd pow inien zawiesić postępow anie sądowe rów nież w tedy, gdy zachodzą w ątpliw ości co do którejkolw iek z powyższych przesłanek. Zacytow ać tu m ożna następujące uchw ały Sądu Najw yższego w poruszonej wyżej kwestii, które powołane są w Inform acji Praw niczej Z P P (zesz. 12 z 1971 r.) w Dziale I-a pod pun k tam i 18, 19 i 20; 18. Postępowanie o dział spadku podlega zawieszeniu na zasadzie art. 14 ust. 1 ustaw y z dn. 26 października 1971 r. o uregulow aniu w łasności gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 27, poz. 250) także w tedy, gdy wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne ma obszar poniżej podstaw ow ej norm y i zostało faktycznie podzielone m iędzy spadkobiercam i. (Uchwala SN z dn. 30.XII.1971 r. III CZP 86/71).5 19. Postępowanie w sprawie o zasiedzenie, w której m a teriał dowodowy wskazuje, że nabycie własności nieruchomości roi- * * U chw ała ta w raz z uzasadnieniem u k azała się w OSNCP zeszyt 6 z 1972 r., poz. 103.
Nr 2 (182) P ytania i odpowiedzi prawne 35 nej w tej drodze nastąpiło przed dniem 4 listopada 1971 r., nie podlega zaw ieszeniu na podstaw ie art. 14 ustaw y z dnia 26 października 1971 r. o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250). (Uchwała SN z dn. 21.1.1972 r. III CZP 95/71).«Przytoczona tu uchw ala stanow i odpowiedź na drugą część przedstaw ionego na w stępie py tan ia drugiego. N ależy dodać, że aby om aw ianego postępow ania nie zawieszać, w ystarczy, gdy m ateriał dow odow y w y kazuje, iż nabycie własności nieruchomości nastąpiło przed 4 listopada 1971 r., tj. przed dniem w ejścia w życie w spom nianej ustaw y o u regulowaniu własności gospodarstw rolnych. Jeżeli następnie zostanie ustalone w postępow aniu sądowym, że istotnie nabycie takiej nieruchom ości n a stąpiło przed wejściem w życie pow ołanej ustaw y o uregulow aniu w łasności, tj. przed dniem 4 listopada 1971 r., to sąd stw ierdzi nabycie tej nieruchomości przez zasiedzenie, podając zarazem datę nabycia (sprzed 4.XI. 1971 r.). Gdyby zaś w w yniku tego postępowania okazało się, że do dnia 4 listopada 1971 r. nabycie w drodze zasiedzenia nie nastąpiło, to sąd wniosku o stwierdzenie nabycia nieruchomości przez zasiedzenie nie uwzględni. 20. W w ypadku gdy rolnik przekazał synow i przed dniem 4 listopada 1971 r. nieruchomości wchodzące w skład gospodarstwa rolnego w w arunkach wskazujących na samoistne posiadanie tego syna, istnieją z mocy art. 14 ustaw y z dnia 26.X.1971 r. o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 27, poz. 250) podstaw y do zawieszenia postępow ania w spraw ie wszczętej przez spadkobierców wymienionego rolnika o wydanie tych nieruchom ości. (Uchwała SN z dn. 21.1.1972 r. III CZP 97/71).7 Jeżeli spraw a została wniesiona już po 4 listopada 1971 r., a dotyczy nieruchomości podlegającej przepisom ustaw y o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych, sąd powinien postępowanie w spraw ie zawiesić w trybie a rt. 177 1 p kt 3 k.p.c., gdyż rozstrzygnięcie spraw y sądow ej zależy od uprzedniej decyzji organu adm inistracji państwowej, jakim jest w łaściw y do spraw rolnych organ prezydium pow iatow ej rad y narodow ej. W ypada podkreślić, że powołana ustaw a o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych m a c h arak ter jednorazow y i niejako statyczny, m a jąc za zadanie uregulować nabycie na dzień wejścia jej w życie, tj. na dzień 4.X I.1971 r. 3. PYTANIE: C z y dzierżawca może nabyć dzierżawioną przez niegd nieruchomość w trybie art. 2 ustawy z dnia 26.X.1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, jeśli się okaże, że umowę dzierżawy zawarł nie z właścicielem nieruchomości? fi U chw ała pow yższa w raz z u zasadnieniem u k azała się w OSNCP zeszyt 6 z 1972 r., poz. 107. 7 U chw ała pow yższa w ra z z u zasad n ien iem u k a z a ła cię w O SN CP zeszyt 7 8 z 1972 r.r poz. 124.
36 Pytania i odpowiedzi prawne Nr 2 (182) ODPOWIEDŹ: Na powyższe pytanie należy, zdaniem m oim, dać odpowiedź tw ie r dzącą 3. Dzierżawca nieruchomości może nabyć nieruchomość w trybie art. 2 ustaw y o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych, choćby naw et okazało się, że umowę dzierżawy zaw arł nie z właścicielem. W w ypadku takim pow inny być rów nież zachow ane w ym agania tegoż a rt. 2 oraz rozporządzenia Rady M inistrów z dnia 23 g rudnia 1971 r. w spraw ie n ie ru chomości nie podlegających przekazaniu lub przejęciu oraz w arunków ich nabycia przez posiadaczy zależnych (Dz. U. z 1971 r. N r 37, poz. 331) w powiązaniu z instrukcją n r 3 M inistra Rolnictwa z dnia 23 m arca 1972 r. (Nr URKn-003-1/72). Dzierżawca, k tóry zaw arł um owę nie z właścicielem, może być w dobrej wierze, jeśli chodzi o przysługujące m u praw o dzierżawy. Tę dobrą w iarę należałoby naw et domniemywać. Przepis art. 7 k.c. głosi, że jeżeli ustaw a uzależnia skutki praw ne od dobrej lub złej w iary dom niem y wa się istnienie dobrej w ia ry. Ustawa o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych w treści swej nie wym aga nawet "dobrej w iary dzierżawcy jako przesłanki do nabycia przez niego dzierżawionej nieruchomości. W tych w arunkach dzierżawca ubiegający się o uwłaszczenie może się powoływać na umowę dzierżawy, k tórą zaw arł z faktycznym posiadaczem nieruchom ości. Chodzi tu przede wszystkim o uregulow anie własności gospodarstw rolnych i o uporządkow anie spraw w łasnościow ych rolników. W szystko to przem aw iałoby za udzieleniem na przytoczone w yżej pytanie odpowiedzi tw ierdzącej. G dyby jed n ak m im o wszystko zostało u sta lone, że dzierżaw ca, wiedząc o tym, że um ow ę zaw iera nie z w łaścicielem, czynił to w celach oszukańczych (turpis causa, in fraudem legis), to umowa taka nie mogłaby mieć żadnych skutków praw nych, a rzekom y dzierżaw ca nie m ógłby być trak to w an y jako posiadacz zależny ani z ty tułu dzierżawy, ani też z innego ty tu łu niż dzierżawa, gdyż żaden tytuł p raw n y w takim w ypadku nie przysługiw ałby m u, wobec czego nie m ógłby on nabyć w tych w arunkach nieruchomości w trybie art. 2 pomienionej ustaw y. Wszystkie trzy odpowiedzi opracował Stanisław Cichosz 8 Z ag ad n ien ie to p o ru sza ró w n ież S tan isław R akow ski w a rty k u le pt. C y w iln o p raw n e a sp e k ty u sta w y o u re g u lo w a n iu w łasn o ści g o sp o d a rstw ro ln y c h, zam ieszczony w n rz e 11,.N o w ego P ra w a z 1972 r.? str. 1653 in fin e.