Palestra 9/12(96), 69-73

Transkrypt

1 Władysław Chojnowski O działach uczynionych przez wstępnego (art k.n.) i jego skutkach na wypadek śmierci wstępnego - po wejściu w życie prawa spadkowego i kodeksu cywilnego Palestra 9/12(96),

2 POIEMK/I WŁADYSŁAW CHOJNOWSKI 0 działach uczynionych przez wstępnego (art k.n.) 1 jego skutkach na wypadek śmierci wstępnego po wejściu w życie prawa spadkowego i kodeksu cywilnego W nrze 7 8/65 P alestry S. B reyer udzielił odpowiedzi n a pytanie Zespołu A dw okackiego w M iechowie (teren b. K ongresów ki) dotyczące działów uczynionych przez w stępnego za jego życia w form ie darow izny i skutków takiego aktu na w ypadek śm ierci w stępnego po w ejściu w życie praw a spadkow ego i k.c. Stan faktyczny tej sprawy przedstawiał się następująco: Osoba A była w łaścicielem gospodarstw a rolnego w Miechowie o obszarze 10 hektarów. W 1937 roku osoba ta, m ająca tylko dwóch synów B i C, dokonała darow izny n a ich rzecz niepodzielnie w częściach rów nych tego gospodarstwa, zaznaczając przy tym, że czyni tę darow iznę z części nierozrządzalnej i rozrządząlnej sw ego m ajątku. Spadkobiercy B i C podzielili się tym m ajątkiem nieform alnie w 1948 r. Są oni rolnikam i i m ają kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego. Żony ich innych gruntów rolnych nie m ają. W tym stanie rzeczy Zespół A dw okacki zapytuje, czy m ożna potraktow ać w spółw łasność B i C jako w ynikającą z dziedziczenia (wobec czego norm y obszarowe nie obowiązują), a w ięc czy może tu m ieć zastosow anie art. I N I i n. przep. wprow. k.c. S. B reyer na pytanie to udziela odpowiedzi negatyw nej i przeprow adza n a stę pujące rozum ow anie: A rt k.n. stanow i, że działy za życia dokonane przez w stępnych między zstępnym i mogą być dokonyw ane albo przez akty między żyjącymi, albo przez testam enty z ^zachowaniem form alności, w arunków i praw ideł przew idzianych dla darow izn między żyjącym i i dla testam entów. M a to oznaczać, że dla działów za życia obow iązują przepisy o darow iznach, w zw iązku z czym należy je tr a k tow ać tak jak darow izny. W gruncie rzeczy m ają to być istotnie darowizny, tym tylko różniące się od darow izn zwykłych, że mogły m ieć za przedm iot rów nież części nierozrządzalne. Pod rządem praw a spadkowego m ożna było dyskutow ać nad tym, jaką rolę odgryw ają działy za życia w rozum ieniu art i n. kod. Nap. w postępow aniu spadkowym, jeżeli spadek był otw arty pod rządem tego kodeksu. W tedy można było bronić poglądu, że rów nież działy spadku (które są przecież spraw ą sp ad kow ą) należy prowadzić w edług przepisów dotychczasowych stosownie do art. X V III przep. wprow. pr. spadk., przestrzegając rygorystycznie także przepisów o działach za życia. O becnie poglądy te są bez znaczenia, poniew aż now y przepis art. L III przep. w prow. k.c. w yraźnie stanow i, że przepisy kodeksu cywilnego

3 70 Włady siato Chojnowski N r 12 (98) stosuje się także do działów spadków otw artych przed dniem w ejścia w życie tego kodeksu. Przytoczenie tego przepisu jest nieścisłe, ponieważ głosi on, że przepisy kodeksu cyw ilnego o dziale spadku stosuje się także do działów spadków otw artych przed dniem w ejścia kodeksu w życie, chyba że um owa o dział została zaw arta przed tym dniem albo że postępow anie przed sądem I instancji zostało przed tym dniem zakończone. Oznacza to, że gdy um ow a o dział została zaw arta przed dniem w e j ścia w życie kodeksu cywilnego (jeśli chodzi o gospodarstw a rolne przed dniem 18 m aja 1964 r.) albo gdy postępow anie przed sądem I in stancji zostało już zakończone, to należy stosow ać przepisy dotychczasowe. D alej auto r wywodzi, że rów nież jeszcze pod rządem p raw a spadkow ego zary sow ała się w orzecznictw ie tendencja do trak to w ania owych działów za życia jako darow izn. T ak w łaśnie w ypow iedział się Sąd N ajw yższy w orzeczeniach ogłoszonych w O SPiK A pod poz. 92/64 i pod poz. 113/59 z glosą ap ro b ującą J. P ietrzy kowskiego. W edług tych orzeczeń dział za życia dokonany zgodnie z art k.n. nie ma, zdaniem autora, zastosow ania do spadków otw artych pod rządem praw a spadkow ego, może być jed nak uw zględniony jako darow izna. Jeżeli spadek został otw arty po dniu w ejścia w życie praw a spadkowego, to zdaniem autora do takiego działu dokonanego za życia w stępnego w drodze aktu darow izny pow inny się stosować przepisy o zniesieniu w spółw łasności stosownie do art. 213 k.c., a nie przepisy art. LX przep. w prow. k.c., który stw ierdza, że jeżeli k ilk u spadkobierców uży tku je osobiście w ydzielone części gospodarstw a n ależącego do spadku, dział może być dokonany bez zachow ania podstaw ow ej norm y obszarow ej. Ja k wiadom o, przy zniesieniu w spółw łasności w m yśl art. 213 należy stosować przepis art. 163 k.c., a zatem podział może być dokonany naw et bez zachow ania te j norm y, jeżeli tylko dzielący się posiadają ponadto nieruchom ości o m inim alnej norm ie obszarowej i zachodzi jeden z w arunków przew idzianych w p k t 2 1 tego a rty k u łu (może w ięc być podzielona n aw et działka 1-hektarow a). Powyższego rozstrzygnięcia autora nie uważam za słuszne, a to z następujących względów. Z agadnieniu tem u pośw ięciłem specjalny rozdział w sw oim P raw ie sp adk o wym (str. 257), arty k u ł pod tytułem Przepisy przejściowe do praw a spadkowego dla obszaru b. mocy obow iązującej kodeksu N apoleona ogłoszony w Przeglądzie N otarialnym n r 3 4/230/50 i arty k u ł w Nowym P raw ie ogłoszony w nrze 8 9/117/53. D ziały czynione przez w stępnego stosow nie do art i 1080 k.n. m ają specyficzny ch arak ter i są in sty tu cją praw n ą bardzo skom plikow aną. W edług P laniola ( Podręcznik p raw a cyw ilnego O darow iznach i te sta m en tach str ) działy czynione przez w stępnego jest to akt, mocą którego w stępny sam dzieli spadek po sobie m iędzy sw ych zstępnych, u k ład ając w edług sw ej w oli udziały, jak ie przeznacza każdem u. Może być on dokon any dw om a sposobam i: bądź przez darow iznę m iędzy żyjącym i, bądź przez testam ent; m am y więc darow izny-działy i testam enty-działy. Je st to więc akt m ieszany, w którym zasady dotyczące działów łączą się z zasadam i dotyczącym i darow izn lub testam entu. D ziały takie m ają podw ójny skutek: za życia w stępnego jego zstępni są jedynie jobdarow anym i ( 778). Z chw ilą śm ierci d arującego ch a rak te r i sk u tk i działu

4 J jr 12 (96) D zia ły uczynione przez wstępnego (art k.n.) 71 m iędzy żyjącym i ulegają zm ianie: sta ją się one w te j chw ili praw dziw ym i d z i a ła m i spadku i dzieci, które dotąd były tylko obdarow anym i, sta ją się d z i e- d z ic a m i ( 781). Mogą w ięc one spadek przyjąć lub odrzucić i odpow iadają a a długi spadku ultra vires ( 782). P laniol om awia rów nież skutki działów testam entow ych i dochodzi do wniosku, że n a skutek testam entu-działów otw iera się spadek ab intestato, a nie spadek testam en to w y ( 785). J a k z powyższego widać, jest to instytucja bardzo szczególna, k tóra w yw ołała dużo sporów w orzecznictw ie i doktrynie, aż ostatecznie poglądy n a ten tem at «stab ilizo w ały się w form ie podanej przez Planiola. W powyższej sw ojej książce dochodzę do wniosku, że jeżeli spadek otw orzył się po 31 grudnia 1946 r., a działy sporządzone w form ie darow izny nie są nieuważne, to z chw ilą śm ierci darującego otw iera się spadek po nim. O bdarow ani s ta ją się dziedzicami, mogą w ięc spadek odrzucić lub przyjąć w prost lub z dob ro d ziejstw em inw entarza. Ci, którzy spadek odrzucili, zachow ują m ajątek darow a n y i obowiązani są w ypłacić ew entualnie zachowek spadkobiercom koniecznym. D aw niej mogli oni ten m ajątek zatrzym ać do wysokości części rozrządzalnej. Ci 'spadkobiercy, którzy spadek przyjm ują w prost, odpow iadają za długi całym -swoim m ajątkiem, a przysporzenia dokonane w drodze darow izny-działów będą wyrównane, jednakże w m yśl art. 66 pr. spadk. spadkobierca obdarow any nie >ędzie obow iązany do zw rotu nadw yżki i może odpow iadać tylko z ty tu łu zachow ku. Ci, którzy spadek przyjęli z dobrodziejstw em inw entarza, odpow iadają za długi spadkow e również m ajątkiem darow anym, chociaż w yszedł on niedw ołalnie X. m a jątk u należącego do zm arłego, a to stosow nie do art pr. spadk. S ąd N ajw yższy w uchw ale z dnia 11 m arca 1958 r. (OSPiKA poz. 113/59) doch o d zi do w niosku, że art k.n. o nieważności działu spadku nie obejm ującego -wszystkich zstępnych nie stosuje się w spraw ach o dział spadku otw artego po dniu 31 grudnia 1946 r., gdyż do działu takiego spadku stosuje się przepisy praw a spadkow ego z 1946 r., a więc m im o aktu działu dokonanego przez w stępnego przed «dniem 1 stycznia 1947 r., n aw et obejm ującego w szystkich w stępnych, należy w y je d n a ć postanow ienie sądu o dziale lub zaw rzeć um ow ę o dział spadku. Taki a k t działu m a jednak skutki praw ne darow izny na rzecz spadkobierców, którzy j ą przyjęli jako przyszłą schedę, jak to w yjaśnia uchw ała Całej Izby Cyw ilnej as d n ia 17 grud n ia 1957 r. (C. Prez. 747, OSN 1948, poz. 2). J. Pietrzykow ski w glosie do te j uchw ały słusznie zarzuca, że ak t działu nie j e s t potrzebny, jeżeli zstępny nie pozostaw ił w spad k u innego m ajątk u poza m a ją tk ie m darow anym w akcie działów. Zdaniem moim w niektórych w ypadkach now y ak t działu lub postanow ienie działow e będzie potrzebne, jeżeli ten akt działów nie jest zgodny z przepisam i obecnie obow iązującym i, a w ięc z przepisam i o konieczności zatw ierdzania pod z ia łu nieruchom ości m iejskich, albo jak w om awianym przez nas w ypadku p rzeznacza spadkobiercom części ułam kow e. U zasadnienie uchw ały Sądu N ajw yższego jest bardzo lakoniczne i praw dopodobnie Sąd Najwyższy m iał na m yśli ty lk o w ypadek, kiedy spadkodaw ca pozostaw ił inny jeszcze m ajątek. Nowe praw o nie mogło zm ienić i nie zm ieniło ani treści, ani charakteru aktu działów dokonanych przez w stępnego jako umowy w istocie swej dotyczącej przyszłego spadku (jak to już wyżej zaznaczyłem, pow ołując się n a opinię P lanioła). A rtykuł X V III przep. w prow. pr. spadk. oznacza tylko, że do takiej umowy, j m k tó rej następnie z chw ilą śm ierci w stępnego otw iera się spadek, b ęd ą się

5 72 'Władysław Chojnow ski Nr 12 (96$> stosow ać przepisy nowego praw a spadkowego, a więc przepisy o dziedziczeni» i przede w szystkim art. 66 i 145 i n. pr. spadk., że zstępny nie będzie obow iązany do zw rotu nadw yżki w naturze i że będzie obowiązany w ypłacić tylko zachowek, spadkobiercom koniecznym. O dpow iednikiem powyższego przepisu jest obecnie a r t. L I przep. w prow. k.c. U m ow a o spadek po osobie żyjącej b yła w m yśl art. 57 k.z. niew ażna z w y jątkiem w ypadków przew idzianych w ustaw ie. Takim i w yjątkam i są: u m ó w» zrzeczenia się dziedziczenia i działy dokonane przez w stępnych w form ie a k t o darow izny. W edług art. 3 k.c. ustaw a nie m a mocy w stecznej, chyba że w ynika to z j e j brzm ienia lu b celu. A ni z brzm ienia, ani z celu now ych ustaw nie w ynika, a b y zm ieniały one treść i charakter aktów dokonanych przed ich wejściem w życie. W szczególności nie w ynika to z treści art. X V III przep. wprow. pr. spadk. an t z treści art. L I przep. w prow. k.c., któ ry w yraźnie podkreśla, że do sp raw sp ad kow ych (a tak ą spraw ą niew ątpliw ie jest akt darow izny-działów dokonanych; przez w stępnego) stosuje się praw o obowiązujące w chwili śm ierci spadkodaw cy., je ś li' przepisy poniższe nie stanow ią inaczej. W edług art. L III przep. wprow. k.c. przepisy o dziale spadku (um owa o d ział, ugoda sądow a lub postanow ienie działowe) stosuje się także do działu spadkówotw artych przed dniem w ejścia w życie kodeksu, chyba że um ow a o dział spadku, (a więc um ow a zw ykła lub ugoda sądowa) została zaw arta przed tym dniem a lb» że postępow anie przed sądem I instancji zostało już przed tym dniem zakończone. Jeżeli więc um ow a działowa została zaw arta np. w 1937 r. lub do dnia w ejścia w życie kodeksu, to należy tu stosować daw ne przepisy; tak sam o należy p o stą p ić w w ypadku, gdy postępow anie w I in stan cji zostało do tego dnia zakończone. A więc skoro um ow a darow izny-działów jest w edług orzecznictw a i d o k try n y, m ających za sobą przeszło stu letn ią tradycję w istocie sw ej um ową działow y z tym skutkiem, że z chw ilą śm ierci darującego staje się praw dziw ym działem spadku i dzieci, które dotąd były tylko obdarow anym i, stają się dziedzicam i (Planiol, 781), to do takiej sytuacji m a w prost zastosow anie powyższy p rz e p is art. L III bez potrzeby uciekania się do in nej interp retacji. A rt. L X II przep. w prow. k.c. pow tarza za art. L III, że jeżeli dział sp adk u n a stąp ił przed dniem w ejścia w życie przepisów k.c. dotyczących gospodarstw rolnych, to pozostaje on w mocy (z zastrzeżeniam i dotyczącym i spłat m ajątkow ych). A więc oba te przepisy w całej rozciągłości potw ierdzają bronione przeze m n ie stanow isko. Jeśli chodzi o orzeczenie Sądu Najwyższego umieszczone w OSPiKA pod poz. 92/64, to nie jest ono sprzeczne z powyższymi m oim i wywodami, ponieważ takżei w edług m nie spadkobiercy, który został pom inięty w działach za życia, należy się jeżeli spadek otw orzył się pod rządem praw a spadkowego lub k.c. tylkozachowek, a dział przez w stępnego dokonany rów nież w edług kn. nie mógł b y t w zruszony, jeżeli obejm ow ał cały m ajątek i nie można było skarżyć tego d ziału z pow odu nieważności lub pokrzyw dzenia, jakkolw iek po śm ierci w stępnego działy za życia staw ały się praw dziw ym i działam i spadku, a dzieci obdarow ane dziedzicam i Jeżeli spadek otw orzył się przed dniem w ejścia w życie praw a spadkowego, to> w m yśl w yraźnego przepisu art. X V III przep. wprow. pr. spadk. do takiego a k tu - -działów będą się stosować przepisy kodeksu Napoleona. Przepis ten pod tymt w zględem nie budzi żadnych w ątpliw ości.

6 Itr 12 (96) P yta n ia t odpouhedzi praw ne 7 J W tych w arunkach, ponieważ na skutek aktu darow izny-działów z chw ilą śm ierci darującego sta ją się te działy praw dziw ym i działam i spadku, a dzieci obdarow ane spadkobiercam i, w ięc do takiej sytuacji będzie mieć zastosow anie art. L X 2 przep. w prow. k.c. A zatem powyższe gospodarstw o może być podzielone pom iędzy spadkobierców bez zachow ania podstaw ow ej norm y obszarow ej, skoro sp ad kobiercy ci użytkują osobiście w ydzielone części tego gospodarstw a. Prr/liiM # O D P O W I E D Z I P H / t W I S I E PYTANIE: C z y jest nieważny testament sporządzony w trybie art. 951 k. c., jeżeli spisująca t e s t a m e n t o so b a u r z ę d o w a n ie mogłaby być świadkiem testam entu w myśl art. 957 k.c.? Z g ła s z a ją c y to p y ta n ie a d w. W. K a m iń s k i z K a lis z a p is z e, że z p u n k tu w id z e n ia c e lu p r z e p is u a r t. 957 k.c. ty m b a r d z ie j p o w in n a b y ć w y łą c z o n a p o d ry g o r e m n ie w a ż n o ś c i te s t a m e n tu s p is u ją c a te n t e s t a m e n t o s o b a u rz ę d o w a, je ż e li j e s t o n a w b lis k im s to p n iu s p o k re w n io n a (sp o w in o w a c o n a ) z e s p a d k o b ie rc ą (z a p iso b io rc ą ), s k o ro ro la je j, ja k o a k ty w n a ^ j e s t p rz e c ie ż w a ż n ie js z a o d r o li ś w ia d k a. Z d r u g ie j j e d n a k s tr o n y je ż e li u s ta w o d a w c a c h c e, b y n a r u s z e n ie p rz e p is ó w o w y łą c z e n iu o b w a ro w a ć s a n k c ją n ie w a ż n o ś c i, to c z y n i to w y ra ź n ie (p o r. a r t. 369 p k t 4 k.p.c. w p rz e c i w ie ń s tw ie d o p ra w a o n o ta r ia c ie, k tó r e ta k ie j s a n k c ji n ie p rz e w id u je, a lb o d o k.p.a., w e d łu g k tó r e g o n a r u s z e n ie p rz e p is ó w o w y łą c z e n iu d a je ty lk o p o d s ta w ę d o w z n o w ie n ia p o s tę p o w a n ia w m y śl a r t p k t 3). O so b iśc ie a d w. K a m iń s k i o p o w ia d a s ię za o d p o w ie d z ią p o z y ty w n ą n a p o s ta w io n e n a w s tę p ie p y ta n ie. W y d a je się, ż e n ie w a ż n o ś ć m o ż n a b y t u w y w o d z ić z o g ó ln e g o p rz e p is u a r t k.c. w z w ią z k u z a r t p k t 1 3 k<p.a. (w y łą c z e n ia t u p rz e w id z ia n e o d p o w ia d a ją z p e w n ą n a d w y ż k ą a r ty k u ło w i k.c.). W k o n k r e tn y m w y p a d k u s p is u ją c y te s t a m e n t p rz e w o d n ic z ą c y p re z y d iu m b y ł o jc e m s p a d k o b ie r c y te s ta m e n to w e g o. ODPOWIEDZ: N iew ątpliw ie tego rodzaju testam ent byłby niew ażny. P rzem aw ia za tym ratio legis art. 957 k.c. Skoro bowiem art. 957 k.c. przew iduje w zw iązku z art. 958 k.c. niew ażność testam entu ze w zględu n a bliskie pokrew ieństw o lub powinow actw o św iadków z dziedzicem testam entow ym lub z zapisobiercą to tym bardziej byłby niew ażny testam ent spisany przez osobę urzędow ą będącą w stosunku pok rew ieństw a lub pow inow actw a w stopniu przew idzianym w a rt. 957 k.c. z dziedzicem testam entow ym lub zapisobiercą. Rola św iadków przy testam encie jest bierna, a ro la osoby urzędow ej spisującej testam en t w protokole je st aktyw na. Jeżeli obecny przy sporządzaniu testam entu jako św iadek bliski krew ny lub pow inow aty dziedzica bądź zapisobiercy już przez sam ą sw oją obecność może krępow ać swobodę ośw iadczenia w oli testatora, to o ileż bardziej sporządzanie protokołu ośw iadczenia w oli testato ra przez osobę urzędow ą, będącą w bliskim